KOSZTY I OP£ACALNOŒÆ CHEMICZNEJ OCHRONY ZBÓ¯

Maria Golinowska

Akademia Rolnicza we Wroc³awiu

KOSZTY I OP£ACALNOŒÆ CHEMICZNEJ OCHRONY ZBÓ¯

W GOSPODARSTWACH WIELKOOBSZAROWYCH NA POCZ¥TKU XXI WIEKU

THE COSTS AND PROFITABILITY OF THE CHEMICAL CEREAL PROTECTION ON BIG-AREA FARMS AT THE BEGINNING

OF THE 21

CENTURY

S³owa kluczowe: koszty, op³acalnoœæ chemicznej ochrony roœlin, zbo¿a, gospodarstwa wielkoobszarowe

Key words: costs, profitability of chemical plant protection, cereals, big-area farms

Synopsis. Wprowadzenie gospodarki rynkowej spowodowa³o zmiany w strukturze organizacji gospodarstw wielkoobszarowych, polegaj¹ce na zwiêkszeniu udzia³u zbó¿ w strukturze zasiewów oraz spadku obsady inwen- tarza ¿ywego. Wysoki udzia³ zbó¿ stwarza dla œrodowiska rolniczego powa¿ne problemy zwi¹zane ze zmiano- waniem oraz zdrowotnoœci¹ upraw zbo¿owych. Aby uzyskaæ zbiory zbó¿ o wysokich parametrach jakoœcio- wych kierownicy gospodarstw wielkoobszarowych stosuj¹ bardzo intensywn¹ ochronê zbó¿, a op³acalnoœæ chemicznej ochrony wyra¿ona za pomoc¹ orientacyjnego wskaŸnika op³acalnoœci pogarsza³a siê.

Wstêp

Zbo¿a nale¿¹ do grupy roœlin o strategicznym znaczeniu, gdy¿ oko³o 80% zapotrzebowania ludnoœci na energiê pokrywane jest przez produkty roœlinne, z tego w 75% przez zbo¿a [Praca zbiorowa 1999]. Powierzchnia zasiewów zbó¿ w 2002 r. w œwiecie wynosi³a oko³o 600 mln ha, a w strukturze zasiewów dominowa³a pszenica i jej udzia³ wynosi³ 36%, ry¿u – 25%, kukurydzy 24%, jêczmienia – 9%. Udzia³ zbó¿ w strukturze zasiewów w latach 1988-2003 w Polsce ulega³ zwiêkszeniu od 59,0 do 77,5%. Bardzo charakterystyczna jest gatunkowa struktura zasiewów zbó¿ (tab. 1). Udzia³ pszenicy wzrós³ o oko³o 4%, ¿yta zmala³ o 9%, pszen¿yta podwoi³ siê, a najwiêcej wzros³a powierzchnia uprawy kukurydzy, której udzia³ w 2003 r. wyniós³ 4,4%. Tak du¿y udzia³ zbó¿ w zasiewach w latach 1988-2003 spowodowany zosta³ w pierwszym okresie niekorzystnymi relacjami cenowo-kosztowymi (produkt – nak³ad) oraz ekstensyfikacj¹ organi- zacji produkcji roœlinnej. Po 1995 r. relacje cenowo-kosztowe znacznie siê poprawi³y, a udzia³ zbó¿ utrzymywa³ siê na wysokim poziomie [Golinowska 2000, Golinowska i Po³udniak 2000].

Celem niniejszego artyku³u jest analiza kosztów i op³acalnoœci chemicznej ochrony zbó¿ w

gospodarstwach wielkoobszarowych w latach 2000-2004.

Metodyka badañ

Aby zrealizowaæ cel badañ zastosowano na- stêpuj¹ce metody badawcze do zebrania materia-

³u badawczego i jego opracowania:

– metodê ankietow¹,

– metodê analizy pionowo-poziomej,

– metodê analizy syntetycznej I

B. Kopcia,

– metodê kosztów jednostkowych,

– metodê okreœlania op³acalnoœci zabie- gów ochrony roœlin.

