nr nr 37 37

Pełen tekst

(1)nr. 37 2012. Światowy rynek nawozów mineralnych z uwzględnieniem zmian cen bezpośrednich nośników energii oraz surowców (2) Arkadiusz Zalewski Janusz Igras.

(2) Światowy rynek nawozów mineralnych z uwzględnieniem zmian cen bezpośrednich nośników energii oraz surowców (2).

(3) .

(4) Światowy rynek nawozów mineralnych z uwzględnieniem zmian cen bezpośrednich nośników energii oraz surowców (2) Autorzy: mgr inż. Arkadiusz Zalewski dr hab. inż. Janusz Igras, prof. nadzw. INS.

(5) Prac zrealizowano w ramach tematu Monitoring rynków rolno-spoywczych w warunkach zmieniajcej si sytuacji ekonomicznej w zadaniu Monitoring i ocena zmian na wiatowych rynkach rolnych Celem opracowania jest analiza zmian, jakie zaszy na wiatowym rynku nawozów mineralnych w latach 2001-2011 w sferze popytu, poday, handlu zagranicznego oraz ich wpywu na poziom cen, a take powiza z rynkiem bezporednich noników energii, rynkiem surowców wykorzystywanych do produkcji nawozów mineralnych i rynkiem surowców rolnych.. Recenzent prof. dr hab. in. Jan Pawlak. Korekta Krystyna Mirkowska Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o.. ISBN 978-83-7658-244-3 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy 00-950 Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) 50 54 444 faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(6) Spis treci Wprowadzenie ................................................................................................................................ 7 1. Historia i geneza nawoenia mineralnego ............................................................................... 9 2. Rola nawoenia mineralnego w ksztatowaniu plonów rolin uprawnych.......................... 14 2.1. Potencja produkcyjny rolnictwa w Polsce ......................................................................... 15 2.2. Produkcyjno nawozów mineralnych w Polsce i w krajach europejskich ....................... 18 3. Rozwój przemysu nawozowego w kontekcie procesów globalizacyjnych ........................ 24 4. Charakterystyka produkcji i handlu zagranicznego surowcami wykorzystywanymi do produkcji nawozów mineralnych .......................................................................................... 28 4.1. Amoniak .............................................................................................................................. 28 4.2. Gaz ziemny.......................................................................................................................... 33 4.3. Wgiel kopalny ................................................................................................................... 38 4.4. Fosforyty ............................................................................................................................. 39 4.5. Kwas fosforowy .................................................................................................................. 42 4.6. Sól potasowa ....................................................................................................................... 44 5. Produkcja nawozów mineralnych ........................................................................................... 48 5.1. Produkcja nawozów azotowych .......................................................................................... 53 5.2. Produkcja nawozów fosforowych ....................................................................................... 54 5.3. Produkcja nawozów potasowych ........................................................................................ 56 6. Handel zagraniczny nawozami mineralnymi......................................................................... 58 6.1. Handel zagraniczny nawozami azotowymi ......................................................................... 61 6.2. Handel zagraniczny nawozami fosforowymi ...................................................................... 62 6.3. Handel zagraniczny nawozami potasowymi ....................................................................... 64 7. Zuycie nawozów mineralnych ............................................................................................... 66 7.1. Czynniki determinujce globalne zuycie nawozów mineralnych ..................................... 66 7.2. Globalne zuycie nawozów mineralnych ............................................................................ 68 7.3. Struktura asortymentowa globalnego zuycia nawozów .................................................... 69 7.4. Regionalne zrónicowanie zuycia nawozów mineralnych ................................................ 69 7.5. Zuycie nawozów mineralnych w wybranych krajach ....................................................... 71 7.6. Bilans nawozów mineralnych w wybranych krajach .......................................................... 74 8. Ceny nawozów mineralnych .................................................................................................... 76 8.1. Ceny surowców do produkcji nawozów ............................................................................. 76 8.2. Ceny nawozów mineralnych na wiatowych rynkach ........................................................ 80 8.3. Ceny najwaniejszych nawozów mineralnych .................................................................... 82 9. Ceny bezporednich noników energii ................................................................................... 84 9.1. Czynniki cenotwórcze surowców energetycznych ............................................................. 84 9.2. Ceny ropy naftowej ............................................................................................................. 86 9.3. Ceny gazu ziemnego ........................................................................................................... 90 9.4. Ceny wgla .......................................................................................................................... 93 Podsumowanie .............................................................................................................................. 96.

(7) .

(8) Wprowadzenie Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej od pocztku lat 90. monitoruje sytuacj na rynku nawozów mineralnych1. Dynamicznie zmieniajce si w ostatnich latach uwarunkowania globalnego rynku nawozów mineralnych w coraz wikszym stopniu determinuj sytuacj popytowo-podaow krajowego rynku nawozów mineralnych. Polski sektor nawozów mineralnych zaspokaja potrzeby nawozowe krajowego rolnictwa, ale jest równoczenie znaczcym eksporterem nawozów azotowych i wieloskadnikowych w regionie. Ponadto importuje surowce wykorzystywane do produkcji nawozów mineralnych. Std podjto decyzj o koniecznoci monitorowania zmian zachodzcych obecnie na wiatowym rynku. Zaprezentowany raport jest drugim z serii raportów analizujcych zmiany dokonujce si na wiatowym rynku nawozów mineralnych. W kolejnych latach przewidziano kontynuowanie serii raportów o stanie globalnego sektora nawozowego, przed którym stoi wiele wyzwa zwizanych przede wszystkim z rosnc konkurencj o surowce rolne w kontekcie dynamicznie rosncej konsumpcji ywnoci na wiecie oraz wzrostu wykorzystania rolin uprawnych w sektorze energetycznym. Celem raportu jest przedstawienie najwaniejszych czynników majcych wpyw na sytuacj podaowo-popytow na wiatowym rynku nawozów mineralnych, ze szczególnych uwzgldnieniem tych, które doprowadziy do zawirowa rynku w latach 2007-2009 i jego umiarkowanej stabilizacji w latach kolejnych. Szybko rosnce zapotrzebowanie na nawozy mineralne ze strony pastw rozwijajcych si, w warunkach braku moliwoci zwikszenia potencjau produkcyjnego doprowadzio w latach 2007-2008 do kilkukrotnego wzrostu cen nawozów mineralnych, który na tak skal nie by dotychczas notowany. Wysokie ceny nawozów na wiatowych rynkach spowodoway znaczce zmniejszenie opacalnoci ich stosowania i w konsekwencji spadek ich cen w 2009 r. do poziomu z 2007 r. W 2010 r. popyt na relatywnie tanie nawozy zacz rosn, co przeoyo si na wzrosty ich cen, skala podwyek bya jednak duo nisza ni w rekordowym 2008 r. Od 2011 r. obserwuje si tendencj do stabilizacji cen nawozów mineralnych, co jest spowodowane z jednej strony rozlu nieniem napitej sytuacji popytowo-podaowej, z drugiej natomiast – stabilizacj cen surowców wykorzystywanych do produkcji nawozów, w tym gazu ziemnego, który w USA znaczco potania. 1. W ramach corocznie publikowanego raportu dotyczcego rynku rodków produkcji.. 7.

(9) Zakres czasowy niniejszego raportu obejmuje lata 2001-2011, bowiem w tym okresie nastpiy istotne zmiany zarówno w sferze globalnej produkcji, zuycia jak i handlu wiatowego. W raporcie ukazano najwaniejszych – z punktu widzenia produkcji, zuycia oraz handlu zagranicznego – uczestników rynku zarówno surowców wykorzystywanych do produkcji, jak równie gotowych nawozów mineralnych. Dwa pierwsze rozdziay przedstawiaj histori i genez nawoenia mineralnego oraz jego rol w ksztatowaniu plonów rolin uprawnych. Kolejny rozdzia charakteryzuje rynek surowcowy uwzgldniajc siln koncentracj i kontrol poday przez najwaniejszych eksporterów. Rozdziay czwarty i pity przedstawiaj produkcj oraz handel zagraniczny gotowymi nawozami mineralnymi w poszczególnych segmentach rynku. W rozdziale szóstym omówiono zuycie nawozów mineralnych w skali globalnej, wskazujc na istotne rónice w trendach zuycia midzy krajami rozwijajcymi si, a rozwinitymi. Rozdzia siódmy przedstawia tendencje zmian cen nawozów oraz surowców, które wykorzystuje si w procesie ich produkcji, a ósmy opisuje zmiany cen bezporednich noników energii, które w znacznym stopniu determinuj ceny gotowych nawozów mineralnych.. 8.

(10) 1.. Historia i geneza nawoenia mineralnego. Rozwój ludzkoci zawsze by uzaleniony od produktów rolinnych, które byy ródem poywienia, surowców i energii. Wynika to z faktu, e roliny zielone maj zdolno do przetwarzania energii sonecznej w energi zwizków chemicznych w procesie asymilacji, zwanym inaczej procesem fotosyntezy. Roliny posiadajc zdolno do wytwarzania podstawowych zwizków, takich jak: cukry, tuszcze, biaka, witaminy itd., wymagaj do prawidowego wzrostu i rozwoju rónych skadników odywczych, którymi s gównie skadniki mineralne. Niezbdne skadniki mineralne to pierwiastki chemiczne, bez których wzrost i rozwój roliny jest niemoliwy, a brakujcych pierwiastków nie mona zastpi innymi pierwiastkami, wystpujcymi np. w glebie. Roliny zbiorowisk naturalnych, np. lasy, wykorzystuj zapasy glebowe i maj prawie zamknity obieg skadników pokarmowych, w zwizku z tym dobrze rosn bez nawoenia. Na skutek dziaalnoci rolniczej z plonami rolin zabierane s bezpowrotnie z gleby skadniki pokarmowe, a ubytek skadników naley uzupenia nawozami. Od pocztku rozwoju rolnictwa obserwowano zuboenie gleby pod uprawami rolniczymi. W sprzyjajcych warunkach sama natura pomagaa czowiekowi w nawoeniu, np. nanoszc mu rzeczny. W dorzeczach rzek, w staroytnoci, rozwijay si potne pastwa. Historia nawoenia jest istotn czci historii rolnictwa. Nawoenie jest podstawowym zabiegiem agrotechnicznym i stosuje si je w rolnictwie ju od kilku tysicy lat. Upraw gleb na wikszych obszarach rozpoczto przed okoo 5000 lat – nad Nilem, Eufratem oraz w Chinach, wykorzystujc pocztkowo ich naturaln yzno, a pó niej take nawozy. Opisy o nawozach i nawoeniu mona spotka w literaturze staroytnej Grecji i Rzymu. Homer w Odysei wspomina o oborniku, jako o nawozie. W staroytnym Rzymie (200 lat p.n.e.) Cato pisze obszernie o nawozach, w tym równie, e na nawozy zielone najlepiej nadaj si roliny motylkowate. Wedug Cato dobre rolnictwo to dobra orka, dobra pielgnacja i dobre nawoenie. Ju od staroytnoci stosowano jako nawozy obornik, kompost, odpady zwierzce, fekalia, pomiot ptasi, szlam z rzek i stawów, ciók len, wodorosty, nawozy zielone, popioy oraz margiel, a take wapno i gips. Zalecenia nawozowe w czasach staroytnych wynikay z obserwacji przyrody, a wiedza ta bya przekazywana przez pokolenia. Wiele przekazywanych informacji zostao w XIX i XX wieku naukowo potwierdzonych i dotrwao do dnia dzisiejszego. W Chinach, Japonii i krajach arabskich stosowano pudret, czyli suszone ludzkie fekalia, gdzie byy one nawet przedmiotem handlu. W cesarstwie rzymskim i staroytnej Grecji powszechnie stosowano 9.

