Kara śmierci w europejskich krajach socjalistycznych

Jacek R. Kubiak

Kara śmierci w europejskich krajach

socjalistycznych

Palestra 26/9-10(297-298), 67-82

1982

N r9 -1 « (2 « -2 H ) K ara łm ier ci w europejakich p a ń stw a ch so cja listyczn ych _$T

nym. Argumenty przemawiające przeciwko karze śmierci nakazują stanowczo od­ rzucić wariant drugi. To retencjonistyczne stanowisko niewiele w gruncie raoccy zmieniłoby w praktyce sądów polskich, nawet mimo proponowanych dość istot­ nych zmian. Pozostałoby bowiem zagrożenie karą śmierci za przestępstwo, za które właściwie wyłącznie orzekano tę karę w minionym dziesięcioleciu, a co za tym idzie — pozostałby w zasadzie cały dotychczasowy problem polityki karnej sądów, nad­ używających tej wyjątkowej w założeniu kary. Mogłaby się więc powtarzać sytuacja poddana tu krytyce, a Polska nadal mogłaby wieść prym na „czarnych” listach światowych wśród państw najczęściej stosujących karę śmierci. Tak sformułowana propozycja mimo wszystko nie zawiera gwarancji wyjątkowego stosowania kary śmierci. Byłoby to „nic nowego” — tyle że w odmiennej szacie.

W związku z propozycjami Komisji ministerialnej nasuwa się jeszcze jedna, re­ fleksja. Wydaje się bowiem, że stanowisko Komisji świadczy o tym, iż kwestia, czy kara śmierci powinna być zniesiona, czy też utrzymana, nie zależy od nauko­ wych dowodów dotyczących jej działania, ale od siły wierzeń i uczuć, które nie poddają się łatwo dowodom. Są one warunkowane wieloma czynnikami: społecznymi, politycznymi i ekonomicznymi i zależą od kultury narodu.

Projekt zmian k.k. co do kary śmierci odsłania z całą wyrazistością mechanlemy rządzące polityką legislacyjną. Ustawodawca, ustalając w 1969 r. katalog prze­ stępstw zagrożonych karą śmierci, nie uwzględnił wynikó\y badań naukowych. Kierował się przypuszczeniami i wierzeniami zdroworozsądkowymi co do społecz­ nych funkcji kary śmierci. Czy obecny wariant utrzymujący karę śmierci nie powstał przypadkiem pod wpływem podobnych wierzeń i przypuszczeń? Racjonal­ nemu ustawodawcy nie powinno to wystarczyć. Podstawą polityki kryminalne} mogą być jedynie dowody naukowe.

Na Ogólnopolskim Zjeżdzie Katedr Prawa Karnego w Makowie Podhalańskim w maju 1981 r., a więc jeszcze przed publikacją projektu zmian k.k., zgłosiłam — poza propozycją całkowitej abolicji kary śmierci — propozycję „awaryjną” polegającą na zniesieniu kary śmierci za wszystkie przestępstwa poza zabójstwem oraz usta­ wowe zawieszenie jej stosowania na pewien dłuższy okres za zabójstwo, po którego upływie kara śmierci zostałaby zniesiona. Pogląd ten szerzej wówczas uzasadniłam. Obecnie, wobec tego że projekt oddaje do dyskusji w zasadzie dwa problemy: znieść czy utrzymać, choć w zmniejszonym zakresie, karę śmierci — uważam, że odpowiedź na to musi być kategoryczna: znieść karę śmierci!

JACEK R. KUBIAK

KARA ŚMIERCI

W EUROPEJSKICH PAŃSTWACH SOCJALISTYCZNYCH

Stosunek do kary śmierci jest bardziej zagadnieniem społeczno-polityczny!» niż typowo prawniczym.