W latach 2000-2004 na terenie woj. dolno-

œl¹skiego w wybranych celowo-losowo gospo- darstwach wielkoobszarowych badano nak³ady i koszty na chemiczn¹ ochronê zbó¿ oraz op³a- calnoœæ tych nak³adów za pomoc¹ wskaŸnika pokrycia kosztów wed³ug nastêpuj¹cej formu³y:

K

E

x 1000 E

= lub E

=

C P

gdzie:

K

– koszty faktyczne zabiegów ochrony roœlin (z³/

ha), C – cena 1 dt produktu chronionego (z³), P – plon (dt/ha).

Wyniki badañ

Na terenie Dolnego Œl¹ska gospodarstwa wielkoobszarowe zajmowa³y powierzchniê 10%

gruntów Zasobów W³asnoœci Rolnej Skarbu Pañstwa. Organizacja tych gospodarstw by³a oparta na ró¿nych zasadach, takich jak: spó³- dzielnie, spó³ki. Cech¹ charakterystyczn¹ tych podmiotów gospodarczych by³ ekstensywny kierunek organizacji produkcji roœlinnej. W ta- beli 2 przedstawiono strukturê zasiewów i po- ziom intensywnoœci organizacji analizowanych obiektów badawczych. Cech¹ charakterystycz- n¹ struktury zasiewów by³ wysoki udzia³ zbó¿ w zasiewach oraz wzrastaj¹cy udzia³ rzepaku, któ- ry w 2004 r. wynosi³ a¿ 28,2% gruntów ornych.

Niski udzia³ okopowych i spadaj¹cy pastewnych polowych wskazuj¹ na to, ¿e produkcja zwierzê- ca staje siê dzia³em o mniejszym znaczeniu i ma-

³ym poziomie intensywnoœci w przedziale od 100 do 135. Poziom intensywnoœci organizacji pro- dukcji roœlinnej wynosi³ od 131,2 do 145,3, we- d³ug B. Kopcia [1983]. W badanych gospodar- stwach ten poziom zaliczany jest do poziomu

] %[ 30 02- 88 91 hc at al w ec sl o P w ¿ó bz wó wei sa z ar ut ku rt S. 1 al eb aT ei nei nl óg ez cz sy W8 89 19 89 10 99 11 99 12 99 13 99 14 99 15 99 16 99 17 99 18 99 19 99 10 00 21 00 22 00 23 00 2 : myt w, a¿ ob Z e wo wat sd op a¿ ob z – me zar aci ne zs p a miz o aci ne zs p ar aj aci ne zs

