ARCHAEOLOGICA HEREDITAS
Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Tom wydany wspólnie z Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie
Warszawa 2017
0 9
Konserwacja zapobiegawcza środowiska 5.
Dziedzictwo militarne pod redakcją
Wojciecha Borkowskiego,
Wojciecha Brzezińskiego
i Jacka Wysockiego
Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW
Komitet Redakcyjny:
Redaktor serii: Zbigniew Kobyliński
Członkowie Komitetu: Tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek
Adres Redakcji:
ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 17, e-mail: archeologia@uksw.edu.pl
www.archeologia.uksw.edu.pl
Redakcja tomu: Wojciech Borkowski, Wojciech Brzeziński i Jacek Wysocki Korekty: Zbigniew Kobyliński i Aleksandra Żórawska
Skład: Bartłomiej Gruszka
Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Linguistic consultation: Louis Daniel Nebelsick
Rycina na okładce: plan oblężenia Warszawy 1794 r., rys. M. Stachowicz, [za:] Kazimierz Bartoszewicz, Dzieje Insurekcji Kościuszkowskiej, 1909, Wiedeń, wyd. F. Bondego
Publikacja recenzowana do druku przez dr. hab. Huberta Kowalskiego
© Copyright by Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie
© Copyright by Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa ISBN 978-83-60099-83-4
ISBN 978-83-946496-5-4 ISSN 2451-0521
Wydawnictwo:
Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie Ul. Długa 52
00-241 Warszawa http://pma.pl
Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją kultury finansowaną ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego
SPIS
TREŚCI
ArchAeologicA Hereditas 9
5
Przedmowa
Różne oblicza dziedzictwa militarnego
9 Zbigniew Kobyliński
Dziedzictwo militarne: próba definicji zjawiska
15 Radosław Andrzej Gawroński
Materiał genetyczny koni jako bank informacji dla rekonstrukcji przebiegu zdarzeń militarnych
25 Waldemar Grabowski
Polskie chorągwie i sztandary w Armémuseum w Sztokholmie
45 Jacek Gutowski
Karaceny polskie – Armamentarium Heroicum Sarmatorum
55 Weronika Kobylińska-Bunsch
Fotografia wojenna jako dziedzictwo militarne:
wizualne świadectwo Powstania Warszawskiego Eugeniusza Hanemana
63 Kamil Potrzuski
Infrastruktura sportu strzeleckiego w między- wojennej Warszawie i jej współczesne pozosta- łości
79 Andrzej W. Święch i Benedykt Hac
Wraki z wojen światowych w ujęciu interdyscy- plinarnym
87 Anna Zalewska, Dorota Cyngot i Bartłomiej Klęczar
Cel-pal: ulotność żołnierskiej codzienności na Froncie Wschodnim Wielkiej Wojny nad Rawką i Bzurą. Między archiwum ziemi a archiwum miejskim (1915–2015)
Fortyfikacje
109
Grzegorz Czajka
Historia Twierdzy Warszawa
113 Michał Hrynczyszyn
Badania fortów Twierdzy Warszawa
123 Piotr Artur Sobczak
Badania archeologiczne w ramach rewitalizacji Fortu V (Włochy)
131 Monika Włoszek
Krótkie wprowadzenie do archeologicz- nych badań Fortu VIII (Służew) Twierdzy Warszawa – sezon 2011–2012
137 Marzenna Kasprzycka
Badania archeologiczne dawnego Konwiktu Pijarów na Cytadeli Warszawskiej
145 Jarosław Chrapek
Nieznane forty Twierdzy Warszawa
151 Jan Nowicki
Obiekty powojskowe niemieckiego garnizonu Kamp (Rogowo) – grzech zaniechania czy celowa destrukcja?
161 Łukasz Pardela
Kształtowanie krajobrazu z wykorzystaniem maskowania roślinnego w nowoczesnej fortyfikacji niemieckiej w świetle przepisu technicznego nr A 27 (1905)
175 Grzegorz Podruczny
Nowożytne fortyfikacje polowe na Śląsku – zarys problematyki badawczej i konserwatorskiej
189 Konrad Szostek i Katarzyna Zdeb
Fort w Beniaminowie – problematyka zago- spodarowania i ochrony jedynego ocalałego fortu linii Zegrze – Wawer
199 Adam Żywiczyński
Trwałe zmiany w krajobrazie Mazur na przykładzie Giżyckiej Pozycji Polowej
207 Jacek Wysocki
Zanikanie fortyfikacji polowych
Pola bitewne
217 Wojciech Borkowski
Projekt archeologiczno-historyczny „Reduta Ordona”
237 Witold Migal i Michał Paczkowski
Bitwa o Redutę Ordona w świetle stratygrafii wilczych dołów
257 Paweł Konczewski, Jacek Szczurowski, Paweł Zawadzki i Janusz Kobielski
Krajobrazy wojenne Puszczy Zgorzeleckiej
273 Paweł Stachowiak
Bitwa pod Kijami (23 lipca 1759 r.) – z badań nad zapomnianą batalią
281 Jakub Wrzosek
Pola bitew w Polsce – niechciany element dziedzictwa archeologicznego (?)