Podjęte w ciągu ostatnich lat decyzje o zniesieniu kary śmierci w kolejnych; państwach Europy Zachodniej (Portugalia 1977 r., Hiszpania 1978 r., Luksemburg i Norwegia 1979 r.., Francja 1981 r.) znacznie zmieniły układ sił w całej Europie

68 J a c e k R. K u b i a k N r 9-10 (297-298)

między zwolennikami kary śmierci (retencjonistami) i jej przeciwnikami (aboli- cjonistami). Wśród 31 bowiem państw europejskich kara śmierci została zniesio­ na w 16, a utrzymywana jest w 15. Nowy układ sił W Europie z punktu widzenia stosunku do kary śmierci ma także swój wymiar polityczny i ideologiczny. Wśród

15 państw utrzymujących karę śmierci znajduje się 6 państw Europy Zachodniej (Belgia, Cypr, Grecja, Irlandia, Liechtenstein i Turcja) oraz wszystkie europejskie państwa socjalistyczne.1

Postulat zniesienia kary śmierci datuje się w ideologii socjalistycznej już od czasów Marksa.1 2 3 Jednakże to — ogólnie negatywne — stanowisko wobec kary śmierci nie doprowadziło w państwach socjalistycznych do rezygnacji z kary eliminacyjnej. Jak dotychczas zdaje się przeważać pogląd, że kara śmierci ma istotne znaczenie dla utrzymania prawa i porządku społecznego, że jest uzasad­ niona wobec- sprawców dokonujących szczególnie odrażających przestępstw albo wyrządzających wielkie szkody oraz że jest ważnym czynnikiem odstraszającym od popełniania przestępstw przez ich potencjalnych sprawców. Mimo to w li­ teraturze socjalistycznej coraz częściej odzywają się głosy postulujące ogranicze­ nie kręgu przestępstw zagrożonych karą śmierci, a nawet całkowite zniesienie tej kary.

ZWIĄZEK RADZIECKI

Ruch abolicjonistów w Rosji końca XIX w. i początku XX w. był bardzo silny. Przeciwko karze śmierci opowiadali się bolszewicy i mieńszewicy, a także cały szereg mniejszych partii, grup interesów i środowisk naukowych.8 W latach 1905—1910 trzykrotnie, lecz bez powodzenia, pod obrady Dumy rosyjskiej trafiały projekty ustaw o zniesieniu kary śmierci. Dwukrotnie ukazały się w Rosji zbiory artykułów przeciwko karze śmierci, w których wypowiadali się najznamienitsi przedstawiciele nauki rgsyjskiej, a także ówczesne sławy europejskie (m.in. G. Jellinek, E„ Ferri, A. France).4 * * *