(11) obornik, komposty, popioy drzewne, wapno, odpady powstae przy produkcji oliwy, a take nawozy zielone. W redniowieczu pola uy niano odchodami owiec i byda. Pod koniec XVIII wieku zaczto uprawia roliny motylkowate z przeznaczeniem na zielony nawóz. W XVII wieku w Europie uznawano powszechnie teori próchnicznego odywiania rolin [Gorlach, Mazur 2001]. Teoria ta ogoszona przez Walleriusa, a propagowana przez Albrechta Thaera, gosia, e rodowiskiem prowadzcym do zwikszenia urodzajnoci gleb i zwikszenia plonów s nawozy organiczne. Organiczna substancja gleby jest ródem wgla oraz wody i jest jedynym pokarmem dla rolin. W XVII wieku rozpoczto take prowadzenie dowiadcze rolniczych, a wyniki bada z przeomu XVIII i XIX wieku stworzyy podstawy do poznania fizjologii odywiania si rolin i nawoenia. Z rolniczego punktu widzenia wane byy badania P.A. Lavoisiera, który 1804 r. w pracy pt.: „Badania chemiczne nad rolinami” pisa, e „atmosfera jest gównym ródem wgla w rolinie, a gleba jest tylko dostawc skadników popielnych i wody”. Dalsze badania z pocztku XIX wieku wykazay, e „sól jest podstaw ycia i wzrostu wszystkich rolin”, co doprowadzio do opracowania teorii przeciwstawnej, czyli teorii mineralnego odywiania rolin. Badania prowadzone w latach 1804-1840 przez Justusa von Liebiga (sformuowa prawo minimum zwizane z nawoeniem), Nicolasa de Saussure'a, Jean Boussingaulta i Konrada Sprengela, doprowadziy do sformuowania w 1840 r. mineralnej teorii odywiania si rolin, zapocztkowujc tym samym nowoczesn chemi roln. Podstawowe zasady tej teorii opracowa J. von Liebig publikujc w 1840 r. podrcznik pt.: „Chemia i jej zastosowanie w rolnictwie i fizjologii”. Teoria ta wskazywaa, e: x roliny nie odywiaj si próchnic glebow – zwizkami organicznymi, ale zwizkami mineralnymi, x skad chemiczny rolin nie jest przypadkowy, lecz kady skadnik jest niezbdny do wzrostu i plonowania rolin, x roliny oprócz wgla, wody i tlenu, potrzebuj innych skadników odywczych i pobieraj je z gleby w formie soli, s to: azot, fosfor, potas, wap, magnez, sód, siarka i elazo, x zapotrzebowanie rónych rolin na skadniki pokarmowe jest zrónicowane, co mona okreli analizujc skad chemiczny rolin, x wiele gleb jest niewystarczajco zaopatrzonych w skadniki pokarmowe, by roliny mogy prawidowo na nich si rozwija,. 10.

(12) x niedobór skadników w glebie mona usun stosujc nawozy, x nawozy organiczne i zwizki próchniczne wykazuj dziaanie nawozowe, poniewa poprawiaj waciwoci gleby, a po ich rozkadzie, s ródem mineralnych skadników pokarmowych i dwutlenku wgla. Teoria mineralnego ywienia rolin stanowi podstawy nowoczesnego nawoenia mineralnego i produkcji nawozów mineralnych. Pierwszym wyprodukowanym nawozem mineralnym by superfosfat, a pierwsza fabryka superfosfatu powstaa w 1843 r. w Anglii. Poszukujc surowców do produkcji superfosfatu odkryto take surowce potasonone, a pierwszy nawóz potasowy wydobyto z kopalni w Niemczech w 1860 r. Przez wiele lat duym problemem byo poszukiwanie sposobu produkcji nawozów azotowych. W 1890 r. wyprodukowano w Niemczech siarczan amonowy z koksowni, a w 1913 r. dokonano pierwszej syntezy amoniaku z azotu atmosferycznego. Metoda bezporedniej syntezy amoniaku z wodoru i azotu zostaa odkryta przez niemieckiego fizykochemika, Fritza Habera. Otrzyma on za to odkrycie w 1918 r., Nagrod Nobla w dziedzinie chemii. Odkrycie umoliwio wytworzenie amoniaku przy uyciu katalizatorów i wysokiego cinienia na skal przemysow. Metoda zostaa wykorzystana na du skal przez Carla Boscha, chemika przemysowego, który otrzyma Nagrod Nobla w 1931 r., wspólnie z Friedrichem Bergiusem za badania nad reakcjami prowadzonymi w wysokich cinieniach. W 1927 r. dokonano syntezy pierwszych nitrofosek, jako nawozów kompleksowych NPK. Wprowadzenie nawoenia mineralnego jako powszechnego zabiegu agrotechnicznego miao ogromny wpyw na plonowanie rolin. Dla przykadu w Niemczech, midzy XII a XV wiekiem, wysiewajc kilogram ziarna zbó uzyskiwano z niego 3-4 kilogramy plonu, tu przed rozpoczciem stosowania nawozów mineralnych; okoo 1800 r. byo to przecitnie 5-6 kg, czasem na najlepszych glebach nawet 20 kg. W latach 70. XX wieku, gdy nawozy mineralne byy stosowane powszechnie, przyrosty plonów dochodziy od 30 do 40 kg z 1 kg ziarna zbó. Ciekawostk jest to, e w Zachodniej Europie ju pod koniec XIX wieku istniay kluby rolników, którzy dziki opracowaniu specjalnych metod nawoenia osigali plony 10 t pszenicy z 1 ha. Dynamiczny rozwój przemysu nawozowego, mimo i jego pocztki datuj si w poowie XIX wieku, nastpi dopiero w XX wieku, co potwierdzaj dane dotyczce produkcji i zuycia nawozów mineralnych. W Polsce rozwój przemysu nawozowego i wzrost zuycia nawozów postpowa równie bardzo szybko i pod koniec lat dziewidziesitych stosowano okoo 70 kg N · ha-1 [Fo-. 11.

(13) tyma i in. 2012]. Zbliony poziom zuycia nawozów azotowych utrzymywa si do 1989 r., a w sezonie 1990/1991 drastycznie si obniy. W latach nastpnych zuycie nawozów azotowych roso, zbliajc si do 65 kg N · ha-1 w 2011 r. Zuycie nawozów fosforowych jest o 2/3 nisze ni azotowych i po gwatownym zaamaniu w latach 1989-1991 wykazuje powolny trend wzrostowy od poowy ostatniej dekady ubiegego wieku. Obecnie zuywa si w Polsce okoo 9,5 kg P ha-1 uytków rolnych [Igras i in. 2012]. Dawki nawozów mineralnych stosowane w ostatnich latach charakteryzuj si bardzo niekorzystnym stosunkiem azotu do fosforu i do potasu [Czuba 1996, Fotyma i in. 2012]. W latach 70. i 80. stosunek N : P2O5 : K2O obnia si i wynosi w granicach 1 : 0,77-0,62 dla fosforu, czyli na 1 kg azotu stosowano od 0,77 do 0,62 kg fosforu. Dla potasu stosunek ten wynosi 1 : 1,36-0,76 [Czuba 1996]. W ostatnich latach stosowano na 1 kg azotu tylko okoo 0,36-0,32 kg fosforu i okoo 0,47-0,37 kg potasu [Fotyma i in. 2009]. Tak niskie nawoenie fosforem i potasem oraz niekorzystny stosunek N : P2O5 : K2O prowadzi do rabunkowej gospodarki fosforem i potasem w glebie. Naley oczekiwa, e postpujca w ostatnich latach poprawa ekonomiczna rolnictwa w Polsce przyczyni si do poprawy jakoci nawoenia mineralnego. Dynamiczny wzrost zuycia nawozów azotowych w Polsce jest sprzeczny z tendencjami w krajach UE-15, w których notuje si w tym samym okresie spadek lub stabilizacj zuycia azotu (rys. 1). Pod wzgldem zuycia azotu na 1 ha UR, w ostatnich latach Polska ustpowaa jedynie Belgii, Danii, Niemcom, Francji, Irlandii i Holandii. W znacznym stopniu wynika to przede wszystkim z materialnego wsparcia rolnictwa po wejciu Polski do Unii Europejskiej i wzrostu dochodów wikszoci gospodarstw rolniczych. Znaczna cz tych rodków trafia ostatecznie do dostawców rodków produkcji, w tym nawozów mineralnych. Potencja produkcyjny polskiego przemysu nawozowego jest wystarczajco duy, by zaopatrzy rolnictwo w optymalne iloci nawozów [Biskupski i Igras 2011]. W 2010 r. zdolnoci produkcyjne przemysu nawozowego w Polsce wynosiy 1 630 tys. ton N i 475 tys. ton fosforu (P2O5). Nawozy potasowe s w caoci importowane, a ich import wynosi 314 tys. t K2O (tab. 1).. 12.

(14) Rysunek 1. Zuycie nawozów mineralnych w krajach UE (mln ton). ród o: Dane Fertilizers Europe.. Tabela 1. Produkcja nawozów mineralnych w Polsce Wyrób. Produkcja w latach. Jednostka. 2000 tys. t czysteNawozy mineralne 2424,7 go skadnika z tego: azotowe* tys. t N 1575,9 fosforowe* tys. t P2O5 538,6 potasowe* tys. t K2O 310,2 * cznie z nawozami wielosk adnikowymi ród o: [Biskupski, Igras 2011].. 13. 2005. 2008. 2009. 2010. 2644,3. 2559,1. 1977,5. 2 419. 1735,5 595,7 313,1. 1715,6 535,7 307,9. 1545,9 241,5 190,0. 1 630 475 314.

