ArchAeoloGIcA hereditas

0 2

Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Warszawa – Zielona Góra 2013

ArchAeoloGIcA hereditas

Grodziska Warmii i Mazur 1 ^.

stan wiedzy i perspektywy badawcze

pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego

Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW

Komitet Redakcyjny Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński

Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek

Adres Redakcji:

ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 27, e-mail: archeologia@uksw.edu.pl

www.archeologia.uksw.edu.pl

Redakcja techniczna: Magdalena Malińska i Alina Jaszewska Skład: Kamil Banaszewski

Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Na okładce: Grodzisko, gm. Banie Mazurskie (fot. K. Trela)

Linguisic consultaion: Louis Daniel Nebelsick

Publikacja recenzowana do druku przez dr. Wojciecha Brzezińskiego

© Copyright by Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej, Zielona Góra and Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa

ISBN 978-83-932546-7-5

Wydawnictwo:

Wydawnictwo Fundacji Archeologicznej ul. Ceramiczna 2, 65-954 Zielona Góra tel./fax: +48 68 323 12 83, kom. 604 933 447

www.fundacjaarcheologiczna.pl e-mail: biuro@fundacjaarcheologiczna.pl Książkę można kupić w sklepie internetowym:

www.wydawnictwofa.pl

ArchAeoloGIcA hereditas

2

SPIS t r e ś cI

5 Wprowadzenie

*

7 Bartłomiej Klęczar i Magdalena Rutyna

Stan badań grodzisk województwa warmińsko- -mazurskiego

*

31 Anna Marciniak-Kajzer

Czego relikty skrywają średniowieczne „grodziska”.

Releksje po badaniach nie tylko w województwie warmińsko-mazurskim

45 Marcin Engel, Piotr Iwanicki,

Grażyna Iwanowska i Cezary Sobczak

Grodziska Jaćwieży w perspektywie badań Działu Archeologii Bałtów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie

65 Mariusz Wyczółkowski, Marta Szal, Mirosława Kupryjanowicz i Ewa Smolska

Kompleks osadniczy w Poganowie,

pow. kętrzyński, stanowisko IV: wstępne wyniki badań interdyscyplinarnych

83 Kazimierz Grążawski

Z nowszych badań nad grodziskami pogranicza słowiańsko-pruskiego

109 Sławomir Wadyl

Badania weryikacyjno-sondażowe grodzisk wczesnośredniowiecznych w dorzeczu górnej Drwęcy (Domkowo, Lipowiec, Ornowo-Lesiak, Morliny)

125 Daniel Gazda

Między grodem a zamkiem – wieloczłonowe obiekty warowne prusko-krzyżackie na południe od Zalewu Wiślanego

135 Daniel Gazda, Joanna Jezierska, Jacek Konik i Piotr Szlązak

Badania Archeologicznej Misji Pomezańsko- -Bałtyckiej obiektów warownych w Starym Dzierzgoniu i Bogdanach w latach 2009-2012

181 Marek Jagodziński

Wyniki badań archeologicznych grodzisk w Myślęcinie, Kwietniewie i Weklicach

205 Robert Klimek

Zaginione zamki i strażnice poświadczone w źródłach z pierwszej połowy XIV wieku z obszaru Warmii biskupiej oraz propozycje ustalenia ich lokalizacji

*

225 Zbigniew Kobyliński

Projekt Katalog grodzisk Warmii i Mazur. Część I:

Pomezania, Pogezania i Warmia w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki: cele, założenia i pierwszy etap realizacji w 2012 roku

233 Seweryn Szczepański

„Wykopaliska” w archiwach – archeologia archiwalna na przykładzie wybranych stanowisk Pojezierza Iławskiego

253 Jerzy Nitychoruk i Fabian Welc

Sytuacja geomorfologiczno-geologiczna wybranych grodzisk w okolicach jeziora Jeziorak

281 Zbigniew Kobyliński, Dariusz Wach i Magdalena Rutyna

Grodzisko z wczesnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza w Kamionce, st. 9, gm. Iława: wstępne wyniki badań z 2012 roku

(z aneksami Anny Gręzak i Elżbiety Jaskulskiej)