p oty ¿ me zar ñei mz cêj y miz o ñei mz cêj yr aj ñei mz

cêj sei

wo oty ¿n ez sp e wo ¿o bz ik na zs ei m – ak yr g – onr aiz an az dyr uk uk –

0, 00 1 8, 48 8, 52 8, 71 0, 8 6, 72 8, 41 7, 1 1, 31 1, 01 5, 6 0, 41 7, 0 5, 0

0, 00 1 7, 48 2, 62 4, 81 8, 7 2, 72 0, 41 9, 1 2, 21 6, 9 7, 7 9, 31 8, 0 6, 0

0, 00 1 2, 58 7, 62 4, 91 3, 7 1, 72 8, 31 3, 2 5, 11 8, 8 8, 8 7, 31 4, 0 7, 0

0, 00 1 7, 48 0, 82 0, 02 0, 8 3, 62 2, 41 1, 2 1, 21 9, 7 4, 8 1, 41 4, 0 8, 0

0, 00 1 7, 38 9, 82 4, 02 5, 8 4, 42 4, 41 9, 1 5, 21 0, 8 9, 7 1, 51 5, 0 7, 0

0, 00 1 1, 48 1, 92 1, 12 1, 8 0, 62 7, 31 1, 2 6, 11 5, 7 7, 7 8, 41 5, 0 6, 0

0, 00 1 5, 38 4, 82 9, 91 5, 8 7, 82 2, 21 6, 1 6, 01 3, 7 9, 6 4, 51 5, 0 6, 0

0, 00 1 0, 38 1, 82 5, 12 6, 6 6, 82 2, 21 2, 2 0, 01 9, 6 2, 7 9, 51 5, 0 6, 0

0, 00 1 2, 48 4, 82 6, 22 8, 5 7, 72 0, 31 2, 2 7, 01 2, 7 0, 8 5, 41 5, 0 8, 0

0, 00 1 6, 28 7, 82 5, 02 2, 8 8, 52 0, 41 2, 1 7, 21 0, 7 1, 7 1, 61 5, 0 9, 0

0, 00 1 1, 28 7, 92 3, 12 4, 8 9, 52 9, 21 6, 1 3, 11 3, 6 2, 7 5, 61 5, 0 0, 1

0, 00 1 3, 28 7, 92 6, 12 1, 8 8, 52 7, 21 5, 1 2, 11 6, 6 6, 7 9, 51 6, 0 2, 1

0, 00 1 8, 08 9, 92 1, 22 8, 7 2, 42 4, 21 6, 1 8, 01 4, 6 9, 7 8, 61 7, 0 7, 1

0, 00 1 2, 08 8, 92 6, 22 2, 7 7, 22 1, 21 8, 1 3, 01 0, 6 5, 9 7, 61 6, 0 5, 2

0, 00 1 3, 97 1, 92 6, 32 5, 5 8, 81 7, 21 1, 2 5, 01 3, 7 4, 11 5, 61 4, 0 8, 3

0, 00 1 4, 77 3, 82 6, 22 6, 5 1, 81 4, 21 3, 1 1, 11 5, 6 1, 21 8, 71 5, 0 4, 4 .4 00 2- 98 91 hc yn zc yts yt at S wó kin zc o R ei wat sd op an ain ez cil bo :o³ dór 

4 0 0 2 - 0 0 0 2 h c a t a l w i c

œ o n w y s n e t n i m o i z o p i w ó w e i s a z a r u t k u r t S . 2 a l e b a T

e i n e i n l ó g e z c z s y

W 2 0 0 0 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 3 2 0 0 4

]

% [ w ó w e i s a z a r u t k u rt S – z b o ¿ a

e w o p o k o

– r z e p a k

– p a s t e w n e p o l o w e

–

1 , 9 6 6 , 5

2 , 6 1 8 , 2

1 , 0 7 6 , 2

5 , 4 1 9 , 2

8 , 0 7 5 , 8

8 , 7 1 5 , 6

1 , 8 6 5 , 4

1 , 2 2 4 , 4

1 , 5 6 5 , 4

2 , 8 2 1 , 3 :

m y t w ,) .t k p ( ij c a z i n a g r o æ

œ o n w y s n e t n

I – p r o d u k c j a r o œ il n n a 2 5 1 , 1 1 , 8 3

1 2 7 1 , 2 1 , 2 4

1 2 4 8 , 2 2 , 1 3

1 2 8 2 , 1 1 , 2 4

1 2 8 6 , 3 3 , 5 4 1 .

e n s a

³ w a i n e z c il b o : o

³ d ó r



4 0 0 2 - 0 0 0 2 h c a t a l w

¿ ó b z ê n o r h c o a n y d a

³ k a N . 3 a l e b a T

e i n e i n l ó g e z c z s y

W 2000 2001 2002 2003 2004

] a h /.

a . s g k [ n il

œ o r y n o r h c o w ó k d o r

œ e i c y

¿ u

Zpszenicaozima

–jêczmieñjary

–kukurydza

–

0 , 2,3 0,4 1

8 , 3,8 01,9

2 , 3,3 02,1

6 , 40,8

8 , 1

8 , 4,0 1,0 2 w

ó g e i b a z æ

œ o n t o r

K–pszenicaozima y r a j ñ e i m z c ê j

–kukurydza

–

2 , 3,0 2,0 2

4 , 31,8

5 , 1

0 , 4,3 1,0 2

5 , 3,0 2,0 2

0 , 4,0 2,0 2 )

a h /³ z ( e n z c y t k a f y t z s o

K–pszenicaozima y r a j ñ e i m z c ê j

–kukurydza

–

4 4 290 280 2

5 8 205 200 2

6 4 330 137 3

5 9 263 159 2

0 2 380 110 3 .

e n s a

³ w a i n e z c il b o : o

³ d ó r



œrednio-wy¿szego i wysokiego 1. Z kolei poziom intensywnoœci gospodarstwa zaliczony zosta³ do B

– œrednio-ni¿szego.