(15) 2. Rola nawoenia mineralnego w ksztatowaniu rolin uprawnych plonów Nawoenie jest podstawowym zabiegiem agrotechnicznym, a gównym celem tego zabiegu jest optymalne wykorzystanie genetycznych moliwoci rolin uprawnych oraz odtwarzanie i utrzymywanie na niezbdnym poziomie zasobnoci gleby w dostpne dla rolin skadniki pokarmowe [Czuba i Mazur 1988]. Istnieje wiele systemów nawoenia rolin ukierunkowanych na maksymalizacj okrelonych celów: produkcyjnego, jakociowego, ekonomicznego lub rodowiskowego [Czuba 1996; Fotyma, Mercik 1995]. Powszechnie uwaa si jednak, e optymalnym systemem nawoenia w produkcji towarowej w duszej perspektywie czasowej jest tzw. system zintegrowany, zakadajcy równoczesn realizacj celu produkcyjnego (w tym jakociowego) i rodowiskowego [Igras i Madej 2011]. W nawoeniu integrowanym wane jest nie tylko dostarczenie rolinom skadników pokarmowych w iloci niezbdnej do wytworzenia oczekiwanego plonu o podanej jakoci, ale równie utrzymanie poziomu agronomicznie podanych i ekologicznie akceptowalnych rezerw skadników pokarmowych w glebie. Zintegrowany system nawoenia oparty jest na bilansie skadników pokarmowych, uwzgldniajcym pobranie skadników przez roliny oraz ich dopyw z nawozów naturalnych i mineralnych. System taki uwzgldnia zarówno sterowanie wzrostem i rozwojem rolin w kierunku optymalizacji plonu poprzez umiejtne nawoenie azotem, jak i regulacj odczynu gleby oraz zasobnoci w potas, fosfor i magnez. Sporód produktów towarowych najwikszy udzia w strukturze zasiewów w wikszoci krajów europejskich zajmuj zboa. Z tego wzgldu ocen wpywu nawoenia mineralnego na plony rolin dokonano w odniesieniu do tej grupy rolin. Analiz nawozochonnoci przeprowadzono na poziomie NUTS-12 dla krajów europejskich oraz NUTS-2 dla Polski przyjmujc dane dla lat 2008-2010.. 2. NUTS – Klasyfikacja Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych obowizujca w krajach UE. Poziom NUTS-1 obejmuje regiony (grupy województw), a NUTS-2 – województwa.. 14.

(16) 2.1. Potencja produkcyjny rolnictwa w Polsce Z przeprowadzonych analiz wynika, e jednostkowy potencja produkcyjny rolnictwa w Polsce ustpuje potencjaowi wikszoci krajów Europy Zachodniej [Krasowicz i in. 2012]. Globalny potencja produkcyjny rolnictwa jest jednak znaczny z uwagi na du powierzchni uytków rolnych stanowic okoo 11% powierzchni uytków rolnych w 25 krajach UE i przewag w tej powierzchni gruntów ornych, a take z uwagi na due zasoby siy roboczej w rolnictwie. Z natury niezbyt duy potencja jednostkowy rolnictwa polskiego nie jest ponadto w peni wykorzystany, na co wskazuje porównanie potencjalnych i rzeczywistych plonów zbó (tab. 2) traktowanych – z uwagi na bardzo duy udzia w powierzchni zasiewów – jako roliny towarowe. Tabela 2. Aktualne (rednia z lat 2001-2010) i potencjalne plony zbó w Polsce oraz wykorzystanie potencjau plonowego Województwo Dolnolskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie

(17) ódzkie Maopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie lskie witokrzyskie Warmisko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Polska. Plon potencjalny* (dtha-1). Plon aktualny (dtha-1) 41,2 34,6 29,2 30,2 27,8 31,0 26,5 46,6 30,1 25,9 33,0 33,9 26,6 32,3 34,4 34,8 32,0. 60,0 52,8 57,0 49,2 48,6 54,0 46,8 62,4 56,4 45,0 51,6 50,4 54,0 52,8 49,2 53,4 51,6. Wykorzystanie** (%) 68,7 65,5 51,2 61,5 57,2 57,3 56,6 74,7 53,4 57,5 63,9 67,2 49,3 61,3 70,0 65,1 62,1. * plony potencjalne uzyskiwane w dowiadczeniach nad porównaniem produkcyjnoci kompleksów przydatnoci rolniczej gleb przeprowadzonych w latach 80. (zwikszone o 20%); plony w województwach uwzgldniaj procent gleb zaliczonych do kompleksów przydatnoci rolniczej, ** stosunek plonów rzeczywistych do plonów potencjalnych ród o: [Krasowicz i in. 2012].. 15.

(18) Potencja plonowy zbó, wyliczony na podstawie kompleksów przydatnoci rolniczej gleb jest realizowany w Polsce na poziomie okoo 62%. Realizacja tego potencjau w stopniu wyszym od przecitnej dla kraju dokonywana jest w województwach kujawsko-pomorskim, opolskim, dolnolskim, lskim i wielkopolskim (tab. 3, rys. 2). Naley przy tym podkreli, e stopie realizacji potencjau plonowego jest wzgldnie niezaleny od wielkoci plonu potencjalnego. Wielko rzeczywistych plonów zbó zaley natomiast od szeregu czynników zarówno naturalnych, jak i agrotechnicznych. Tabela 3. Regionalne uwarunkowania zrónicowania plonów rzeczywistych w latach 2001-2010 i potencjalnych zbó w Polsce Województwa. (1) Dolnolskie Opolskie lskie Maopolskie (2) Zachodniopomorskie Pomorskie Lubuskie Wielkopolskie Kujawsko-pomorskie (3) Warmisko-mazurskie Lubelskie witokrzyskie Podkarpackie (4)

(19) ódzkie Mazowieckie Podlaskie. Bonitacja negatywna yznoci gleb*. Plon potencjalny zbó (dtha-1). Plon rzeczywisty zbó (dtha-1). 56,7. 38,2. 67,3. 72,5. 780. 110,8. 42,4. 51,2. 33,4. 65,2. 66,4. 586. 128,3. 37,8. 55,1. 29,6. 53,7. 70,0. 638. 86,9. 48,7. 46,8. 26,7. 57,1. 58,9. 563. 97,7. 58,1. Realizacja WWRPP Opad Zuycie potencjau roczny NPK (pkt) (%) (mm) (kgha-1). * suma udzia u gleb bardzo kwanych i o bardzo niskiej zawartoci P, K, Mg, gleb kwanych i o niskiej zawartoci P, K, Mg oraz po owa udzia u gleb lekko kwanych i o redniej zawartoci P, K, Mg ród o: [Krasowicz i in. 2012].. 16.

(20) Rysunek 2. Zrónicowanie potencjau produkcyjnego zbó w Polsce. ród o: [Krasowicz i in. 2012].. Najnisze plony zbó uzyskuje si w województwach regionu 4 (ódzkie, mazowieckie i podlaskie), co jest uzasadnione sabymi warunkami glebowymi i klimatycznymi oraz zym stanem yznoci gleb i stosunkowo maym zuyciem nawozów mineralnych. Mae plony zbó uzyskuje si jednak równie w regionie 3 (warmisko-mazurskie, lubelskie, witokrzyskie i podkarpackie) dysponujcych znacznie lepszymi warunkami naturalnymi, ale zaniedbujcymi agrotechnik. W obydwu regionach stopie realizacji potencjau plonowego naley do najniszych w kraju, mimo e potencja ten jest znacznie wikszy w regionie 3, ni w 4.. 17.

(21) 2.2. Produkcyjno nawozów mineralnych w Polsce i w krajach europejskich Pomidzy zuyciem nawozów azotowych i wielkoci plonów zbó wystpuje dosy cisa korelacja (R=0,72) (rys. 3). rednie zuycie nawozów azotowych pod zboa w krajach UE wynosi okoo 100 kg N · ha-1 uprawy zbó. Rozpito przecitnych dawek nawozów azotowych jest jednak bardzo dua i waha si od okoo 40 kg N · ha-1 w Rumunii i na Cyprze do niemal 160 kg N · ha-1 uprawy zbó w Wielkiej Brytanii. Z przeprowadzonej analizy wynika, e poniej dolnego przedziau ufnoci regresji prostej pozostaj kraje poudniowo-europejskie o nie sprzyjajcych warunkach do produkcji zbó, tj. Hiszpania, Wochy, Portugalia i Cypr oraz kraje pónocno-europejskie – Estonia i Litwa. W grupie tych krajów znalazy si take Czechy. W krajach tych uzyskuje si plony zbó nisze od oczekiwanych na podstawie zuycia nawozów azotowych. Rysunek 3. Zaleno pomidzy zuyciem azotu i plonami zbó w krajach europejskich w latach 2008-2010. ród o: [Fotyma i in. 2012].. 18.

(22) Rysunek 4. Skupienia krajów europejskich w zalenoci od nawozochonnoci azotu w latach 2008-2010. ród o: [Fotyma i in. 2012].. Ponad górnym przedziaem ufnoci znajduj si natomiast Austria, Belgia, Dania i Wgry, kraje o wysokiej obsadzie inwentarza i duej produkcji nawozów naturalnych. Pastwa te uzyskuj wysokie plony zbó, przy wzgldnie maym zuyciu nawozów azotowych. Polska lokuje si w pobliu redniej (prostej regresji) i niskie plony zbó w naszym kraju mog wynika ze zbyt maych dawek nawozów azotowych stosowanych pod te roliny. Przecitne jednostkowe zuycie nawozów azotowych w krajach UE wynosi okoo 2,1 kg N na 100 kg ziarna zbó i taka jest równie w przyblieniu nawozochonno produkcji zbó w Polsce. Wysokie nakady jednostkowe azotu na produkcj zbó ponoszone s w Hiszpanii, Grecji, na Cyprze, w Estonii i na Litwie, natomiast bardzo oszczdnie gospodaruje si azotem w Austrii, Belgii i Danii (rys. 4). Polska znajduje si w grupie krajów o niskich plonach zbó. Nisze plony uzyskiwane s jedynie w Rumunii, Estonii i na Cyprze. W Polsce stosuje si okoo 70 kg N pod plony okoo 3,3 tony zbó, co daje przecitn nawozochonno okoo 2 kg N na 100 kg ziarna zbó, a wic warto bardzo blisk redniej w innych krajach UE. Jest to jednoczenie warto bardzo zbliona do przecitnej zawartoci azotu w 100 kg ziarna zbó, która wynosi okoo 1,9 kg N [Fotyma i in. 2009, Fotyma i in. 2012]. W Polsce wystpuje take dosy cisa korelacja (R=0,69) pomidzy zuyciem nawozów azotowych i wielkoci plonów zbó. [Fotyma i in. 2012] Poniej dolnego przedziau ufnoci prostej regresji pozostaj województwa lubuskie, ódzkie, podlaskie i mazowieckie. Województwa te maj niesprzyjajce 19.