Cmentarze i miejsca martyrologii
293 Hubert Augustyniak
Badania archeologiczne na terenie byłego hitlerowskiego obozu jenieckiego Stalag IB Hohenstein (Królikowo, st. 8, gm. Olsztynek, pow. olsztyński, woj. warmińsko-mazurskie)
307 Piotr Oleńczak
Fort III w Pomiechówku. Lata zaniedbań i pilna potrzeba działań
315 Karol Piasecki
Pamięć Wielkiej Wojny. Cmentarze wojenne z I wojny światowej w Puszczy Kozienickiej i Stromieckiej
Zagadnienia prawne
327 Jarosław Chrapek i Magdalena Rutyna
Wraki statków – mogiły wojenne. Aspekty prawne
333 Adam Grajewski
Przestępczość przeciwko zabytkom archeolo- gicznym: zagrożenia, zapobieganie i metody zwalczania
*
341 Noty o autorach
Obiekty powojskowe niemieckiego garnizonu Kamp (Rogowo) – grzech zaniechania czy celowa destrukcja?
Jan Nowicki
ArchAeologicA Hereditas 9
151–159
Niemiecki garnizon Kamp
Po dojściu Adolfa Hitlera do władzy w 1933 r., teren Po- morza stał się jednym wielkim placem budowy obiektów militarnych. W krótkim czasie powstają umocnienia, po- ligony, lotniska i szkoły dla dowódców. Rozbudowuje się drogi i linie kolejowe. Przygotowania do wojny nie omi- nęły powiatu gryfickiego (Kreis Greifenberg). Szczególnie widoczne było to w pasie wybrzeża Morza Bałtyckiego.
W Mrzeżynie (West Deep) wybudowano poligon do pro- wadzenia ćwiczeń w strzelaniu do celów powietrznych i ośrodek szkolenia czołgistów. W obecnym Rogowie po- wstało lotnisko lądowe – Flugplatz Kamp i baza lotnictwa morskiego – Seefliegerhorst Kamp. Szczególnie duże na- kłady finansowe przeznaczono w Niemczech na rozbu- dowę przemysłu lotniczego i infrastrukturę lotniskową.
W 1934 r. na ten cel przeznaczono 211 mln marek. Do 500 mln marek kwota wzrosła w 1935 r. a w 1936 r. osią- gnęła 980 mln marek1.
Budowę lotnisk rozpoczęto w 1935 r. Obiekty militar- ne zbudowano w niezaludnionym, trudno dostępnym terenie na pasie wybrzeża między Dźwirzynem (Kolber- ger Deep) a Mrzeżynem. Garnizon przyjął swoja nazwę od wsi rybackiej Kamp, leżącej 1, 5 km na południe przy ujściu Starej Regi (Alte Rega) do jeziora Resko Przymor- skie (Kamper See). Ze względna ogrom przedsięwzięcia i trudny teren w celu dowozu zaopatrzenia zbudowano betonową drogę z Mrzeżyna i odcinek linii kolejki wąsko- torowej Mrzeżyno-Rogowo. Na plac budowy ściągnięto personel kierowniczy i robotników z całych Niemiec. Do wybuchu II wojny światowej powstały: osiedle robotni- ków, budynek szkoły szybowcowej, dwa osiedla miesz- kalne, lotnicza baza morska, lotnisko lądowe, kompleks koszarowy, magazyny amunicji i strzelnica. Dwa ujęcia wody, stacja uzdatniania i hydrofornia zabezpieczały do- stawę wody dla całego garnizonu.
Na terenie lotniczej bazy morskiej znajdowały się: be- tonowe nabrzeże ze slipem, molo wychodzące w morze, dwa hangary lotnicze, hangar remontowy, warsztaty, ba- raki techniczne, kotłownia, magazyn paliw i stanowisko do przestrzeliwania broni pokładowej wodnosamolotów.
1 Kens i Nowarra 1964: 16–17.
Lotnisko lądowe było położone na południe od osiedla mieszkalnego. Główny hangar lotniczy zajmował północ- ny skraju płyty lotniska. Między hangarem a polem wzlo- tów znajdowały się podziemne zbiorniki i stanowiska do tankowania samolotów. Na zachód od hangaru zbudowa- no piętrowy budynek magazynowo-techniczny. Mieściły się w nim garaże dla pojazdów zabezpieczających dzia- łalność lotniska oraz magazyny. W północnowschodniej części pola wzlotów znajdował się krąg kompensacyjny.