1 W k i l k u s p o ś ró d p a ń s tw E u ro p y Z a c h o d n ie j k a r a . śm ie rc i n ie b y ła o r z e k a n a b ą d ź w y ­ k o n y w a n a ju ż o d d a w n a . T a k n p . w L ie c h te n s te in ie p o r a z p ie rw s z y o d 1785 r . (sic!) o rz e ­ c z o n o t ę k a r ę d o p ie ro 25 lis to p a d a 1977 r. za z a b ó js tw o . (K a ra ta z o s ta ła z re s z tą u c h y lo n a p rz e z S ą d N a jw y ż sz y ). W B e lg ii p o I I w o jn ie ś w ia to w e j w y k o n a n o k a r ę śm ie rc i n a 242 k o la ­ b o r a n ta c h . N a to m ia s t za p r z e s tę p s tw a p o s p o lite k a r a ta n ie b y ła w y k o n y w a n a o d 1863 r. J e d y n e o d s tę p s tw o u c z y n io n o w 1918 r., w y k o n u ją c k a r ę ś m ie rc i n a s p r a w c y z a b ó js tw a . Z w y ­ c z a jo w a n o r m a n ie w y k o n y w a n ia k a r y ś m ie rc i w B e lg ii n ie je s t je d n a k je d n o z n a c z n a z je j n ie o r z e k a n ie m (n p . w 1975 r . k a r a ś m ie rc i b y ła o rz e c z o n a po p o r w a n iu o f ia r y i to r tu r o w a n iu je j). W s tę p n y z a r y s p r o j e k t u n o w e g o k .k ., o p r a c o w a n y w 1978 r . p rz e z K o m is ję d o S p ra w R e fo r m y K o d e k s u K a rn e g o , n a s k u te k sp o ró w w ło n ie K o m isji n ie p rz e s ą d z ił o lo sa c h k a r y ś m ie r c i. Z je d n e j b o w ie m s tr o n y d a je w y r a z t e n d e n c ji d o z n ie s ie n ia k a r y śm ie rc i, a z d r u ­ g ie j — do je j u tr z y m a n ia z z a z n a c z e n ie m , że w w a r u n k a c h p o k o jo w y c h n ie b ę d z ie o n a w y ­ k o n y w a n a ( „ R e v u e D ro it P e n a l e t d e C rim in o lo g ie ” n r 7/1978). R ó w n ie ż w I r la n d ii k a r a ś m ie r c i n ie b y ła w y k o n y w a n a o d 1954 r., c h o c ia ż z d a r z a ły się w y p a d k i j e j o r z e k a n ia (n p . w 1976 r . 2 o so b y s k a z a n o z a z a b ó js tw o te r ro r y s ty c z n e ). N a C y p rz e z a ś n ie o rz e c z o n o k a r y ś m ie r c i o d 1962 r . (A m n e sty I n t e r n a t i o n a l : P e n a d i m o rte , e d iz io n e S tu d io T e si, 1980, s. 203 J n a s t.). 2 P o r. K . M a r k s : K a r a ś m ie r c i (w :) K . M a rk s , F . E n g e ls : D z ie ła , t. 8, W a rs z a w a 1964. 3 S. U s z e r o w i c z : S m ie r tn y je k a z n i w c a r s k o j R o sił, C h a rk ó w 1933, s. 232—236; M .N . G e r n e t : S m ie r tn a ja k a z ń , M o sk w a 1913, s. 30—33; N .S. T a g a n c e w : S m ie r tn a ja k a z ń , S t. P e t e r s b u r g 1913. P o r. te ż c a ło ś c io w ą a n a liz ę w ty m w z g lę d z ie d o k o n a n ą p rz e z W. A d a m s a : C a p ita l p u n is h m e n t in im p e r ia l a n d s o v ie t c r im in a l la w , „ T h e A m e ric a n J o u r n a l o f C o m p a r a tiv e L a w ” n r 3/1970, s. 375 i n a s t. * P r o t i w s m ie r tn o j k a z n i, w y d . 2, M o s k w a 1907.

N r 9-10 (297-298) K ara śm ierci w e u ro p e jskich p a ń stw a ch so cja listyczn ych ₆₉

Tuż po rewolucji lutowej w 1917 r. Rada Tymczasowa zniosła karę śmierci,5 6 lecz w kilka miesięcy później (12 lipca według starego stylu) przywrócono ją na froncie. Od tego czasu kilkakrotnie' w Rosji i w Związku Radzieckim poddawano się „efektowi wahadła”: najpierw znoszono karę śmierci, a następnie ją przy­ wracano.

Lenin dopuszczał wykorzystanie kary śmierci jako środka zwalczania prze­ stępstw politycznych jedynie wtedy, gdy były one formą walki klasowej lub w istotny sposób pomagały burżuazji w warunkach, kiedy pytanie „kto kogo” wewnątrz Kraju Rad nie było .jeszcze w pełni rozstrzygnięte na korzyść pro­ letariatu.