(23) warunki naturalne do produkcji zbó. Wska nik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej jest w tych województwach niszy, a wska nik zakwaszenia gleb wyszy od redniej dla kraju. Powyej górnego przedziau ufnoci pozostaj natomiast województwa dolnolskie i opolskie (rys. 5). Uzyskuje si tutaj wysokie plony, przy wzgldnie maym zuyciu nawozów azotowych. Województwa te maj bardzo korzystne warunki glebowe i klimatyczne do produkcji zbó. Przecitne zuycie azotu na wyprodukowanie 100 kg ziarna wynosi w Polsce 1,9 kg N, jest zatem bardzo zblione do zuycia w krajach UE i pokrywa si dokadnie z przecitn zawartoci azotu w ziarnie zbó. Bardzo nisk nawozochonnoci (okoo 1,1 kg N · dt-1 zbó) odznaczaj si natomiast województwa maopolskie i podkarpackie, ale uzyskuje si tutaj jedne z najniszych plonów. Nawozochonno powyej 2 kg N · dt-1 ziarna notuje si w województwach ódzkim i warmisko-mazurskim, co wskazuje na nieoszczdn gospodark azotem. Mona zatem zakada, e dla uzyskania przyrostu plonu zbó o 100 kg z ha naley dodatkowo zastosowa co najmniej 2 kg N · ha-1. Dc do zwikszenia plonów zbó do 5 ton ziarna z hektara naleaoby zwikszy dawki nawozów pod t grup rolin o okoo 30 kg N to znaczy o okoo 50% w stosunku do dawek obecnie stosowanych. Jeeli nie nastpi znaczce zmiany w strukturze zasiewów i wspóczynnik preferencji nawoenia zbó utrzyma si na poziomie 1,1 oznacza to konieczno stosowania okoo 85 kg N · ha-1 uytków rolnych wykorzystywanych rolniczo (bez odogów i ugorów). Rysunek 5. Zaleno pomidzy zuyciem azotu pod zboa i wielkoci plonów ziarna w Polsce w latach 2008-2010. ród o: [Fotyma i in. 2012].. 20.

(24) W „starych” krajach Unii Europejskiej przecitne jednostkowe zuycie nawozów fosforowych na poziomie NUTS-1 na wyprodukowanie 100 kg ziarna zbó wynosi okoo 0,29 kg P i jest dosy wyrównane regionalnie, z wyjtkiem Hiszpanii i Portugalii, gdzie zuywa si okoo 0,79 kg P na 100 kg ziarna zbó. W obliczeniach przeprowadzonych dla pastw „starej” UE nie wykazano adnego zwizku pomidzy wielkoci plonów zbó i dawkami nawozów fosforowych. W Polsce take nie stwierdzono istotnej zalenoci pomidzy wielkoci dawek nawozów fosforowych i plonami zbó na poziomie NUTS-2. Zagadnienie wpywu szeroko rozumianej gospodarki nawozowej na wielko plonów zbó naley rozpatrywa w kontekcie jakoci gleb i tzw. „odoonych” efektów dziaania nawozów fosforowych i potasowych w postaci zasobnoci gleb w przyswajalne formy tych skadników. Prób takiego podejcia zastosowano wykorzystujc zalenoci pomidzy podstawowymi wska nikami yznoci gleb a plonami zbó [Igras i in. 2012]. W przeprowadzonej analizie wydzielono 4 regiony rónice si wielkoci osiganych plonów zbó (tab. 4, rys. 6). Z analizy wynika, e odrbny region stanowi województwo opolskie, w którym uzyskuje si najwysze plony zbó. Województwo to dysponuje najlepszymi glebami w kraju i korzystnym agroklimatem. Stosuje si tutaj wysokie dawki nawozów szczególnie azotowych, a wska niki bonitacji negatywnej odczynu i zasobnoci gleb w fosfor i potas s najnisze w kraju. Porównanie województw w regionie 2 (lubuskie, pomorskie i lskie z województwami w regionie 3 (ódzkie, maopolskie, mazowieckie, podkarpackie, podlaskie i witokrzyskie) umoliwia ocen wpywu gospodarki nawozowej na poziom plonów zbó z wyczeniem czynnika jakoci gleb. Przy tej samej wartoci wska nika waloryzacji gleb w województwach skupienia 2 uzyskuje si plony zbó o niemal 0,4 tony · ha-1 wysze, ni w regionie 3. Wynika to ze znacznie wikszych dawek nawozów mineralnych, oraz znacznie mniejszych wska ników negatywnej bonitacji odczynu i zasobnoci gleb w regionie 2. Porównanie województw skupienia 1 (dolnolskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, warmisko-mazurskie, wielkopolskie i zachodnio-pomorskie) z województwami skupienia 2 dostarcza dowodów na istotny wpyw jakoci gleby i dawek nawozów azotowych na wielko plonów zbó.. 21.

(25) Rysunek 6. Podzia województw w zalenoci od plonów zbó. ród o: [Igras i in. 2012].. Na wyprodukowanie 100 kg ziarna zbó zuywa si w Polsce okoo 0,35 kg P, a wic nieco wicej ni przecitnie w UE-15. Przecitne pobranie fosforu z plonem 100 kg ziarna zbó wynosi okoo 0,35 kg P, a z plonem 100 kg ziarna wraz z odpowiedni mas somy okoo 0,52 kg P. Uwzgldniajc zatem tylko plony ziarna wydaje si, e aktualne zuycie nawozów fosforowych pod zboa jest wystarczajce w stosunku do potrzeb pokarmowych tej grupy rolin. Przy tak przeprowadzonym rachunku naley jednak zaoy, e caa ilo fosforu zawarta w somie rolin zboowych powraca do gleby w formie przyoranej somy, obornika (z obór ciókowych) lub popiou ze spalania nadmiaru somy. W celu uzyskania przyrostu plonu zbó o 100 kg z ha naley dodatkowo zastosowa co najmniej 0,35 kg P ha-1. Dc do zwikszenia plonów zbó do okoo 5 ton. 22.

(26) ziarna z ha trzeba by zwikszy dawki nawozów fosforowych pod t grup rolin o okoo 5,2 kg P ha-1 to znaczy o okoo 40% w stosunku do dawek obecnie stosowanych. Jeeli nie nastpi znaczce zmiany w strukturze zasiewów i wspóczynnik preferencji nawoenia zbó utrzyma si na poziomie 1,1 oznacza to konieczno stosowania okoo 14 kg P ha-1 uytków rolnych wykorzystywanych rolniczo (bez odogów i ugorów). Stosunek N:P wyniesie wówczas okoo 1:0,15. Tabela 4. Regionalne zrónicowanie plonów zbó i podstawowych wska ników yznoci gleby w latach 2005-2009 Województwa. Plon ziarna (kg). Dawka NPK pod zboa (kg). N P2O5 K2O (1) Dolnolskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Warmisko3572 74,7 19,55 26,7 -mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie (2) Lubuskie Pomorskie 3243 63,6 25,5 31,4 lskie (3)

(27) ódzkie Maopolskie Mazowieckie 2887 50,65 19,8 21,2 Podkarpackie Podlaskie witokrzyskie (4) Opolskie 4830 74,9 25,5 40,9 * wska nik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej,. WWRPP*. Wska nik bonitacji negatywnej** pH. P. K. 69,7. 47,1. 30,3. 37,0. 64,2. 51,1. 31,5. 43,6. 64,3. 61,4. 48,7. 58,1. 81,4. 32,7. 26,1. 34,1. ** suma gleb wykazuj cych bardzo kwany i kwany odczyn lub bardzo niska i niska zawarto

(28) przyswajalnych form fosforu i potasu ród o: [Igras i in. 2012].. 23.

(29) 3. Rozwój przemysu nawozowego w kontekcie procesów globalizacyjnych Produkcja ywnoci w ilociach wystarczajcych do zaspokojenia potrzeb zwikszajcej si liczby ludnoci wiata jest podstaw bezpieczestwa ywnociowego. Bezpieczestwa ywnociowego nie osiga si jednak raz na zawsze i trzeba stale zwraca uwag na wszystkie czynniki majce wpyw na jego stan [Dybowski 2005]. Podstaw zapewnienia bezpieczestwa ywnociowego jest rozwój przemysu nawozowego, w tym przede wszystkim przemysu nawozów azotowych [Dybowski 2005; Górecki 2012]. Trudnoci zwizane z gospodarowaniem azotem i jego wystpowaniem w rodowisku naturalnym stanowi istotne wyzwanie w kontekcie dostpnoci ywnoci [Fotyma i in. 2009, Fotyma i in. 2012, Igras i in. 2012]. Rozwój wiedzy naukowej i technicznej powinien zwikszy efektywno produkcji i wykorzystania nawozów azotowych w celu zapewnienia nieprzerwanej poday ywnoci, zapewniajc przy tym niezbdn ochron rodowiska naturalnego na wiecie. Wielu wspóczesnych naukowców optymistycznie ocenia szans zaspokojenia potrzeb ywnociowych ludnoci wiata bez ograniczenia przyrostu naturalnego. Najwiksze moliwoci zwikszenia produkcji ywnoci stwarza wzrost plonów, który mona osign przede wszystkim przez racjonalne stosowanie nawozów mineralnych oraz chemicznych rodków ochrony rolin [FAO 2004]. Produkcja nawozów azotowych jest w chwili obecnej niezbdnym warunkiem zrównowaonego rozwoju wiata. Wedug danych Fertlizers Europe stanowi ona podstaw do wytwarzania prawie 50% ywnoci spoywanej przez ludzi [Forecast 2012]. W ostatnich latach w wiatowym przemyle chemicznym, w tym w przemyle nawozowym, z ogromn dynamik zachodz procesy konsolidacji i koncentracji produkcji oraz globalizacji firm i rynków chemikaliów. Ju w latach 90. da si odnotowa proces istotnych zmian dokonywany przez koncerny poprzez m.in. transfer technologii oraz kapitau w kierunku rynków wschodzcych, dysponujcych ródami taniego surowca i siy roboczej, takich jak kraje arabskie oraz kraje Dalekiego Wschodu, Ameryki

(30) aciskiej i Poudniowej [Strategia 2002]. Jednoczenie wród producentów chemikaliów wystpiy tendencje do wzbogacenia posiadanych struktur wytwórczych o procesy gbokiego przetwórstwa chemikaliów bazowych (amoniak, metanol, olefiny i inne produkty) do produktów o znacznie wyszej wartoci dodanej i walorach handlowych (gównie pochodne organiczne, tworzywa sztuczne, kauczuki, polimery konstrukcyjne).. 24.