Kompleks koszarowy składał się z budynku komendy lot- nisk, 9 budynków koszarowych, budynku stacji radiowo- -telefonicznej, hali sportowej, spadochroniarni, parku samochodowego i kasyna oficerskiego2.
Przed wybuchem II wojny światowej wodnosamo- loty stacjonujące w Kamp wykonywały loty patrolowe w akwenie Morza Bałtyckiego i w Cieśninach Duńskich a od 1 września 1939 r. brały czynny udział w lotach bo- jowych nad Zatoką Gdańską3. Po zakończeniu działań nad Bałtykiem eskadry bojowe zostały przeniesione do baz na zachodzie Niemiec. Garnizon Kamp po zakończeniu działań wojennych w Polsce stał się miejscem szkolenia rezerw Luftwaffe i lotnictwa Marynarki Wojennej.
Od pierwszych dni marca 1945 r. w garnizonie Kamp rozpoczęto ewakuację sprzętu i ludzi. Praktycznie 4 mar- ca lotnisko Kamp zostało całkowicie opuszczone przez stacjonujące tu pododdziały a sprawne wodnopłatowce i samoloty lądowe odleciały na zachód. Nie zniszczono żadnych obiektów lotniskowych i koszarowych. Niespraw- ne samoloty, silniki, części lotnicze i uzbrojenie z braku możliwości ewakuacji pozostawiono w bazie morskiej i na lotnisku lądowym. Cała infrastruktura dawnego gar- nizonu Kamp przetrwała w stanie nienaruszonym II wojnę światową4.
„Zielony garnizon” Rogowo
Po przejściu frontu w marcu 1945 r. pas wybrzeża od Ko- łobrzegu do Mrzeżyna w okresie od 11 marca do 7 kwiet-
2 Nowicki 2014: 25–27.
3 Hümmelchen 1976: 54.
4 Nowicki 2012: 55.
152
Jan Nowicki
ArchAeologicA Hereditas • 9 nia 1945 r. został zajęty przez 4 Dywizję Piechoty 1 Armii
WP. Pododdziały otrzymały rozkaz obrony wybrzeża Bał- tyku. Na lotnisku Kamp stacjonowała 2 kompania karna i pododdziały 8 pułk artylerii haubic. Polskie pododdziały dotarły do garnizonu Kamp 20 marca 1945 r.5 Na całym wybrzeżu wykopano kilometry okopów, rowów łączniko- wych, ziemianek i stanowisk artyleryjskich umocnionych zasiekami z drutu kolczastego. Do oszalowania umocnień wykorzystano drewno z rozebranych baraków osiedla ro- botniczego, budynku szkoły szybowcowej i baraków znaj- dujących się nad jeziorem na zachód od magazynu paliw.
Około 10 kwietnia 1945 r. polskie pododdziały opuściły Rogowo. Ich miejsce zajęły jednostki 32 Smoleńskiej Dy- wizji Kawalerii Armii Radzieckiej. Z krótkimi przerwami żołnierze radzieccy stacjonowali w Rogowie do końca maja 1949 r. W okresie swojego pobytu cały sprzęt lotni- czy: samoloty, silniki części lotnicze zostały wywiezione.
Wymontowano także silniki ze stacji pomp, co spowodo- wało zalanie płyty lotniska lądowego6.
Pierwszą polską jednostką, która stacjonowała w Ro- gowie po zakończeniu działań wojennych był 32 zmoto- ryzowany pułk piechoty, który przybył do w Rogowa 2 czerwca 1949 r. Rogowo stało się typowym „zielonym garnizonem”, miejscowością niedostępną dla ludności cywilnej. W połowie lat 60. XX w. Część obiektów lotni- skowych zajął Wojskowy Dom Wypoczynkowy (budynek dowództwa lotnisk, stację radiowo-telefoniczną, spado- chroniarnię oraz dwa budynki koszarowe). Kolejnymi jed- nostkami stacjonującymi w Garnizonie Rogowo były: 95 Pułk Artylerii Przeciwlotniczej (JW 2202), 82 Pułk Artylerii Przeciwlotniczej (JW 2366), 75 pułk artylerii przeciwlot- niczej (JW 2366), 99 pułk artylerii przeciwlotniczej (JW 2366) oraz 2 Zachodniopomorski Pułk Przeciwlotniczy.
Jednostki te zajmowały budynki koszarowe, hangar lotni- czy lotniska lądowego, budynek magazynowo-techniczny, warsztaty, halę sportową, parku samochodowy, magazy- ny amunicji i kasyno oficerskie.