Leninowskie poglądy na karę śmierci, będące rozwinięciem odpowiednich za­ sad teorii marksistowskiej, znalazły swój wyraz w ustawodawstwie karnym pierwszych lat władzy Kraju Rad. W dniu 26 października 1917 r. (według sta­ rego stylu) II Ogólnorosyjski Zjazd Rad uchwalił dekret „O uchyleniu kary śmierci”. Przez przeszło 6 miesięcy kara śmierci jako środek represji sądowej nie była stosowana ani za przestępstwa polityczne, ani też za pospolite. Jednakże ze względu na nasilanie się aktywności kontrrewolucyjnej, wybuch wojny do­ mowej i interwencje międzynarodowe na Kraj Rad, a także w związku z za­ machem na życie Lenina uznano w dniu 5 sierpnia 1913 r. za konieczne zapew­ nić ochronę republice radzieckiej przed wrogami klasowymi przez izolowanie ich w specjalnych obozach odosobnienia i przez przywrócenie rozstrzeliwania osób uczestniczących w białogwardyjskich organizacjach, spiskach i buntach (uchwała Rady Komisarzy Ludowych RSFRR „O czerwonym terrorze”).

Po rozbiciu Judenicza, Kołczaka, a potem Denikina uznano za możliwe ^odło­ żenie na bok oręża terroru” i dlatego 17 stycznia 1920 r: znów zniesiono karę śmierci. Jednakże jeszcze w tym samym roku i(4 maja) przywrócono ją ponownie. „W ten sposób chociaż po odzyskaniu Rostowa kara śmierci- została z inicjatywy tow. Dzierżyńskiego uchylona — mówił Lenin na IV konferencji gubernialnych nadzwyczajnych komisji (Czeka) — to jednak już wówczas zastrzegliśmy, że by­ najmniej nie odcinamy się od możliwości przywrócenia rozstrzeliwań. Patrzymy na ten problem z punktu widzenia celowości.. Jest rzeczą samą przez się zrozu­ miałą, że władza radziecka. nie będzie utrzymywać kary śmierci dłużej, niż to jest potrzebne (...)”.* Celowość utrzymywania kary śmierci była więc rozumiana jako zdolność do wywierania wpływu na przebieg walki klasowej, natomiast nie była ona wiązana z przestępczością pospolitą.7

W dwa lata po zakończeniu II wojny światowej, w dniu 26 maja 1947 r., de­ kretem Rady Najwyższej ZSRR zniesiono karę śmierci po raz trzeci w Związku Radzieckim, a po raz czwarty od chwili obalenia caratu. W styczniu 1950 r. przy­ wrócono ją jednak za niektóre rodzaje przestępstw politycznych (za sabotaż, szpiegostwo, zdradę Ojczyzny), a w 1954 r., 1958 r. oraz w latach 1961—1962 rozszerzano ją stopniowo na niektóre przestępstwa kryminalne i polityczne.8

W obowiązującym dziś ustawodawstwie ogólnozwiązkowym karą śmierci za­ grożonych jest 11 przestępstw politycznych (przeciwko państwu), 2 przestępstwa przeciwko osobie (zabójstwo umyślne dokonane w okolicznościach obciążających,

5 N S . T a g n a c e w : O tm ie n a s m ie r tn o j k a z n i, ,,Ż u rn a ł M in is tie rs tw a J u s tic y i” n r 3/1917. 8 C y ta t w e d łu g P .P . O s i p o w a : T ie o rie tic z e s k ije o sn o w y p o s tr o je n ija i p r i m ie n ie n ija u g o ło w n o -p ra w o w y c h s a n k c y j, L e n in g r a d 1976, s. 82.

7 T a m ż e .

Q P o r. b liż e j: K u r s s o w ie ts k o g o u g o ło w n o g o p r a w a — Czast* o b sz c z a ja , cz. 2, L e n in g r a d 1970, s. 250.