(31) wiatowy przemys nawozowy jest nowoczesn i siln bran chemiczn, wytwarzajc aktualnie ponad 190 mln ton NPK, w tym okoo 114 mln ton N, 44 mln ton P2O5 i 35 mln ton K2O [www.fertilizer.org]. Wedug Góreckiego [2012] warto rocznej produkcji tej brany wynosi okoo 100 mld EUR. Brana nawozowa UE-27 rocznie wytwarza 18 mln ton NPK o wartoci 17 mld EUR. Zgodnie z polityk roln realizowan w UE (Common Agriculture Policy) zakada si wzrost produkcji nawozów azotowych do 2020 r. o 3,4%, przy obnieniu zuycia nawozów fosforowych o 4,4% i potasowych o 2,6% [Forecast 2012]. Prognozy te zakadaj take 8% wzrost zuycia nawozów pod zboa. W krajach UE-15 zakada si znaczny spadek zuycia nawozów, natomiast w nowoprzyjtych 12 krajach UE wzrost a o 55%. W Polsce zuycie nawozów mineralnych wynosi okoo 120 kg NPK ha-1 UR i do 2017 r. planuje si jego wzrost o okoo 15% w stosunku do 2011 r. Polityka ta zakada wyrównanie poziomu nawoenia w rolnictwie krajów o znacznie zanionym poziomie yznoci gleby, co w odniesieniu do jednostkowego plonu jest znacznie bardziej efektywne, gdy dodatkowe nawoenie przy niszym poziomie nawoenia wykazuje wysz efektywno. Europejski przemys nawozowy tworzy 1058 przedsibiorstw, w tym 7 koncernów, okoo 200 rednich firm i okoo 800 maych, zajmujcych si tzw. blendingiem (komponowanie nawozów na zamówienie), dystrybucj i aplikacjami. Przemys ten zatrudnia 56 tys. pracowników, przy przecitnej wydajnoci pracy mierzonej wartoci sprzeday na zatrudnionego wynoszcej 320 tys. EUR. Globalna dynamika wzrostu produkcji ywnoci jest cile skorelowana z poziomem zuycia nawozów i agrochemikaliów [Górecki 2012, Smil 1999]. Obydwaj autorzy szacuj, e okoo 50% wzrostu plonów jest efektem zwikszonego nawoenia. W wyniku wysokiego poziomu nawoenia, a take stosowania rodków ochrony rolin, w czterech ostatnich dekadach dwukrotnie zwikszya si produkcja ywnoci, przy wzrocie populacji ludnoci o 80% i powikszeniu uprawianego areau zaledwie o 6%. Z danych przedstawianych przez FAO wynika, e rednie wiatowe plony zbó w 1968 r. wynosiy 1,75 t ha-1, a w 2008 r. 3,5 t ha-1 [FAO 2012]. Wedug aktualnych prognoz demograficznych, w 2030 r. na Ziemi bdzie yo ponad 8 mld ludzi, a najwikszy przyrost ludnoci wystpi w krajach rozwijajcych si [FAO 2012]. Wedug szacunków opracowanych przez Góreckiego [2012] dla ich wyywienia potrzebne bdzie 2,8 mld ton zbó na rok (obecnie okoo 2 mld). Przy takiej produkcji zbó moliwe bdzie zwikszenie produkcji zwierzcej o 44%. Przy prognozowanym tempie wzrostu zuycia nawozów oraz przy zaoeniu zuycia per capita na poziomie 27 kg NPK ha -1, w 2017 r. zuycie nawozów powinno osign poziom okoo 193 mln ton, a w 2030 r. blisko 230 mln ton NPK ha-1. 25.

(32) Reasumujc rozwój przemysu nawozowego jest warunkiem i wymogiem dla zaspokojenia rozwoju demograficznego wiata. Procesy restrukturyzacji w przemyle nawozowym w Polsce Polski przemys nawozowy posiada okoo 17% udziau w cakowitej wartoci produkcji chemicznej w Polsce. Potencja wytwórczy tej brany stanowi okoo 8% potencjau UE i jest niewiele mniejszy od przemysu niemieckiego (13%) i francuskiego (13%). Polski przemys nawozowy, skadajcy si z 83 firm, zatrudnia 9,5 tys. pracowników i wytwarza 2,6 mln ton nawozów o wartoci 1,4 mld EUR. Wydajno pracy jednego zatrudnionego wynosi okoo 150 tys. EUR, co wskazuje na potrzeb restrukturyzacji tej brany [Lubiewa-Wieleyski 2010]. Rozwój przemysu nawozowego w Polsce jest wany nie tylko dla rolnictwa, ale i caej gospodarki narodowej. Warto podkreli, e znaczna cz produkowanych w kraju nawozów mineralnych przeznaczana jest na eksport. Polski sektor nawozowy jest znaczcym podmiotem w krajach Europy rodkowo-Wschodniej oraz w Unii Europejskiej. Pod wzgldem wielkoci produkcji Polska jest trzecim producentem nawozów azotowych oraz drugim wytwórc nawozów fosforowych w Europie [Igras i in. 2009, Biskupski i Igras 2011]. Warto przy tym podkreli, e Polska jest eksporterem netto nawozów azotowych [Piwowar 2012]. Gównymi odbiorcami nawozów azotowych z wytwórni zlokalizowanych w Polsce s Niemcy, Francja, Wielka Brytania oraz Brazylia. Saldo wymiany handlowej nawozami fosforowymi jest równie dodatnie, jednak obroty s duo nisze ni w przypadku nawozów azotowych. Polska jest równie wiatowym eksporterem siarki, wykorzystywanej do produkcji nawozów wieloskadnikowych. Procesy restrukturyzacji sektora nawozowego w Polsce maj na celu rozwój asortymentu produktów i optymalizacj wykorzystywanych zasobów oraz wzmocnienie pozycji konkurencyjnej wród europejskich producentów nawozów mineralnych. Zdolno wytwórcza krajowych zakadów azotowych przekracza potrzeby krajowego rolnictwa. Zmusza to krajowych producentów nawozów do rozszerzania asortymentu swoich wyrobów oraz do podnoszenia ich jakoci. Przemys nawozowy w ostatnich kilkunastu latach wyra nie podniós jako swoich wyrobów i obecnie nawozy azotowe (podobnie jak inne rodzaje nawozów) wytwarzane w kraju speniaj wymogi jakociowe obowizujce w UE. Niemniej jednak w najbliszych latach zakady nawozowe bd zmuszone do dalszych dziaa ze wzgldu na zmienione unormowania prawne dotyczce nawozów. [Biskupski i Igras 2011].. 26.

(33) W polskim przemyle nawozowym procesy restrukturyzacji i komercjalizacji przedsibiorstw rozpoczy si na pocztku lat 90. XX wieku i obecnie s kontynuowane [Piwowar 2012]. Efektem przemian bya m.in. zmiana formy prawnej funkcjonowania przedsibiorstw oraz wejcie na rynek kapitaowy. Zakady Azotowe w Puawach s notowane na Giedzie Papierów Wartociowych w Warszawie od 2005 r. Obecnie trwa proces konsolidacji brany nawozowej. Wanym aspektem konsolidacji brany nawozowej w Polsce byo utworzenie Grupy Kapitaowej Azoty Tarnów. Obecnie w skad Grupy oprócz Zakadów Azotowych w Tarnowie-Mocicach SA (jednostka dominujca) wchodz m.in. Zakady Azotowe Kdzierzyn oraz Zakady Chemiczne Police SA. Grupa Kapitaowa Azoty Tarnów jest obecnie najwiksz spók w brany chemicznej w Europie rodkowo-Wschodniej. Kolejnym przykadem konsolidacji brany nawozowej w Polsce byo przejcie udziaów Gdaskich Fosforów przez Zakady Azotowe Puawy. Obecnie trwa dalszy proces konsolidacji Grupy Tarnów i Grupy Puawy w celu utworzenia Grupy Azoty. Dalsza restrukturyzacja przemysu nawozowego w krajach UE, w tym w Polsce, bdzie zaleaa przede wszystkim od: x ksztatu WPR bezporednio lub porednio wpywajcej na wysoko produkcji rolnej, np. ustalanie obszaru bazowego, przymusowe lub dobrowolne odogowanie, kwoty produkcyjne, zakaz orki trwaych uytków zielonych, zakres wsparcia upraw dla celów niespoywczych; x dalszego rozwoju dziaa prorodowiskowych np. w formie Dyrektywy Azotanowej, Dyrektywy Siedliskowej, wsparcia dla rolnictwa ekologicznego, wdraania zasad wzajemnej zgodnoci (tzw. cross-compliance); x szybkoci wdraania postpu technologicznego prowadzcego do wzrostu wydajnoci i efektywnoci w rolnictwie; x zmian relacji cen nawozów i produktów rolnych, a tym samym zmian stosunku kosztów i korzyci zastosowania nawozów mineralnych. Uwarunkowania te bd nadal zmniejsza udzia krajów europejskich w wiatowym zuyciu azotu, podczas gdy w krajach rozwinitych zuycie azotu bdzie wzrasta do 2030 r. w tempie od 0,7% do 1,3% rocznie.. 27.

(34) 4. Charakterystyka produkcji i handlu zagranicznego surowcami wykorzystywanymi do produkcji nawozów mineralnych 4.1. Amoniak Amoniak (NH3) jest bezbarwnym, dobrze rozpuszczalnym w wodzie gazem o specyficznym, ostrym zapachu. W rodowisku naturalnym powstaje jako produkt gnicia substancji biakowych. W skali przemysowej uzyskuje si go bezporednio z pierwiastków metod Habera i Bosha. Amoniak jest podstawowym produktem do wytwarzania nawozów azotowych. Z jego przetworzenia pozyskuje si ponad 97% nawozów azotowych. Pozostae 3% nawozów azotowych stanowi saletry: chilijska, norweska i indyjska, które wystpuj naturalnie jako mineray oraz siarczan amonu, który jest produktem ubocznym w procesie wytwarzania kaprolaktamu [Dembowska 2011]. Amoniak przemysowy otrzymywany jest w wyniku bezporedniej syntezy azotu i wodoru. Azot pozyskuje si z powietrza atmosferycznego, natomiast wodór moe by otrzymywany kilkoma metodami. Najbardziej popularne, najprostsze, a jednoczenie najtasze jest uzyskanie wodoru z gazu ziemnego w procesie chemicznym. Okoo 5% wiatowej poday gazu ziemnego jest wykorzystywane do produkcji amoniaku. Szacuje si, e blisko 71% amoniaku uzyskuje si w procesie parowego reformingu3 gazu ziemnego. Okoo 20% amoniaku produkuje si w procesie zgazowania wgla4. Metoda ta jest szczególnie popularna w Chinach, gdzie a 70% amoniaku uzyskuje si przy jej wykorzystaniu. W Chinach a 90% zakadów produkujcych amoniak z wgla stanowi mae instalacje, a tylko 10% to due zakady. Kolejne 20% produkcji amoniaku w Chinach opiera si na gazie ziemnym, a pozostae 10% na spalaniu produktów ropopochodnych i cikich frakcji wglowodorowych. Ta ostatnia metoda otrzymywania amoniaku jest szczególnie rozpowszechniona w Indiach, a amoniak w ten sposób wytworzony stanowi okoo 9% wiatowej produkcji amoniaku [Przemys 2005, Tracking 2007].. 3. Parowy reforming gazu ziemnego to proces chemiczny polegajcy na uzyskaniu wodoru z gazu ziemnego przy wykorzystaniu pary wodnej.. 4. Zgazowanie wgla to proces polegajcy na czciowym spalaniu wgla, w wyniku którego, uzyskuje si gaz syntezowy lub opaowy.. 28.