W okresie stacjonowania w Rogowie jednostek LWP/
WP zostały w połowie lat 50. XX w. rozebrane 3 hangary lotniczej bazy morskiej Kamp, zlikwidowano strzelnicę z dwoma kulochwytami. Znajdujący się w północnow- schodniej części pola wzlotów lotniska lądowego krąg kompensacyjny został rozebrany, pozostał jedynie beto- nowy postument.
Najwięcej zniszczeń, wyburzeń i rozbiórek obiek- tów powojskowych w Rogowie dokonano po 1 stycz- nia 1999 r., gdy miejscowość stała się ogólnodostępną w wyniku rozformowania 2 Zachodniopomorskiego Puł- ku Przeciwlotniczego. Po likwidacji jednostki wojskowej obiekty zostały przekazane do ewidencji nieruchomości Agencji Mienia Wojskowego. Brak dostatecznego za- bezpieczenia opuszczonych obiektów spowodował, że z hangarów, budynków koszarowych i terenu jednostki były wycinane, wyrywane, wykuwane wszystkie metalo-
5 Nafalski 1978.
6 Raport… 1946.
we elementy: drzwi, zawiasy, kraty, barierki, studzienki, dźwigary, suwnice. Działania te często były organizo- wane przez wyspecjalizowane grupy zbierające złom.
Podobnie działo się z elementami drewnianymi, cegla- nymi i kamiennymi, które były rozkradane, jako materiał opałowy i budowlany. Obiekty były niszczone także przez wandali oraz osoby wywożące na opuszczony teren śmie- ci. Uszkodzone molo nad Bałtykiem na przełomie roku 2000/2001 zostało rozebrane. Podobno było w bardzo złym stanie i stanowiło zagrożenie dla wczasowiczów uprawiających sporty wodne. Jednak popękane były tyl- ko betonowe płyty pokrywające molo. Metalowe ścianki mola były w dobrym stanie. Aby je wydobyć używano materiału wybuchowego amonitu. Po odpaleniu mate- riału wybuchowego wyciągano luźne pojedyncze stalowe ścianki przy pomocy wozu zabezpieczenia technicznego na podwoziu czołgu oraz samochodu „Kraz”. Prace zwią- zane z usunięciem poniemieckiego mola były prowadzo- ne na zlecenie Urzędu Morskiego w Szczecinie7. Dopiero w 2005 r., gmina Trzebiatów wykupiła teren po jednostce wojskowej. Nastąpił bezplanowy podział pozyskanego te- renu na działki i sprzedaż firmom i prywatnym właści- cielom.
W 2009 roku firma Burco Development Polska Sp.
z o.o., po zburzeniu 4 budynków koszarowych na ich miejscu wybudowała osiedle „Rogowo Rezydencja Nad- morska”. W skład kompleksu mieszkalno-wypoczynkowe- go wchodzą domki w zabudowie szeregowej oraz aparta- menty. Obiekt jest ogrodzony i chroniony.
Dwa budynki koszarowe nabyte przez prywatnych właścicieli zostały celowo doprowadzone do ruiny. Wy- jęto dachówki nad ścianami, podpiłowano krokwie, co w krótkim czasie doprowadziło budynki do ruiny. Z tere- nu magazynu paliw zniknęły podziemne zbiorniki paliwa.
Dwa z nich miały pojemność po 50 000 litrów.
W wyniku bezplanowego podziału terenu i sprzedaży obiektów powojskowych, działań firm i osób prywatnych doszło do utraty nie tylko majątku zmierzonego w zło- tówkach, ale także obiektów historycznych, których już nigdy nie będzie można odtworzyć. Brak przemyślanej polityki przestrzennej Gminy Trzebiatów oraz dbałości o dziedzictwo historyczne tego regionu doprowadziły do zniszczenia ostatnich obiektów lotniczej bazy mor- skiej Kamp. Pozostało jedynie nabrzeże nad jeziorem Resko Przymorskie. Na terenie hangaru remontowego, warsztatów remontowych i kotłowni aktualne firma CMT Development Sp. z o.o. buduje w III etapach kompleks mieszkalny Baltica Heaven. W I etapie zbudowano apar- tamentowiec i 6 budynków „bliźniaków”.