Udzia³ zbó¿ siêgaj¹cy 70% zasiewów w organizacji produkcji roœlinnej bêdzie mia³ niekorzystny wp³yw na zmianowanie (zbo¿a bêd¹ uprawiane po sobie), niski udzia³ okopowych z tendencj¹ spadkow¹ zapewni tylko w 5% dobre stanowiska. Bardzo niepokoj¹ce zjawisko, które wyst¹pi³o w organizacji produkcji roœlinnej w gospodarstwach wielkoobszarowych dotyczy zwiêkszaj¹cego siê udzia³u rzepaku w zasiewach. Nastêpstwem takiej struktury organizacji produkcji roœlinnej jest:

– zmêczenie gleby,

– wzrost nawo¿enia,

– wzrost zu¿ycia œrodków ochrony roœlin,

– wzrost kosztów chemizacji,

– nieprzestrzeganie pierwszego punktu zasad (Dobrej Praktyki Ochrony Roœlin).

Analizowane gospodarstwa ze zbó¿ uprawia³y pszenicê, jêczmieñ i kukurydzê. Ta ostatnia uprawa w Polsce, jak i na Dolnym Œl¹sku zwiêkszy³a swój area³ i by³a bardzo czêsto uprawiana w monokulturze. W tabeli 3 przedstawiono wielkoœæ nak³adów na chemiczn¹ ochronê zbó¿ w latach 2000-2004 w trzech miarach:

– zu¿ycia substancji aktywnej (s.a.) w kg na 1 ha uprawy,

– wielokrotnoœci zabiegów,

– kosztów faktycznych ochrony roœlin w z³/ha.

Zu¿ycie pestycydów w uprawie pszenicy wzrasta³o i waha³o siê od 2,0 do 4,8 kg s.a. na 1 ha,

a w uprawie jêczmienia by³o ono od 4,0 do 10 razy ni¿sze ni¿ w pszenicy, zaœ w kukurydzy

zu¿ywano od 1,4 do 2,1 kg s.a. w zale¿noœci od roku analizy. Na plantacje pszenicy œrednio

wkraczano od 3-4 razy, w jêczmieniu oko³o 2 razy i tyle¿ samo w kukurydzy. Koszty faktyczne

chemicznej ochrony roœlin w pszenicy waha³y siê od 244 do 346 z³/ha, w jêcz- mieniu od 130 do 290 z³/ha, a w kukury- dzy od 200 do 337 z³/ha. Na podstawie wielkoœci tych nak³adów mo¿na stwier- dziæ, ¿e zbo¿a w gospodarstwach wielko- obszarowych by³y chronione intensyw- nie. Powstaje wiêc pytanie jak te nak³ady prze³o¿¹ siê na efektywnoœæ chemicznej ochrony roœlin. OdpowiedŸ na to pyta- nie znaleŸæ mo¿na w tabeli 4, z której wy-

nika, ¿e orientacyjny wskaŸnik op³acalnoœci chemicznej ochrony pszenicy ulega³ pogorszeniu, czyli rokrocznie nale¿a³o przeznaczaæ wiêksz¹ iloœæ dt na pokrycie kosztów chemicznej ochrony roœlin, a stanowi³o to ponad 10% plonu. Op³acalnoœæ zwalczania agrofagów w uprawie kukurydzy równie¿ pogorszy³a siê.