305 Zbigniew Kobyliński, Dariusz Wach, Magdalena Rutyna, Jacek Wysocki i Bartłomiej Klęczar

Grodziska z czasów plemiennych(?) w Gulbiu, na wyspie Bukowiec na jeziorze Jeziorak, w Urowie i Dubie w powiecie iławskim:

wstępne wyniki badań z 2012 roku

327 Jacek Wysocki i Bartłomiej Klęczar

Grodziska typu stożkowatego na wyspie Wielka Żuława w Iławie, w Lasecznie Małym i Mozgowie w powiecie iławskim:

wstępne wyniki badań z 2012 roku

SPIS treścI

4

351 Tomasz Herbich

Wyniki badań metodą magnetyczną

wybranych stanowisk archeologicznych w rejonie Iławy w 2012 roku

361 Andrzej Pydyn

Wyniki archeologicznych prospekcji podwodnych w wybranych jeziorach Pojezierza Iławskiego

373 Mateusz Popek, Andrzej Pydyn, Rafał Solecki i Paweł Stencel

Przeprawa mostowa na wyspę Wielka Żuława na jeziorze Jeziorak

381 Piotr Lasek i Jan Przypkowski

Najstarszy widok Iławy i zamku na Wielkiej Żuławie z 1620 roku w zbiorach Instytutu Sztuki PAN

385 Magdalena Żurek

Boreczno, stanowisko 4 (AZP 24-54), gm. Zalewo, woj. warmińsko-mazurskie. Analiza stratygraiczna

413 Krzysztof Misiewicz i Wiesław Małkowski

Badania nieinwazyjne na stanowisku 4 w Borecznie, woj. warmińsko-mazurskie w 2012 roku

423 Maciej Bojanowski, Urszula Kobylińska i Zbigniew Kobyliński

Wyniki badań petrograicznych ceramiki z grodzisk w Kamionce, Mozgowie i Borecznie w powiecie iławskim

457 Joanna Kałużna-Czaplińska,

Urszula Kobylińska i Zbigniew Kobyliński

Zawartość kwasów tłuszczowych w ceramice z grodzisk w Kamionce, Mozgowie i Borecznie w powiecie iławskim

467 Noty o autorach

381–383

W Zbiorach Fotograii i Rysunków Pomiarowych Insty- tutu Sztuki PAN w Warszawie znajdują się dwie nie wy- korzystywane dotąd w szerszym zakresie mapy Iławy i okolic (jedna zachowana jako reprodukcja fotograicz- na), obejmujące południową część jeziora Jeziorak wraz z Iławą i wyspą Wielka Żuława oraz okolicznymi wsiami.

Są one fundamentalnym źródłem wiedzy o systemach obronnych Iławy, mogą także dopomóc w odkryciu po- zostałości bliżej dotąd nierozpoznanej krzyżackiej wa- rowni.

Na materiały te natrafiono podczas prac inwenta- ryzacyjnych związanych z grantem Plany, pomiary i ry- sunki architektoniczne w zbiorach Instytutu Sztuki PAN.

Katalog Ilustrowany (w ramach Narodowego Program Rozwoju Humanistyki). Pierwszy z nich to mapa połu- dniowej części jeziora Jeziorak i okolic z aksonometrycz- nymi widokami Iławy oraz pobliskich wsi (akwarela na papierze, nr inw. IS PAN RP 10127, ryc. 1), opatrzona tytułem: Abris . Uber . Den . See . Geserich . | Ist . Ge- messen . Anno 1620. Jej pochodzenie nie jest wyjaśnione (w księdze inwentarzowej IS PAN określono je enigma-

tycznie jako zbiory poniemieckie), jednak pewne dane mogą wskazywać na gdańską proweniencję¹. Dalsza kwerenda ujawniła archiwalny wielkoformatowy nega- tyw z 1926 roku, dotychczas błędnie opisany jako Iława Pruska (nr inw. IS PAN 33657, ryc. 2), pochodzący z daw- nych zbiorów Konserwatora Prus Zachodnich, na którym utrwalono mapę pod względem treści niemal identyczną z odkrytą uprzednio w zbiorze rysunków pomiarowych, niemniej różniącą się od niej drobnymi szczegółami (krój liter, róża wiatrów, detale ukazywanej architektury).

Dalsza analiza obu rysunków, przeprowadzona przy pomocy archiwistów z III Oddziału Archiwum Głównego Akt Dawnych² wykazała, że utrwalona w 1926 roku na kliszy mapa jest najprawdopodobniej starszym, siedem- nastowiecznym, obecnie zaginionym wzorem, z którego

1 K.J. Kaufmann wspominał o planie Iławy z 1620 roku, znajdującym się niegdyś w Staatsarchiv Danzig (zob. Kaufmann 1905: 129). Za powyższą informację dziękujemy dr. Sewerynowi Szczepańskie- mu.