Natomiast tereny pod dawnymi hangarami lotniczy- mi i pas nabrzeża został wykupiony przez Burco Deve- lopment Polska Sp. z o.o. Po otrzymaniu zezwolenia na budowę, powstanie tu kompleks wypoczynkowo-rekre- acyjny składający się z 5 budynków. W planie jest także zagospodarowanie nabrzeża i wybudowanie trzech po-
7 Pismo W-II074/044/1/08, 2008.
153
Jan Nowicki Obiekty powojskowe niemieckiego garnizonu Kamp (Rogowo)
Konserwacja zapobiegawcza środowisKa 5 • dziedzictwo militarne
Ryc. 1. Garnizon Kamp – fragment zdjęcia lotniczego z 1944 r. (Luftwaffenmuseum der Bundeswehr Gatow) Fig. 1. Kamp Garrison – a fragment of an aerial photograph, 1944 (Luftwaffenmuseum der Bundeswehr Gatow)
mostów dla środków pływających. Termin realizacji in- westycji to lata 2015–2025. Część obiektów militarnych pomimo znacznej utraty swojego charakteru poprzez poczynione biznesowe inwestycje zostało zachowane.
Hala sportowa została przekształcona na „Dom Weselny”
a jeden budynek koszarowy po modernizacji pełni rolę ośrodka wypoczynkowego.
Odrębnym tematem jest architektoniczny chaos na osiedlu domków w Rogowie. Uchwały Rady Miasta Trze- biatowa i Studium uwarunkowań i kierunków zagospo- darowania przestrzennego miasta i gminy Trzebiatów z 2006 i 2012 roku zobowiązywały do „ochrony zabytko- wego zespołu osiedla wojskowego z lat 30. XX w.– zacho- wanie jednorodności stylowej całego zespołu domów”8. Jaka jest praktyka w wydawaniu pozwoleń na budowę i nadzór nad budowami można przekonać się naocznie w Rogowie? Trudno jest doszukać się budynku, który nie został dotknięty „radosną twórczością” w pogoni za zwiększeniem miejsc noclegowych przez mieszkańców Rogowa.
Hangar lotniczy dawnego niemieckiego lotniska lądo- wego Kamp, decyzją nr 258/2013 z dnia 19 marca 2013 r. Zachodniopomorskiego Wojewódzkiego Konserwato- ra Zabytków został wpisany do rejestru zabytków woje- wództwa zachodniopomorskiego pod numerem A-11559. Hangar zbudowany w latach 1935–1937 na terenie lotni- ska lądowego Kamp, stanowi jedyny i unikatowy przykład zastosowania technologii żelbetowej. Jest jedynym tego typu obiektem w Europie. Od 2005 r. jest to siedziba Fun- dacji na Rzecz Ochrony Zabytków Militarnych i Propago-
8 Studium… 2012.
9 Decyzja nr 258/2013, 2013.
wania Sportów Lotniczych Fort-Rogowo (na mocy umo- wy użyczenia). Oprócz działalności statutowej Fundacja ochrania w formie magazynu studyjnego również zabytki lotnicze z kolekcji Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrze- gu. Jesienią 2014 roku Fundacja otrzymała wypowiedze- nie umowy na dzierżawę hangaru. Na sesji Rady Miejskiej Trzebiatowa, 24 września 2015 roku, starosta powiatu kołobrzeskiego złożył propozycję utworzenia w zabytko- wym hangarze fili Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu w zamian za oddanie obiektu w nieodpłatną dzierżawę lub wieloletnie użytkowanie. Propozycja Starosty pozo- stała bez odpowiedzi.
Bezpowrotnie straciliśmy możliwość wprowadzenia jednej z form zagospodarowania i ochrony obiektów po- wojskowych Rogowa – Parku Kulturowego. Obiekty po- wojskowe dawnego niemieckiego garnizonu Kamp, ruiny dawnej wsi rybackiej Kamp, średniowieczny port i wieś Regoujście oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Natu- ra 2000” był dostatecznym powodem do jego utworze- nia. Władze gminy Trzebiatów nie dostrzegają bogactwo historycznego i unikatowości miejscowości Rogowo. Nie akcentuje się tych walorów w promocji regionu. Obec- nie tereny powojskowe zyskają nowe znaczenie. Rozkwit turystyki historycznej, nie w pełni docenianej i wykorzy- stywanej pozytywnie wpłynąłby na życie ekonomiczne i społeczne miejscowości. Brak jest współpracy władz lokalnych i samorządowych, miejscowej społeczności, organizacji pozarządowych, przedstawicieli biznesu, specjalistów od marketingu, historyków i innych osób zainteresowanych tym rodzajem turystyki. Bez wspar- cia tych instytucji i osób fizycznych popularyzacja oraz ochrona dziedzictwa kulturowego i historycznego nie jest możliwa.
154
Jan Nowicki
ArchAeologicA Hereditas • 9
Ryc. 2. Rogowo, gm. Trzebiatów. Budynek mieszkalny garnizonu Kamp, 2006 r.
(fot. J. Nowicki)
Fig. 2. Rogowo, community of Trzebiatów.