(35) Do wyprodukowania 1 tony amoniaku potrzebne jest 32-38 mln Btu5 (910-1075 m3) gazu ziemnego lub 0,9 tony produktów ropopochodnych lub 1,05 tony oleju opaowego lub 1,9 tony wgla. Wytwarzanie amoniaku w procesie spalania produktów ropopochodnych pochania o 30% wicej ni przy uyciu gazu ziemnego. Produkcja amoniaku wykorzystujca wgiel jest jeszcze bardziej energochonna, o 70% wysza ni w oparciu o reforming gazu ziemnego [www.icis.com]. Tabela 5. Szacunkowe zuycie energii w produkcji amoniaku w 2010 r. Produkcja Region. Produkcja z gazu ziemnego. Jednostkowe zuycie energii. Cakowite zuycie energii. mln t NH3. 2001r. =100. %. GJ/t NH3. PJ/rok. Europa Zachodnia. 11,0. 91,5. 90*. 35,0. 385. Europa rodkowa. 5,2. 100,5. 95**. 43,6. 227. WNP. 21,0. 118,9. 100. 39,9. 838. Ameryka Pónocna. 14,7. 96,1. 100. 37,9. 557. Ameryka

(36) aciska. 9,9. 139,2. 100. 36,0. 356. Chiny. 40,9. 145,6. 20***. 48,8. 1996. Indie. 11,5. 113,9. 50****. 43,3. 498. Pozostae kraje Azji. 24,5. 117,6. 100. 37,0. 907. Bliski Wschód. 12,7. 184,6. 100. 36,0. 457. Afryka. 4,0. 156,3. 100. 36,0. 144. Oceania. 1,9. 179,2. 100. 36,0. 68. 157,3. 124,6. 70,5. 41,6. 6544. wiat. * pozosta e 10% amoniaku wytwarzane jest z produktów ropopochodnych; ** pozosta e 5% amoniaku wytwarzane jest z produktów ropopochodnych; *** 70% amoniaku produkowane jest z wgla – jednostkowe zuycie energii wynosi 54 GJ/t NH3, 20% z gazu ziemnego – jednostkowe zuycie energii wynosi 34 GJ/t NH3, a 10% z produktów ropopochodnych – jednostkowe zuycie energii wynosi 42 GJ/t NH3; **** 50% amoniaku produkowane jest z gazu ziemnego – jednostkowe zuycie energii wynosi 37 GJ/t NH3, pozosta e 50% wytwarzane jest z produktów ropopochodnych – jednostkowe zuycie energii wynosi 50 GJ/t NH3. ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych IFA, USGS, IEA. 5. Btu – brytyjska jednostka cieplna. 1 Btu to ilo energii potrzebna do podniesienia temperatury jednego funta wody o jeden stopie Fahrenheita.. 29.

(37) Szacuje si, e okoo 80% wiatowej produkcji amoniaku wykorzystuje si do produkcji nawozów mineralnych. Produkt jest wykorzystywany jako skadnik ciekych nawozów azotowych, ale przede wszystkim stanowi materia wyjciowy do produkcji staych nawozów, takich jak mocznik, siarczan amonu, fosforan amonu, saletra amonowa, oraz wielu innych, w tym nawozów wieloskadnikowych. Pozostae 20% wykorzystuje si w przemyle m.in. do produkcji czynnika chodniczego, tkanin syntetycznych, materiaów wybuchowych, wody amoniakalnej oraz jako dodatek do pasz. Amoniak znajduje równie zastosowanie w przemyle metalowym, np. do utwardzania powierzchni stalowych. wiatowa produkcja amoniaku w 2011 r. wyniosa 165 mln ton, o 4% wicej ni w 2010 r., a w cigu 10 lat wzrosa o 28%6. Do 2007 r. produkcja systematycznie si zwikszaa, o prawie 4% rocznie. W latach 2008-2009 nastpio zahamowanie tego trendu, a poczwszy od 2010 r. obserwuje si ponowny wzrost produkcji. Produkcja amoniaku w 2011 r. wykorzystywaa 84% zdolnoci wytwórczych, które w 2011 r. wynosiy 196 mln ton. Do 2016 r. planowane jest zwikszenie mocy wytwórczych amoniaku do ponad 230 mln ton. Zwikszanie potencjau produkcyjnego bdzie realizowane gównie w krajach majcych dostp do relatywnie taniego gazu ziemnego (Chiny, Rosja, Wenezuela, Katar, Trynidad i Tobago, Arabia Saudyjska, Oman) gównie przez budow nowych instalacji do produkcji amoniaku, jak równie rozbudow ju istniejcych [www.fertilizer.org]. Amoniak jest produkowany w ponad 70 krajach, jednak gówna cz produkcji skupiona jest w kilku krajach majcych ogromne zasoby gazu ziemnego oraz wgla. Liderem w produkcji amoniaku s Chiny, które wytworzyy w 2011 r. ponad 30% wiatowej produkcji (rys. 7). Udzia pozostaych waniejszych producentów wynosi od 8-9% (Indie i Rosja) do 4-6% (USA, Indonezja, Trynidad i Tobago). W ostatnich latach stopniowo ronie znaczenie innych krajów, takich jak Arabia Saudyjska, Egipt, Wenezuela, Iran, Katar. Dynamiczne zwikszanie produkcji amoniaku w tych krajach wynika z jednej strony z relatywnie niskich kosztów wytwarzania (dostp do taniego gazu ziemnego, tania sia robocza), z drugiej natomiast, z silnie rosncego popytu na amoniak wykorzystywanego do produkcji nawozów azotowych [www.minerals.usgs.gov].. 6. Na podstawie danych United States Geological Survey (USGS).. 30.

(38) Rysunek 7. Struktura geograficzna produkcji amoniaku na wiecie 2001. 2011 USA 9%. Chiny 27%. Chiny 30%. Indie 10%. Indie 9% Rosja 8%. Rosja 8% Kanada 3%. Kanada 3%. Indonezja 3% Pozostae 37%. USA 6%. Indonezja 4%. Trynidad i Tobago 3%. Pozostae 36%. Trynidad i Tobago 4%. ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych United States Geological Service (USGS).. Najwikszym producentem amoniaku w Unii Europejskiej s Niemcy z produkcj 2,7 mln ton w 2011 r. Kolejne miejsce zajmuj równolegle Polska oraz Holandia, z roczn produkcj na poziomie 1,8 mln ton. W cigu ostatnich 10 lat w Niemczech i w Holandii nastpi kilkuprocentowy spadek produkcji, podczas gdy w Polsce odnotowano nieznaczny jej wzrost. Stagnacja produkcji amoniaku w Unii Europejskiej wynika z zahamowania wzrostu popytu na ten produkt, a take z malejcej konkurencyjnoci spowodowanej rosncymi kosztami zuywanego do jego produkcji gazu ziemnego oraz zaostrzania przepisów zwizanych z redukcj emisji dwutlenku wgla [www.minerals.usgs.gov].

(39) czny udzia piciu najwikszych producentów amoniaku wyniós w 2011 r. ponad 57% (rys. 7). Wród najwikszych producentów amoniaku najwikszy wzrost produkcji w cigu 10 lat odnotowano w Trynidadzie i Tobago (o 84%), Chinach (o 46%), Rosji (o 27%) i Indiach (o 19%), natomiast w USA nastpi 17% spadek produkcji [www.fertilizer.org, www.minerals.usgs.gov]. Udzia obrotów handlowych w wiatowej produkcji amoniaku jest niewielki. Wymiana handlowa odbywa si gównie drog morsk. W 2011 r. udzia eksportu w globalnej produkcji amoniaku wyniós okoo 12%, podczas gdy w latach 2001-2010 byo to od 11 do 13% [www.fertilizer.org]. Zasadnicza cz produkcji amoniaku jest zuywana w kraju, w którym zostaa wyprodukowana. Chiny, które wytwarzaj 1/3 globalnej produkcji amoniaku zuywaj go w caoci na rynku wewntrznym, podobnie Indie oraz USA. Niewielki obrót amoniakiem jest nastpstwem przede wszystkim 31.

(40) wysokich kosztów transportu wynikajcych ze specyfikacji tej substancji, która jest trudna do transportu7. W 2011 r. najwikszym eksporterem amoniaku by Trynidad i Tobago majcy 27% udzia w wiatowym eksporcie, nastpnie Rosja z 22% udziaem, Ukraina – 8%, Kanada – 7% oraz Indonezja – 6% (rys. 8). W imporcie amoniaku liderem jest USA, z 40% udziaem w wiatowym imporcie w 2011 r. Kolejne miejsce zajmuje Korea Poudniowa – 7% udzia w imporcie ogóem, Belgia – 6% i Francja – 4% [www.intracen.org]. Rysunek 8. Struktura wartociowa handlu zagranicznego amoniakiem w 2011 r. 2001 Trynidad i Tobago 28%. 2001 Rosja 18%. USA 32%. Belgia 5% Francja 3% Turcja 2%. Kanada 8% Ukraina 7%. Pozostae 28%. Korea Poudniowa 5%. Arabia Saudyjska Indonezja 6%. Pozostae 22%. Pozostae 31%. 5%. ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych World Trade Organization (WTO).. Najwiksze iloci amoniaku transportowane s z Trynidadu i Tobago do USA oraz z Rosji do Ukrainy do portu Junyj nad Morzem Czarnym. Ze wzgldów logistycznych rosyjski amoniak jest z Ukrainy reeksportowany do USA, Maroka, Turcji oraz krajów europejskich, takich jak Francja, Belgia. Nieco mniejsze iloci amoniaku s eksportowane z Kanady do USA, z Bliskiego Wschodu8 do Indii oraz z Indonezji do Korei Poudniowej. 7. Transport amoniaku podlega przepisom o przewozie materiaów niebezpiecznych. Precyzuj je przepisy ADR (Midzynarodowa konwencja dotyczca drogowego przewozu towarów i adunków niebezpiecznych) i RID (Regulamin dla midzynarodowego przewozu kolejami towarów niebezpiecznych).. 8. Bliski Wschód obejmuje gównie pastwa pooone w poudniowo-zachodniej Azji. Najczciej do krajów Bliskiego Wschodu zalicza si: Arabi Saudyjsk, Bahrajn, Cypr, Egipt, Irak, Iran, Izrael z Autonomi Palestysk, Jemen, Jordani, Katar, Kuwejt, Liban, Oman, Syri, Turcj i Zjednoczone Emiraty Arabskie. 32.