W 2000 r. w Rzymie rozpoczêto prace nad rewizj¹ niektórych paragrafów Kodeksu Dobrej Prak- tyki Ochrony Roœlin, której koncepcjê opracowano w 1987 r. Dobre Praktyki Ochrony Roœlin to zestaw zasad, które s¹ przyjazne œrodowisku naturalnemu. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje pierwsza zasada, która dotyczy czynników uprawowych i agrotechnicznych oraz metod zwalczania [Wolny 2000]. Ta zasada przez badanych menad¿erów gospodarstw wielkoobszarowych jest niedoceniana, a œwiadczy o tym struktura organizacji i nak³ady na ochronê roœlin. Menad¿erowie badanych orga- nizacji rolnych charakteryzowali siê wykszta³ceniem rolniczym (wy¿szym), ich wiek nie przekracza³ 50 lat, a przed prywatyzacj¹ PGR byli zatrudnieni w gospodarstwach pañstwowych. Wraz ze zmiana- mi strukturalnymi uczyli siê zarz¹dzaæ gospodarstwem w nowych warunkach. Bywa³o tak, ¿e decy- zje dotycz¹ce ochrony roœlin nie zawsze by³y trafne i zgodne z ochron¹ œrodowiska. Redukcja zatrudnienia w tych organizacjach spowodowa³a, ¿e takie stanowisko jak specjalista do spraw ochrony roœlin przesta³o istnieæ, a doradcami z zakresu chemicznej ochrony roœlin dla wielu gospo- darstw wielkoobszarowych stawa³y siê s³u¿by surowcowe przemys³u rzepakowego i cukrownicze- go oraz przedstawiciele handlowi producentów b¹dŸ hurtowników œrodków ochrony roœlin. Zaleca- ne technologie stosowania œrodków ochrony roœlin przez te s³u¿by by³y bardzo intensywne.

Na ogó³ œrodki ochrony roœlin stosowano zgodnie z zakresem rejestracji wyszczególnio- nym na etykiecie. Od 1 maja 2004 r. producent rolny stosuj¹cy œrodki ochrony roœlin, zgodnie z ustaw¹ z 18.XII.2003 art. 71 musi prowadziæ ewidencjê zabiegów na kartach technologicz- nych. Na podstawie tych kart bêdzie mo¿na okreœliæ faktyczne zu¿ycie s.a. w poszczegól- nych uprawach, co pozwala okreœliæ, czy gospodarka œrodkami ochrony roœlin by³a przyjazna naturalnemu œrodowisku.

Przy wyborze œrodków chemicznych ochrony roœlin menad¿erowie nie zawsze kierowali siê bezpieczeñstwem dla œrodowiska. Dawki stosowanych œrodków w produkcji roœlinnej siêga³y górnego pu³apu zaleceñ. Liczba zabiegów jak¹ wykonywano w uprawie zbó¿ by³a wysoka i podyktowana zosta³a przyjêt¹ technologi¹ i nasileniem agrofagów.

Aparatura do wykonywania zabiegów ochrony roœlin jak¹ posiada³y gospodarstwa by³a wysokiej klasy z atestem. Problem ujawnia³ siê po wykonaniu zabiegów, a dotyczy³ prac zakoñ- czeniowych (umycie opryskiwacza – pop³uczyny i opakowañ). Wykonawcy do koñca nie wie- dzieli, gdzie wylewaæ pop³uczyny, co zrobiæ z opakowaniami, które na ogó³ wyrzucano na wysypisko lub spalano. Od 2005 r. istnieje obowi¹zek zagospodarowania opakowañ po œrod- kach ochrony roœlin przez sprzedawców pestycydów.

Wykonawcy zabiegów ochrony roœlin byli przygotowani pod wzglêdem edukacji na prze- prowadzanie zabiegów ochronnych, mieli ukoñczone kursy, które upowa¿nia³y ich do pracy.

Trochê obaw budzi³ ubiór wykonawców, którzy nie zawsze by³ zgodny z zasadami bhp.

h c a t a l w n il

œ o r y n o r h c o æ

œ o n w y t k e f E . 4 a l e b a

T000-2004[%] 2

e i n e i n l ó g e z c z s y

W 2000 2001 2002 2003 2004 a

c i n e z s

Pêczmieñjary Jukurydza K

3 , 5,0 5,0 6

7 , 5,8 3,5 4

9 , 62,1

9 , 7

2 , 6,7 5,4 6

5 , 6,2 5,0 8 a

m i z o a c i n e z s

Pêczmieñjary Jukurydza K

6 , 92,5 17,0

4 , 0 17,9

9 , 4

2 , 2 14,4

5 , 0 1

6 , 1 18,0

3 , 7

0 , 2 19,2

2 , 9 .