Residential building in Kamp Garrison, 2006 (photo by J. Nowicki)
Ryc. 3. Rogowo, gm. Trzebiatów – dawny garnizon Kamp. Tak wygląda „zachowanie jednorodności stylowej osiedla”, 2014 r.
(fot. J. Nowicki)
Fig. 3. Rogowo, community of Trzebiatów – former German Kamp Garrison. This is the
„preservation of a homogenous style of the residential district”, 2014 (photo by J. Nowicki)
Ryc. 4. Rogowo, gm. Trzebiatów – dawny garnizon Kamp. Wyburzone garaże parku tech- nicznego, 2010 r. (fot. J. Nowicki)
Fig. 4. Rogowo, community of Trzebiatów – former German Kamp Garrison. Demolished garages in the technical park, 2010 (photo by J. Nowicki)
155
Jan Nowicki Obiekty powojskowe niemieckiego garnizonu Kamp (Rogowo)
Konserwacja zapobiegawcza środowisKa 5 • dziedzictwo militarne Ryc. 5. Rogowo, gm. Trzebiatów – dawny
garnizon Kamp. Plac apelowy i jeden z dziewię- ciu budynków koszarowych, 2006 r.
(fot. J. Nowicki)
Fig. 5. Rogowo, community of Trzebiatów – former German Kamp Garrison. Parade ground and one of the nine barracks, 2006 r. (photo by J. Nowicki)
Ryc. 6. Rogowo, gm. Trzebiatów – dawny garnizon Kamp. Osiedle „Rogowo Rezydencja Nadmorska” wybudowana w miejscu komplek- su koszarowego, 2010 r. (Burco Development Polska Sp. z o.o.)
Fig. 6. Rogowo, community of Trzebiatów – former German Kamp Garrison. „Rogowo Se- aside Residency” Residential Area on the site of the former barracks complex, 2010 (Burco Development Polska Sp. z o.o.)
Ryc. 7. Rogowo, gm. Trzebiatów – dawny garnizon Kamp. Zdewastowany budynek ko- szarowy, 2014 r. (fot. J. Nowicki)
Fig. 7. Rogowo, community of Trzebiatów – former German Kamp Garrison. Demolished barrac, 2014 (photo by J. Nowicki)
156
Jan Nowicki
ArchAeologicA Hereditas • 9
Ryc. 8. Rogowo, gm. Trzebiatów – dawny garnizon Kamp. Rozbiórka drugiego budynku koszarowego, 2014 r. (fot. J. Nowicki)
Fig. 8. Rogowo, community of Trzebiatów – former German Kamp Garrison. Demolition of the second barrack, 2014
(photo by J. Nowicki)
Ryc. 9. Rogowo, gm. Trzebiatów – dawny garnizon Kamp. Wyburzanie budynku kotłowni, 2013 r. (fot. J. Nowicki)
Fig. 9. Rogowo, community of Trzebiatów – former German Kamp Garrison. Demolition of the boiler-house, 2013 (photo by J. Nowicki)
Ryc. 10. Rogowo, gm. Trzebiatów – dawny garnizon Kamp. Budowa osiedla „Baltica He- aven” na miejscu hangaru, warsztatów remon- towych i kotłowni, 2015 r. (fot. J. Nowicki) Fig. 10. Rogowo, community of Trzebia- tów – former German Kamp Garrison. Con- struction of the „Baltica Heaven” Residential Area in the place of the former hangar, ma- intenance workshops and boiler-house, 2015 (photo by J. Nowicki)
157
Jan Nowicki Obiekty powojskowe niemieckiego garnizonu Kamp (Rogowo)
Konserwacja zapobiegawcza środowisKa 5 • dziedzictwo militarne Ryc. 11. Garnizon Kamp. Nabrzeże lotniczej
bazy morskiej, 1940 r. (archiwum J. Nowicki) Fig. 11. Kamp Garrison. Quay of the air naval base, 1940 (archives of J. Nowicki)
Ryc. 12. Rogowo, gm. Trzebiatów – dawny garnizon Kamp. Nabrzeże lotniczej bazy mor- skiej – stan obecny (fot. J. Nowicki)
Fig. 12. Rogowo, community of Trzebia- tów – former German Kamp Garrison. Quay of the air naval base – current state
(photo by J. Nowicki)
Ryc. 13. Hangary lotniczej bazy morskiej Kamp w 1940 r. (archiwum J. Nowicki) Fig. 13. Hangars in Kamp air naval base, 1940 (archives of J. Nowicki)
158
Jan Nowicki
ArchAeologicA Hereditas • 9
Ryc. 14. Rogowo, gm. Trzebiatów – dawny garnizon Kamp. Na miejscu hangarów lotni- czych powstanie osiedle „Rogowo Pearl”, 2015 r. (fot. J. Nowicki)
Fig. 14. Rogowo, community of Trzebia- tów – former German Kamp Garrison. “Rogo- wo Pearl” Residential Area will be built in the place of the aircraft hangars, 2015 (photo by J. Nowicki)
Ryc. 15. Rogowo, gm. Trzebiatów – dawny garnizon Kamp. Odrestaurowany budynek koszarowy, Rewita WDW Rogowo, 2009 r.