(41) 4.2. Gaz ziemny9 Gaz ziemny jest paliwem kopalnym pochodzenia organicznego, którego pokady wystpuj samodzielnie albo cznie z rop naftow lub wglem. Jest bezbarwny, bezwonny10 i lejszy od powietrza. Jest on rozprowadzany gównie gazocigami, jednak moe równie by transportowany w postaci skroplonej lub spronej. Zawarto skadników, wród których w ponad 90%11 stanowi metan, jest zmienna i uzaleniona gównie od miejsca wydobycia. Gaz ziemny obok ropy naftowej oraz wgla jest gównym surowcem energetycznym, a jego udzia w globalnym zuyciu energii systematycznie wzrasta. Wanym kryterium uytkowania wymienionych powyej paliw kopalnych jest emisja dwutlenku wgla, aktywnego gazu cieplarnianego, odpowiedzialnego za efekt globalnego ocieplenia klimatu. W tej kwestii bezwzgldn przewag nad wglem i rop naftow ma gaz ziemny, przy spalaniu którego powstaje o blisko poow mniej dwutlenku wgla ni przy spalaniu ropy naftowej, jej produktów oraz wgla. W przemyle energetycznym, stanowicym jeden z gównych sektorów konsumujcych noniki energii, przy wygenerowaniu mocy 1 kWh powstaje przy uyciu: wgla kamiennego – 0,33 kg CO2, wgla brunatnego – 0,40 kg CO2, oleju opaowego – 0,28 kg CO2, gazu ziemnego – 0,20 kg CO2. Gaz ziemny sta si najbardziej podanym nonikiem energii na wiecie, o wysokim stopniu akceptacji spoecznej ze wzgldu na najwyszy stopie czystoci, atwo transportu i uytkowania [Rychlicki, Siemek 2008]. Gaz ziemny jest najbardziej wydajnym, rozpowszechnionym i najtaszym surowcem energetycznym wykorzystywanym do wytwarzania amoniaku. Koszty gazu ziemnego stanowi od 72 do 85% ogólnych kosztów produkcji amoniaku, a rónice mog wynika z technologii produkcji i zwizanej z ni efektywnoci instalacji. Do produkcji amoniaku wykorzystuje si okoo 5% wiatowego zuycia gazu ziemnego [Huang 2007, Fixen 2009]. wiatowe rezerwy gazu ziemnego, czyli zoa nadajce si do eksploatacji w obecnych warunkach technicznych i ekonomicznych szacuje si na ponad 208 bln m3, ale potwierdzone zasoby na wiecie rosn mimo cigego wydobycia. W cigu 10 lat zasoby gazu ziemnego moliwe do wydobycia zwikszyy si 9. Opracowano na podstawie danych British Petroleum – www.bp.com/statisticalreview.. 10. Dla odbiorców komunalnych jest sztucznie nawaniany.. 11. Pozostae 10% stanowi butan, etan, propan i inne zwizki organiczne.. 33.

(42) o 24%, a w cigu 30 lat a o 157%. Problematyczno oszacowania realnych zasobów gazu ziemnego na wiecie polega na tym, i nie sposób wskaza rzeczywistego róda przyrostu rezerw. Z jednej strony mamy do czynienia ze staym ulepszaniem technologii poszukiwa geologicznych oraz moliwoci dowiercenia si do zó pooonych gbiej. Z drugiej, zauwaalna jest tendencja do zawyania wasnych zasobów surowcowych przez niektóre kraje. Posiadane zasoby gazu przekadaj si wszak na polityczn pozycj poszczególnych pastw, ich atrakcyjno inwestycyjn oraz atuty negocjacyjne. Najwikszymi rezerwami konwencjonalnego gazu ziemnego w 2011 r. dysponowaa Rosja – 21% globalnych rezerw, oraz kraje Bliskiego Wschodu: Iran – 16% i Katar – 12% oraz Turkmenistan –12% (rys. 9). Znacznie mniejszymi zoami dysponuj USA i Arabia Saudyjska – 4% globalnych rezerw, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Wenezuela i Nigeria – 3%, a Algieria, Australia, Irak i Chiny – po 2%. Polski gaz ziemny stanowi zaledwie 0,1% wiatowych rezerw. Od poowy pierwszej dekady XXI wieku dynamicznie rozwija si rynek gazu niekonwencjonalnego. W ramach gazu niekonwencjonalnego wyrónia si cztery jego podstawowe rodzaje. Wród nich najwiksze znaczenie przypisuje si gazowi upkowemu (tzw. shale gas), pozyskiwanemu z gazononych upków, czyli ska osadowych pokrywajcych zazwyczaj zoa gazu i ropy. Wedug wstpnych szacunków Amerykaskiej Agencji ds. Energii (U.S. EIA) zasoby gazu w formacjach upkowych cznie w 32 krajach szacowane s na 187 bln m3. Najwiksze zoa mog znajdowa si w Chinach, Ameryce Pónocnej oraz Europie. Rozmieszczenie ska upkowych, w których znajdowa si moe surowiec, w odrónieniu od gazu ze zó konwencjonalnych, pokrywa si w znacznym stopniu z obszarami najwikszej konsumpcji. Dodanie gazu z upków do zasobów gazu ze zó konwencjonalnych zwiksza cakowite wiatowe rezerwy bkitnego surowca o ponad 40% [Mynarski 2012; www.efixpolska.com]. Pozostae rodzaje gazu niekonwencjonalnego to metan kopalniany zalegajcy w starych kopalniach wgla kamiennego, tzw. gaz cinity umieszczony w szczelinach skalnych (tzw. tight gas) oraz gaz uwiziony w lodach z obszarów polarnych. Ten ostatni nie jest eksploatowany, ale jego zasoby wystarczyyby potencjalnie na kilka tysicy lat [www.efixpolska.com].. 34.

(43) Rysunek 9. Konwencjonalne zasoby gazu ziemnego (bln m3) w 2011 roku Rosja. 44,6 33,1. Iran 25. Katar Turkmenistan. 24,3. Stany Zjednoczone. 8,5. Arabia Saudyjska. 8,2 6,1. Zjednoczone Emiraty Arabskie Wenezuela. 5,5. Nigeria. 5,1. Algeria. 4,5. Australia. 3,8. Irak. 3,6. Chiny. 3,1. Indonezja. 3. Malezja. 2,4. Egipt. 2,2. Norwegia. 2,1 0. 5. 10. 15. 20. 25. 30. 35. 40. 45. 50. ród o: Dane British Petroleum Statistical Review of World Energy.. W 2011 r. na wiecie wyprodukowano blisko 3,3 bln m3 gazu ziemnego, o 3% wicej ni w roku poprzednim i o 32% wicej ni 10 lat wczeniej. Produkcja naturalnego gazu zdominowana jest przez klika pastw, w tym Rosj, która eksportuje gaz gównie do pastw europejskich oraz USA, które zuywaj gaz na wasne potrzeby. W 2011 r. najwikszym wiatowym producentem gazu ziemnego byo USA, z 20% udziaem w produkcji. Kilka lat temu liderem w wydobyciu gazu ziemnego bya Rosja. Dziki rozwojowi technologii pozyskania gazu niekonwencjonalnego USA stao si od 2009 r. najwikszym wiatowym producentem gazu ziemnego, wyprzedzajc Rosj. W 2009 r. gaz ze zó niekonwencjonalnych stanowi 55% amerykaskiego wydobycia, w tym udzia gazu z upków wyniós 15%, a tight gas 31%. USA nie stao si jeszcze w peni samowystarczalne w zakresie gazu ziemnego, jednak dziki rozwijajcej si technologii wydobycie ze zó typu shale gas znacznie zminimalizowao import [Weymuller 2010].. 35.

(44) Duy udzia w wydobyciu gazu ziemnego ma Rosja z 19% udziaem w produkcji ogóem w 2011 r., a take Kanada, Katar i Iran – po 5% (rys. 10). W cigu 10 lat wydobycie gazu ziemnego zwikszyo si w USA o 17%, w Rosji o 15%, w Iranie o 130%, w Katarze o 443%, a w Kanadzie zmniejszyo si o 14%. Tak due zwikszenie wydobycia gazu ziemnego w Katarze zwizane byo ze zwikszeniem eksportu do krajów szybko rozwijajcych si, gównie do Indii, Korei Poudniowej i Chin. Zmniejszenie wydobycia w Kanadzie byo natomiast nastpstwem ograniczenia eksportu do USA, które d do cakowitego uniezalenienia od importu gazu. Rysunek 10. Struktura wydobycia gazu ziemnego na wiecie 2001. 2011 Rosja 19%. Rosja 21%. USA 22%. USA 20%. Kanada 8%. Iran 5% Katar 5%. Wielka Brytania 4% Algeria 3% Pozostae 39%. Kanada 5%. Norwegia 3% Chiny 3%. Indonezja 3%. Pozostae 40%. ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych BP Statistical Review of World Energy.. W 2011 r. udzia handlu zagranicznego w globalnym wydobyciu gazu wynosi ponad 31%, z czego 21% to gaz przesyany za pomoc rurocigów, a 10% gaz skroplony LNG, który jest transportowany za pomoc statków, tzw. gazowców. Najwikszym eksporterem gazu ziemnego w 2011 r. bya Rosja z 22% udziaem w globalnym eksporcie (rys. 11). Kolejnymi wanymi eksporterami byy: Katar – 12% udziau w eksporcie ogóem, Norwegia i Kanada – po 9% oraz Algieria – 5%. Rosja eksportuje gaz gównie rurocigami, którymi jest transportowane ponad 94% gazu z terytorium Rosji. W Norwegii t metod eksportuje si 100% gazu ziemnego, a w Kanadzie – ponad 99%. Natomiast Katar, podobnie jak wikszo krajów azjatyckich, eksportuje gaz ziemny gównie w postaci skroplonej. Katar jest najwikszym eksporterem gazu skroplonego. Udzia skroplonego gazu LNG stanowi w Katarze – 84%, a w Indonezji – 77% eksportu ogóem.. 36.