e n s a

³ w a i n e z c il b o : o

³ d ó r



W strukturze zadañ rzeczowych z zakresu ochrony roœlin w gospodarstwach wielkoobszaro- wych dominuj¹ zadania zwi¹zane z ochron¹ zbó¿, takie jak: powierzchnia robocza, wielokrotnoœæ zabiegów, czy zakup pestycydów. Zbo¿a wiêc staj¹ siê podstaw¹ chemicznej ochrony roœlin. Prawi- d³owo zorganizowany proces pielêgnacji zbó¿ bêdzie podstaw¹ do wprowadzania zasad DPOR.

Podsumowanie i wnioski

Przeprowadzone piêcioletnie badania w gospodarstwach wielkoobszarowych zwi¹zane z kosztami i op³acalnoœci¹ chemicznej ochrony roœlin w zbo¿ach pozwoli³y na wyci¹gniêcie na- stêpuj¹cych wniosków:

– produkcja roœlinna w gospodarstwach zorganizowana by³a ekstensywnie (ok. 70% zbó¿

w strukturze zasiewów), a intensywnie chroniono zbo¿a przed agrofagami,

– w procesie produkcji zbó¿ zu¿ywano od 0,3 do 4,8 kg s.a. na 1 ha w zale¿noœci od uprawy; najbardziej intensywnie chroniono pszenicê,

– koszty faktyczne zabiegów ochrony roœlin w uprawie pszenicy na 1 ha w latach 2000- 2004 waha³y siê od 244 do 346 z³ na ha, a w uprawie jêczmienia by³y o po³owê ni¿sze, zaœ

koszty chemiczne ochrony kukurydzy by³y podobne do pszenicy,

– op³acalnoœæ chemicznych zabiegów w uprawie zbó¿ wykazywa³a tendencje pogarszaj¹- ce; ka¿dej z analizowanych upraw przeznaczano wiêksz¹ iloœæ zbioru na pokrycie kosz- tów ochrony roœlin,

– utrzymywanie w organizacji produkcji roœlinnej wysokiego udzia³u zbó¿ bêdzie i jest sprzeczne z pierwsz¹ zasad¹ systemu Kodeksu DPOR, wzrastaæ bêd¹ nak³ady na che- miczn¹ ochronê zbó¿, a op³acalnoœæ tych nak³adów bêdzie niska.

Literatura

Golinowska M. 2000: Koszty i op³acalnoœæ chemicznej ochrony zbó¿ w po³udniowo-zachodniej Polsce. Zesz.

Nauk. AR we Wroc³awiu, Rolnictwo LXXVI, 123-135.

Golinowska M., Po³udniak A. 2000: Relacje cenowe nak³ad – produkt w ochronie pszenicy w Polsce w okresie transformacji. Zesz. Nauk. AR we Wroc³awiu, 392, Rolnictwo, 25-37.

Kopeæ B. 1983: Metodyka badañ ekonomicznych w gospodarstwach rolnych (wybrane zagadnienia). Skrypt AR 269, 283 ss.

Praca zbiorowa pod redakcj¹ Jasiñskiej Z. i Koteckiego A. 1999: Szczegó³owa uprawa roœlin. T. 1, 33-34.

Wolny S. 2002: Rewizja zasad Dobrej Praktyki Ochrony Roœlin. Progress in Plant Protection 42(1), 156-165.

Summary

The introduction of the market economy has brought about changes in the structure of the big-area farms’

organisation. The changes consisted in an increase of the share of cereals in the structure of the sowing as well as a decrease in the livestock. The high share of cereals introduces serious problems for the environment, connected with the rotation of crops and condition of the cereal cultivation. In order to obtain crops with high qualitative parameters, managers of the big-area farms implement a very intensive plant protection, while the profitability of the chemical plant protection expressed by means of an approximate ratio of profitability is decreased.

Adres do korespondencji

dr hab. Maria Golinowska

Akademia Rolnicza

ul. M. Curie-Sk³odowskiej 42

50-369 Wroc³aw

tel. (0 71) 320 52 85

e-mail: golinowska@ekonom.ar.wroc.pl