(fot J. Nowicki)
Fig. 15. Rogowo, community of Trzebia- tów – former German Kamp Garrison. Restored barrack building, Rewita WDW Rogowo, 2009 (photo by J. Nowicki)
Ryc. 16. Rogowo, gm. Trzebiatów – dawny garnizon Kamp. Budynek komendy garnizonu Kamp, Rewita WDW Rogowo, 2012 r.
(fot. J. Nowicki)
Fig. 16. Rogowo, community of Trzebia- tów – former German Kamp Garrison. Headqu- arters building in Kamp Garrison, Rewita WDW Rogowo, 2012 (photo by J. Nowicki)
159
Jan Nowicki Obiekty powojskowe niemieckiego garnizonu Kamp (Rogowo)
Konserwacja zapobiegawcza środowisKa 5 • dziedzictwo militarne Ryc. 17. Rogowo, gm. Trzebiatów – dawny
garnizon Kamp. Hangar lotniczy lotniska lądo- wego – obiekt wpisany do rejestru zabytków, 2012 r. (fot. J. Nowicki)
Fig. 17. Rogowo, community of Trzebia- tów – former German Kamp Garrison. Aircraft hangar on the onshore airport – facility listed in the Register of Monuments, 2012 (photo by J. Nowicki)
Decyzja nr 258/2013
2013. Decyzja nr 258/2013 z dnia 19.03.2013, Zachodniopo- morski Wojewódzki Konserwator Zabytków w Szczeci- nie.
Hümmelchen, G.
1976. Die Deutschen Seeflieger 1935–1945. München:
J.F. Lehmann Verlag Kens, K. i H.J. Nowarra
1964. Die deutsche Flugzeuge 1933–1945. München: J.F. Leh- mann Verlag
Nafalski, J.
1978. Pod sztandarem 4 Pomorskiej Dywizji Piechoty imienia Jana Kilińskiego. Warszawa: MON.
Nowicki, J.
2012. Katastrofa na Kamper See. Skrzydlata Polska 6: 54–57.
2014. Kamp-Rogowo, zapomniane lotniska. Maszynopis:
zbiory autora
Pismo W-II074/044/1/08
2008. Pismo Urzędu Morskiego w Szczecinie W-II074/
044/1/08, dotyczy: usunięcia z plaży w Rogowie po- zostałości po poniemieckim slipie dla hydroplanów z dnia 16.06.2008 r. (korespondencja UM w Szczecinie z autorem)
Raport …
1946. Raport z dnia 30.10.1946 r. Archiwum Państwowe w Szczecinie.
Studium…
2012. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Trzebiatów z dnia 28 czerwca 2012 roku. Trzebiatów.
Strategia…
2015. Strategia rozwoju gminy Trzebiatów na lata 2015–
2020. Trzebiatów.
Wykaz cytowanej literatury
Jan Nowicki
Post-military objects of Kamp (Rogowo) –
German military garnison. A sin of negligence or expedient destruction?
Summary
In 1935, on a spit dividing the Resko Przymorskie Lake from the Baltic Sea the Nazi German armed forces started a construction of an air-sea base (Seefliegerhorst Kamp) whereas, to the North of the lake, a conventional airport was constructed (Flugplatz Kamp). The first fighting squadrons of hydroplanes were sta- tioned in a marine base from 1937. Around March 06th 1945 the last German sub-units left the Garrison leaving the airfield military objects in a very good condition, non-destroyed. From March 20th until April 10th 1945, the sub-unit of the 1 Polish Army stationed in location of the present Rogowo and from a mid of April 1945 they were replaced by the soldiers of the Russian Army. The first Polish military unit that stationed on that location from June 02nd 1949 was the 32 Mechanized Regiment.
The place became the so called “green garrison” which was out of bounds for the local civil inhabitants. For the next 50 years the military squads of the Polish Army Air-Defence were stationed there. Starting from 1999, Rogowo became an open area after the 2 West-Pomorian Air-Defence Regiment had been dissolved on December 31st 1998. The demobilisation of the military base enabled the Trzebiatów County Authorities to purchase the land what in consequence led to sales of post-military objects to pri- vate investors. In the “majesty of the law”, a majority of the mili- tary objects located at the marine aviation base and the Kamp Airfield subsequently disappeared.