2 Autorzy składają serdeczne podziękowania Jarosławowi Zawadz- kiemu i Maciejowi Próbie z AGAD za okazaną pomoc.

Piotr Lasek i Jan Przypkowski

Najstarszy widok Iławy i zamku na Wielkiej Żuławie z 1620 roku w zbiorach Instytutu Sztuki PAN

ArchAeoloGIcA hereditas 2

Ryc. 1. Mapa południowej części jeziora Jeziorak i okolic, XVIII wiek. Tusz, akwarela, papier (nr inw. IS PAN RP 10127)

Fig. 1. The map of the southern part of Lake Jeziorak and its surroundings, the 18th century. Ink, waterpaints, paper (inventory No. IS PAN RP 10127)

Piotr lasek i Jan Przypkowski

382

od czasów krzyżackich. Prezentuje ono charakterystycz- ny – zwłaszcza dla Niżu Polskiego – typ zamku z dwo- ma symetrycznymi domami o funkcjach mieszkalnych, obronnych oraz gospodarczych⁵. Tego typu realizacje łączone są zazwyczaj z wpływami architektury luksem- burskiej, a ich specyiczne ukształtowanie uważa się za wynik ewolucji założeń obronno-mieszkalnych, w któ- rych coraz większą rolę zaczęła odgrywać potrzeba za- pewnienia wygodnej przestrzeni mieszkalnej⁶.

Szczęśliwym trafem w zbiorach Instytutu Sztuki do- szło więc do scalenia jedynej znanej nam dzisiaj kopii zaginionej, oryginalnej mapy z 1620 roku i jej bardzo wiernego odrysu. Archiwalia te budzą jednakże wciąż wiele pytań. Przede wszystkim należałoby określić miej- sce i okoliczności powstania obu map oraz ich prowe- niencję. Należy także rozważyć, na ile przedstawione na obu mapach weduty Iławy i okolic stanowią wytwór wyobraźni artysty, na ile zaś wiarygodne źródło wiedzy o architekturze miasta i zamku w początku XVII stule- cia. Wreszcie zaś nowa poszlaka o dotychczas nieznanym zamku krzyżackim, prawdopodobnie istniejącym jeszcze w stanie niemal nienaruszonym na początku XVII wieku, wymaga weryikacji za pomocą badań archeologicznych, jak też kwerend archiwalnych. Pozwolą one na oddzie- lenie wzmianek dotyczących zamku oraz obronnego(?) dworu w obrębie miasta lokacyjnego, jak też na usta- lenie czasu i przyczyny destrukcji założenia na Wielkiej Żuławie.

Żywimy nadzieję, że przedstawione wyżej informacje staną się przedmiotem dyskusji badaczy różnych dzie- dzin nauki, oraz że dzięki temu zostanie uzupełniona wiedza o przechowywanych w zbiorach Instytutu cen- nych archiwaliach.

5 Pietrzak 2005: 207-233.

6 Skuratowicz 2006: 154-155.

następnie odrysowano z ogromną dokładnością egzem- plarz znajdujący się w oryginale w zbiorach Instytutu.

Wskazuje na to odmienny krój liter (w przypadku pier- wowzoru antykwa, w odrysie minuskuła), detale (np.

w oryginalnej mapie róża wiatrów), fragmenty architek- tury czy podpisy pod poszczególnymi obiektami. Istotny jest także papier, na którym wykreślono mapę ze zbio- rów Rysunków Pomiarowych Instytutu, będący najpew- niej importem z Italii. Według Jarosława Zawadzkiego prawdopodobny czas wykonania odrysu to XVIII wiek.

Wspólne dla obu map są aksonometryczne widoki Iławy oraz pojedynczych zabudowań w obrębie połu- dniowej części Jezioraka ujętych schematycznie, acz w sposób realistyczny. Pośród nich zwraca uwagę wy- raźny wizerunek nieznanego wcześniej zamku na wy- spie Wielka Żuława – starsza literatura przedmiotu lo- kalizowała zamek lub raczej dwór krzyżacki³ w obrębie miasta, przy kościele paraialnym, na wyspie zaś miało się znajdować jedynie pruskie grodzisko⁴. Wizerunek ten stanowi o wielkiej wadze obu archiwaliów i stwarza ogromne perspektywy badawcze. Założenie murowane z cegły uchwycone zostało w formie niewiele zmienionej

3 Budowla ta, w 1908 roku rozpoznana metodami wykopaliskowy- mi przez B. Schmida, stanowiła najpewniej siedzibę krzyżackiego urzędnika – prokuratora lub komornika (zob. Kaufmann 1905:

6-8; Schmid 1941: 104; Dehio 1952: 109-110; Biskup 1957: 121;

Frycz 1978: 21; Achremczyk 2005: 36, 44; Sikorski 2006: 74-75).