(45) Rysunek 11. Struktura geograficzna eksportu gazu ziemnego w 2011 r. gaz przesyany rurocigami Kanada 13%. gaz skroplony. Norwegia 13% Holandia 7%. Malezja 10%. Katar 31%. Indonezja 9%. USA 6%. Rosja 30%. Nigeria 8% Australia 8%. Turkmenistan 5%. Trynidad i Toabgo 6%. Pozostae 28%. Pozostae. ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych BP Statistical Review of World Energy.. Najwikszymi importerami gazu ziemnego s kraje wysoko uprzemysowione: USA i Japonia – 10% globalnego importu, Niemcy – 8% i Wochy 7% (rys. 12). USA importuje gaz ziemny gównie rurocigami (90% importu), Niemcy wycznie za pomoc rurocigów, ale w Hiszpanii 76% gazu importowanego jest w formie skroplonej, a w Wielkiej Brytanii – 53%. W krajach azjatyckich gaz importuje si gównie w postaci skroplonej. Rysunek 12. Struktura geograficzna handlu zagranicznego gazem ziemnym w 2011 r. eksport. import Katar 12%. Rosja 22%. Norwegia 9%. Japonia 10%. Kanada 9%. Niemcy 8%. USA 10%. Wochy 7%. Wielka Byrtania 5% Francja 5% Korea Pd 5% Turcja 4%. Algeria 5% Pozostae 34%. Hiszpania 4%. Holandia 5% Indonezja 4%. Pozostae 38%. Ukraina 4%. ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych BP Statistical Review of World Energy.. 37.

(46) 4.3. Wgiel kopalny12 Wgiel kopalny jest gównym surowcem do wytwarzania amoniaku w Chinach. Szacuje si, e w skali wiata blisko 20% amoniaku jest wyprodukowane na bazie wgla. Wgiel jest najbardziej rozprzestrzenionym geograficznie oraz jednym z najbardziej rozpowszechnionych paliw kopalnych. Zaledwie 40% rezerw gazu ziemnego jest usytuowane poza terytorium Rosji oraz Bliskiego Wschodu, natomiast w przypadku wgla jest to a ponad 80%. Istotnym atutem wgla kopalnego s jego due zasoby zlokalizowane na obszarach wolnych od konfliktów. Obecnie wgiel zaspokaja okoo 30% globalnego zapotrzebowania energetycznego, a 40% wytwarzanej energii elektrycznej oparta jest na wglu. wiatowe rezerwy wgla kopalnego szacowane s na ponad 860 mld ton. Najwiksze pokady znajduj si w USA – 28% wiatowych rezerw. Udzia Rosji wynosi 18%, Chin – 13%, Indii – 7%. Na terytorium Unii Europejskiej najwiksze rezerwy wgla posiadaj Niemcy – blisko 5% wiatowych rezerw. W odrónieniu od gazu ziemnego, pokady wgla s duo bardziej rozproszone. Wydobycie wgla na wiecie w 2011 r. wynioso 7,7 mld ton i w cigu 10 lat wzroso o 56%. Wydobywa si gównie wgiel kamienny, który w 2011 r. stanowi okoo 86% produkcji. Pozostae 14% udziau mia wgiel brunatny. Wzrost produkcji w ostatnim dziesicioleciu zosta osignity gównie dziki zwikszeniu wydobycia w Chinach (o 140%), których udzia zwikszy si z 33% do 50% produkcji wiatowej. Wanymi producentami wgla s równie takie kraje, jak USA – 14% udziau w globalnym wydobyciu, Australia i Indie po 6% oraz Indonezja z 5% udziaem (rys. 13). Najwikszymi producentami wgla w UE s Niemcy i Polska, jednak ich czny udzia nie przekracza 3% produkcji wiatowej. Chiny, Indie i USA produkuj wgiel gównie na potrzeby rynku wewntrznego, natomiast Indonezja i Australia przeznaczaj na eksport odpowiednio 82 i 69% wydobycia. Kraje te s najwikszymi eksporterami wgla, a ich czny udzia w globalnym eksporcie przekracza 52%. Jeszcze do 2010 r. najwikszym eksporterem wgla bya Australia, ale w 2011 r. zostaa nim Indonezja. Zarówno Australia, jak i Indonezja eksportuj wgiel gównie do Japonii, Chin, Indii i Korei Poudniowej. 12. Opracowano na podstawie danych British Petroleum – www.bp.com/statisticalreview oraz World Coal Association – www.worldcoal.org/resources/coal-statistics.. 38.

(47) Rysunek 13. Struktura geograficzna produkcji i eksportu wgla w 2011 r. produkcja USA 14%. eksport Australia 6% Indie 6%. Rosja 11% Australia 25%. Indonezja 5%. Chiny 50%. USA 8% Kolumbia 7%. Rosja 4%. RPA 6%. RPA 4%. Indonezja 27%. Pozostae 11%. Pozostae 16%. ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych BP Statistical Review of World Energy.. 4.4. Fosforyty13 Fosforyty s to skay osadowe zawierajce mineray fosforowe, zazwyczaj apatyty, które po wydobyciu wykorzystywane s gównie do produkcji kwasu fosforowego, z którego nastpnie produkuje si nawozy fosforowe. Fosforyty s gównym i jedynym ekonomicznie opacalnym ródem fosforu na ziemi. Fosforyty tworz naturalne zoa w rónych czciach kuli ziemskiej, które cechuj si rónym stopniem koncentracji zwizków fosforu. Opacalne ekonomicznie jest jedynie eksploatowanie zó o wysokiej koncentracji fosforu. wiatowe rezerwy fosforytów, czyli pokadów, których wydobycie jest uzasadnione ekonomicznie, w obecnych warunkach technologicznych szacuje si na okoo 71 mld ton. Obecne szacunki s ponad 4-krotnie wysze w porównaniu z tymi, jakie zakadano jeszcze kilka lat wczeniej. Aktualnie oszacowane rezerwy przy obecnym poziomie wydobycia mog wystarczy nawet na blisko 400 lat. Najwiksze rezerwy fosforytów znajduj si na terenie Maroka i okupowanej przez niego Sahary Zachodniej – 50 mld ton, czyli a 70% wiatowych rezerw (rys. 14). Ponadto wiksze, ekonomicznie opacalne zoa wystpuj w Iraku – 5,8 mld ton, Chinach – 3,7 mld ton, Algierii – 2,2 mld ton oraz Syrii, Jordanii, Rosji i USA. Cakowite zasoby fosforytów, czyli pokadów zawierajcych fosfor bez wzgldu na jego koncentracj w skale i usytuowanie pokadu, 13. Opracowano na podstawie danych na podstawie danych United States Geological Service (USGS) – www.minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/phosphate_rock.. 39.

(48) które w przyszoci mog stanowi surowiec do produkcji nawozów, szacuje si nawet na ponad 300 mld ton. Rysunek 14. wiatowe rezerwy fosforytów w 2011 r. Irak 8%. Chiny 5%. Algieria 3% Syria 3% Jordania 2% RPA 2%. Inne 16%. Maroko 70%. Rosja 2%. USA 2%. Pozostae 3%. ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych USGS.. wiatowa produkcja fosforytów w 2011 r. wyniosa 191 mln ton i w okresie ostatnich 10 lat wzrosa o 52%. Produkcja fosforytów jest silnie skoncentrowana, 2/3 wiatowego wydobycia jest kontrolowane zaledwie przez trzy kraje: Chiny, USA i Maroko (rys. 15). Najwikszy wzrost wydobycia w cigu ostatnich 10 lat odnotowano w Chinach, gdzie produkcj zwikszono a o 243%. Od 2006 r. Chiny wyprzedziy dotychczasowego lidera – USA i s obecnie najwikszym producentem fosforytów na wiecie z 38% udziaem w wiatowej produkcji. W tym czasie o 24% zwikszono produkcj fosforytów w dysponujcym najwikszymi rezerwami Maroku, które ma obecnie 14% udzia w produkcji wiatowej. W USA wydobycie obniono o 11%, a jego udzia w produkcji wiatowej zmniejszy si z 25% w 2001 r. do 15% w 2011 r. Wydobycie fosforytów w USA zmniejsza si, poniewa systematycznie kurcz si zasoby tego surowca. Ponadto istotnie zmniejsza si eksport do Chin, które dynamicznie zwikszajc wydobycie niemal cakowicie uniezaleniy si od importu. Dodatkowo zaostrzono przepisy dotyczce ochrony rodowiska w brany górniczej, co skutecznie przyczynia si do ograniczania wydobycia. Szacuje si, e cakowite rezerwy fosforytów w USA znajdujce si gównie w stanach Pónocna Karolina i Floryda wyczerpi si za okoo 30 lat [Korzeniowska, Robaczyk 2011].. 40.

(49) Rysunek 15. Struktura geograficzna produkcji fosforytów 2001 Maroko 17%. 2011 USA 15%. Rosja 8% Tunezja 6%. USA 25%. Brazylia 3%. Jordania 5%. Chiny 38%. Brazylia 4%. Chiny 17%. Maroko 14% Rosja 6%. Jordania 3% Tunezja 3% Pozostae 18%. Pozostae 18%. ród o: Opracowanie w asne na podstawie danych USGS.. Mimo silnej koncentracji wydobycia fosforytów handel zagraniczny tym surowcem jest stosunkowo niewielki. Od wielu lat wynosi okoo 30 mln ton rocznie, a wic jego udzia w rosncej produkcji systematycznie si zmniejsza. W 2001 r. udzia handlu zagranicznego w globalnej produkcji wynosi 20%, a w 2011 r. zmala do 16%. Jest to spowodowane faktem, e coraz bardziej powszechny i opacalny staje si przerób fosforytów na kwas fosforowy blisko miejsca ich wydobycia. Ponadto Chiny i USA, które s najwikszymi producentami fosforytów, przeznaczaj cao produkcji na potrzeby wasnego sektora nawozowego. Poza tym ronie liczba krajów wydobywajcych fosforyty – w 1992 r. byo ich 28, a do 2011 r. ich liczba wzrosa do 37. Najwikszym eksporterem fosforytów jest Maroko, które ma ponad 35% udzia w wiatowym eksporcie. Istotny udzia w eksporcie maj równie kraje Bliskiego Wschodu: Egipt, Jordania i Syria, a ich udzia w globalnym eksporcie systematycznie wzrasta (tab. 6). W 2001 r. czny udzia krajów Bliskiego Wschodu wynosi niespena 20%, a w 2011 r. wzrós do 28%. Ronie równie eksport fosforytów z krajów afrykaskich. Liderem nadal pozostaje Maroko, jednak coraz wiksz rol odgrywaj takie pastwa jak Egipt, Algieria, Togo i Tunezja.