Translated by Jan Nowicki
Noty o autorach
ArchAeologicA Hereditas 9
341–342
Hubert Augustyniak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski Wojciech Borkowski – dr, archeolog, Państwowe Mu- zeum Archeologiczne, zastępca dyrektora ds. badań na- ukowych i ochrony zbiorów
Jarosław Chrapek – mgr, archeolog, prezes Stowarzysze- nia Park Kulturowy Transatlantycka Radiotelegraficzna Centrala Nadawcza
Dorota Cyngot – mgr, archeolog, Instytut Archeologii i Et- nologii Polskiej Akademii Nauk
Grzegorz Czajka – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Radosław Andrzej Gawroński – dr, archeolog, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Waldemar Grabowski – dr hab., historyk, Instytut Pamię- ci Narodowej
Adam Grajewski – dr, archeolog i prawnik, Wydział Kry- minalny, Biuro Kryminalne, Komenda Główna Policji, wykładowca na studiach podyplomowych Uniwersytetu Łódzkiego
Jacek Gutowski – mgr, filozof i bronioznawca
Benedykt Hac – dr inż., kierownik Zakładu Oceanografii Operacyjnej, Instytut Morski w Gdańsku
Michał Hrynczyszyn – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Marzenna Kasprzycka – mgr, archeolog, prezes Sowarzy- szenia Starożytników
Bartłomiej Klęczar – mgr, archeolog
Janusz Kobielski – mgr inż. leśnik, Nadleśnictwo Ruszów
Weronika Kobylińska-Bunsch – mgr, historyk sztuki, doktorantka w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego
Zbigniew Kobyliński – prof. dr hab., archeolog i zabytko- znawca, teoretyk zarządzania dziedzictwem kulturowym, profesor zw. Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyń- skiego w Warszawie, dyrektor Instytutu Archeologii Paweł Konczewski – dr, Pracownia Archeologiczno-Kon- serwatorska „ANTIQUA”, wykładowca w Katedrze Antro- pologii Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu Witold Migal – mgr, archeolog, Państwowe Muzeum Ar- cheologiczne w Warszawie, kierownik Pracowni Badań Ratowniczych
Jan Nowicki – kpt. rez., dziennikarz, regionalista, członek Rady Fundacji Fort-Rogowo
Piotr Oleńczak – dr, historyk, Mazowiecki Urząd Woje- wódzki w Warszawie, Biuro Wojewody, Kierownik Od- działu Współpracy Instytucjonalnej
Michał Paczkowski – mgr, Państwowe Muzeum Arche- ologiczne w Warszawie, Pracownia Badań Ratowniczych Łukasz Pardela – dr inż., Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wydział Inżynierii Kształtowania Środowiska i Geodezji, Instytut Architektury Krajobrazu
Karol Piasecki – dr hab., biolog, antropolog, antropolog kultury, prof. Uniwersytetu Szczecińskiego, Kierownik Ka- tedry oraz Zakładu Antropologii Ogólnej
Grzegorz Podruczny – dr hab., prof. Uniwersytetu Ada- ma Mickiewicza w Poznaniu, Polsko-Niemiecki Instytut Badawczy w Collegium Polonicum
Kamil Potrzuski – mgr, historyk, asystent w Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie
342
Noty o autorach
ArchAeologicA Hereditas • 9 Magdalena Rutyna – mgr, archeolog, doktorantka w In-
stytucie Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wy- szyńskiego w Warszawie
Piotr Artur Sobczak – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Starożytników
Paweł Stachowiak – mgr, archeolog, Muzeum Archeolo- giczne Środkowego Nadodrza w Zielonej Górze z siedzibą w Świdnicy
Jacek Szczurowski – dr, po. kierownika Katedry Antro- pologii, Wydział Biologii i Hodowli Zwierząt, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu
Konrad Szostek – lic., archeolog, Instytut Archeologii Uni- wersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Nieporęckie Stowarzyszenie Historyczne
Andrzej W. Święch – mgr, archeolog, Zakład Archeologii Podwodnej, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski
Monika Włoszek – mgr, archeolog, Stowarzyszenie Sta- rożytników
Jakub Wrzosek – mgr, archeolog, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Kierownik Zespołu ds. ekspertyz i analiz za- bytków archeologicznych
Jacek Wysocki – dr, archeolog i zabytkoznawca, Instytut Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
Anna I. Zalewska – dr hab., archeolog i historyk, Instytut Archeologii Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej Paweł Zawadzki – mgr, archeolog, Fundacja „Łużyce wczoraj i dziś”
Katarzyna Zdeb – mgr, archeolog, doktorantka w Instytucie Archeologii Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Adam Żywiczyński – mgr, zabytkoznawca i konserwator, Miejski Konserwator Zabytków w Suwałkach