Niekiedy bywała ona również określana jako zamek (zob. Guerqu- in 1984: 162; Kajzer, Kołodziejski i Salm 2001-2002: 202).

4 Kaufmann 1905: 3; Achremczyk 2005: 42. Ten ostatni powołuje się w swojej pracy na nieznany nam bliżej odręczny przerys mapy uwiecznionej na zdjęciu ze zbiorów Instytutu, określając przy tym założenie na Wielkiej Żuławie jako gród (zob. Achremczyk 2005: 49). Dotychczasowe badania archeologiczne nie potwier- dzają istnienia na wyspie umocnień z czasów pruskich, udało się natomiast zlokalizować pozostałości wieży na kopcu ziemnym, powstałej zapewne z inicjatywy krzyżackiej (zob. tekst Jacka Wy- sockiego i Bartłomieja Klęczara w niniejszym tomie).

Ryc. 2. Mapa południowej części jeziora Jeziorak i okolic, około 1620 roku (fot. Müller, 1926, negatyw nr inw. IS PAN 33657)

Fig. 2. The map of the southern part of Lake Jeziorak and its surroundings, ca 1620 (photo Müller, 1926, negative, inventory No. IS PAN 33657)

Najstarszy widok Iławy i zamku na Wielkiej Żuławie

Grodziska Warmii i Mazur • 1

383

Wykaz cytowanej literatury:

Achremczyk, S.

2005. Iława. Dzieje miasta. Olsztyn: Edytor „Wers”.

Biskup, M.

1957. Iława. Studia z Historii i Budowy Miast Polskich VI, z. 2/17:

121-127.

Dehio, G.

1952. Handbuch der Deutschen Kunstdenkmäler. Deutschorden- sland Preußen. München-Berlin: Deutscher Kunstverlag.

Frycz, J.

1978. Architektura zamków krzyżackich, [w:] H. Fruba (red.), Sztuka pobrzeża Bałtyku. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, 19-49. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Guerquin, B.

1984. Zamki w Polsce. Warszawa: Arkady (II wydanie).

Kajzer, L., J. Salm i S. Kołodziejski

2001-2002. Leksykon zamków w Polsce. Warszawa: Arkady.

Kaufmann, K. J.

1905. Geschichte der Stadt Deutsch Eylau. Danzig: L. Sauniers Buch- und Kunsthandlung.

Pietrzak, J.

2005. „Dwudomowe”, nizinne zamki średniowieczne i ich dzie- dzińce w prowincji Wielkopolskiej. Archeologia Historica Polona 15/1: 207-233.

Schmid, B.

1941. Bau- und Kunstdenkmäler der Ordenszeit in Preußen, Bd.

II, Pomesanien, das Oberland und das Große Werder. Ma- rienburg: Danziger Verlagsgesellschat.

Sikorski, J.

2006. Rozwój przestrzenny Iławy, [w:] S. Achremczyk (red.), Iława 1205-2005. Siedemset lat dziejów, 73-84. Olsz- tyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyń- skiego.

Skuratowicz, J.

2006. Piętnastowieczne prywatne zamki w Wielkopolsce, [w:]

J. Wiesiołowski (red.), Wielkopolska – Polska – Europa.

Studia dedykowane pamięci Alicji Karłowskiej-Kamzowej, 154-155. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

Piotr Lasek and Jan Przypkowski

The oldest view of Iława and a castle on Wielka Żuława in 1620, in collecions of the Insitute of Art of the Polish Academy of Sciences

Summary

This paper introduces two maps of southern part of Lake Jeziorak (German: Geserich-See) and its surroundings, with axonometric views of Iława (German: Deutsch Eylau) and the neighbouring villages, which have been discovered in the collecions of the Insitute of Art of the Polish Academy of Sciences. The first example – preserved as a photo repro- ducion – is most probably the copy of a lost map, while the second map – painted with watercolours on paper – which is a hundred years older, is a precise sketch from an original.

While both maps are a fundamental source of knowledge for

the architecture and defense systems of Iława, their greatest value is the fact that they contain an explicit image of an as yet unrecognized castle of the Teutonic Knights on the Wielka Żuława Island (German: Groß Werder). Older literature on the subject located this Teutonic Knights castle or mansion within the city limits, near the parish church, whereas on the island there was only supposed to be an older Prussian stronghold.

This discovery will be of great signiicance for future research on the defense system of Iława during the Teutonic Order period.

467–468

Maciej Bojanowski

–

Marcin Engel – dr, archeolog, kustosz w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

Daniel Gazda – mgr, archeolog, doktorant na Wydzia- le Historycznym Akademii Humanistycznej Pułtusku, Fundacja Ureusz.

Kazimierz Grążawski – dr hab., prof. nzw. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych.

Anna Gręzak – dr, adiunkt w Instytucie Archeologii Uni- wersytetu Warszawskiego.

Tomasz Herbich – mgr, Instytut Archeologii i Etnologii PAN.

Piotr Iwanicki – mgr, archeolog, kustosz w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

Grażyna Iwanowska – mgr, archeolog, starszy kustosz w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

Marek Jagodziński – dr, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu.

Elżbieta Jaskulska – mgr, asystent w Instytucie Arche- ologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Joanna Jezierska – mgr, archeolog, Dział Archeologii Muzeum w Kwidzynie, Oddział Muzeum Zamkowego w Malborku.

Joanna Kałużna-Czaplińska – dr hab. inż., chemik, Wy- dział Chemiczny Politechniki Łódzkiej.

Bartłomiej Klęczar – mgr, archeolog, doktorant w In- stytucie Archeologii, Wydziału Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy- szyńskiego w Warszawie.

Robert Klimek – mgr, politolog, doktorant w Instytucie Historii i Stosunków Międzynarodowych Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazur- skiego w Olsztynie.

Zbigniew Kobyliński – prof. dr hab., profesor zw. Uni- wersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w War- szawie, Instytut Archeologii; profesor zw. Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.

Jacek Konik – mgr, archeolog , doktorant na Wydziale Historycznych Akademii Humanistycznej w Pułtusku.

Mirosława Kupryjanowicz – dr hab., profesor nzw. Uni- wersytetu w Białymstoku, Instytut Biologii.

Piotr Lasek – dr, historyk sztuki, współpracownik Insty- tutu Sztuki PAN, Zbiory Fotograii i Rysunków Pomia- rowych.

Wiesław Małkowski – mgr, Instytut Archeologii Uniwer- sytetu Warszawskiego.

Anna Marciniak-Kajzer – dr hab., profesor nzw. Uniwer- sytetu Łódzkiego, Instytut Archeologii.

Krzysztof Misiewicz – dr hab. prof. PAN, Instytut Arche- ologii i Etnologii PAN.

Jerzy Nitychoruk – prof. dr hab., profesor nzw. Uniwer- sytetu Warszawskiego, Wydział Geologii.

Mateusz Popek – mgr, archeolog, doktorant w Insty- tucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Jan Przypkowski – mgr, historyk sztuki, asystent w In- stytucie Sztuki PAN, Zbiory Fotograii i Rysunków Po- miarowych.

Andrzej Pydyn – dr hab., Zakład Archeologii Podwodnej, Instytut Archeologii, Uniwersytet Mikołaja Kopernika.

Noty o autorach

ArchAeoloGIcA hereditas 2

Noty o autorach

468

Magdalena Rutyna – mgr, archeolog, doktorantka w In- stytucie Archeologii, Wydziału Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy- szyńskiego w Warszawie.

Ewa Smolska – dr hab., adiunkt w Instytucie Geograii Fizycznej Uniwersytetu Warszawskiego.

Cezary Sobczak – mgr, archeolog, adiunkt w Państwo- wym Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

Rafał Solecki – mgr, archeolog, doktorant w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN.

Paweł Stencel – student archeologii podwodnej w In- stytucie Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Marta Szal – mgr, asystent w Instytucie Biologii Uniwer- sytetu w Białymstoku.

Seweryn Szczepański – mgr, historyk, doktorant w Insty- tucie Historii i Stosunków Międzynarodowych Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.

Piotr Szlązak – mgr, archeolog, doktorant na Wydzia- le Historycznym Akademii Humanistycznej w Puł- tusku.

Dariusz Wach – dokumentalista, Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie.

Sławomir Wadyl – mgr, doktorant w Instytucie Arche- ologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Fabian Welc – dr, adiunkt w Instytucie Archeologii Uni- wersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w War- szawie.

Mariusz Wyczółkowski – mgr, archeolog, kustosz w Mu- zeum im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Kętrzynie.

Jacek Wysocki – dr, adiunkt w Instytucie Archeolo- gii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Magdalena Żurek – dr, adiunkt w Instytucie Archeolo- gii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.