7« J a c e k X. K u k l i k N r 9 - lł (397-298)

zgwałcenie dokonane przez grupę osób lub szczególnie niebezpiecznego recydy­ wistę albo pociągające za sobą szczególnie ciężkie skutki, a także zgwałcenie nieletniej), 1 przestępstwo przeciwko mieniu (zagarnięcie państwowego lub spo­ łecznego mienia w szczególnie dużych rozmiarach), 16 przestępstw wojskowych, 3 przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i porządkowi publicz­ nemu (zamach na życie milicjanta lub członka drużyny ludowej — odpowiednika u nas ORMO — oraz porwanie samolotu, w wyniku którego nastąpiła śmierć lub ciężkie uszkodzenie ciała) i 2 przestępstwa przeciwko administracji państwowej i wymiarowi sprawiedliwości (łapownictwo osób zajmujących odpowiedzialne sta­ nowiska, osób karanych* * już poprzednio za łapownictwo albo otrzymujących ła­ pówki już nie jeden raz lub połączone z żądaniem łapówki w szczególnie ob­ ciążających okolicznościach; działalność dezorganizująca pracę zakładów karnych). Wśród przestępstw politycznych karą śmierci zagrożone jest m.in. fałszowanie łub wprowadzanie do obiegu tak spreparowanych pieniędzy i papierów wartoś­ ciowych oraz naruszanie zasad transakcji walutowych, a więc przestępstwa ma-, jące w istocie charakter przestępstw gospodarczych.

Według art. 22 Podstaw Ustawodawstwa ZSRR i Republik Związkowych z 1958 r. karę śmierci stosuje się do czasu „jej ostatecznego zniesienia”, co ma podkreślać jej wyjątkowy charakter. Jedyne wyłączenia podmiotowe wobec tej kary dotyczą osób, które w chwili czynu nie ukończyły lat 18, oraz kobiet cię­ żarnych w chwili wyrokowania.

O praktyce orzekania kar śmierci wiadomo stosunkowo niewiele. ZSRR nie publikuje statystyki kryminalnej, sądowej i więziennej. Natomiast z pojedynczych badań prowadzonych za granicą wynika, że w latach pięćdziesiątych i sześć­ dziesiątych sądy częściej niż w okresie późniejszym stosowały karę śmierci. Na przykład w 1962 r. skazano na podstawie przepisów k.k. RSFRR na tę karę 181 oskarżonych, przeważnie za zabójstwa, kradzieże mienia państwowego lub społecznego i za spekulację walutami. Inne z kolei' liczby, zebrane na podsta­ wie informacji jednostkowych opublikowanych w miejscowej prasie radzieckiej, mówią o 160 wykonanych karach śmierci w okresie od maja 1961 r. do maja 1963 r . 8a. Natomiast w latach siedemdziesiątych wykonywano tę karę wobec 30—40 osób roeznie, w większości wypadków za zbrodnie wojenna i zabójstwa.*

Utrzymywanie kary śmierci jest na ogół nie kwestionowane przez naukę ra­ dziecką. Osipow, bodaj jako jedyny przedstawiciel nauki prawa karnego, pod­ niósł otwarcie potrzebę uchylenia kary śmierci w okresie pokoju za przestęp­ stwa pospolite z wyjątkiem zabójstwa.10 Zwrócił on przy tym uwagę na pewne paradoksy obecnego ustawodawstwa. Sprawiają one np., że sprawcy zgwałcenia nieletniej bardziej „opłaca się” zabić ofiarę i tym samym zwiększyć szansę nie­ wykrycia go przez milicję, niż pozostawić ofiarę zgwałcenia przy życiu. Zarówno bowiem zgwałcenie nieletniej, jak i zabójstwo zagrożone są karą śmierci.11 Do­ tyczy to zresztą nie tylko zgwałcenia; Sprawca jakiegokolwiek przestępstwa za­ grożonego karą śmierci dąży za wszelką cenę dp uniknięcia odpowiedzialności, nierzadko nie cofając się przed zabójstwem świadków lub osób, które usiłują go zatrzymać. Ponadto stosowanie kary śmierci utwierdza w społeczeństwie elementy

•a R. M a u r a c h : T o d e s s tra f e i n d e r S o w je tu n io n , „ O s te u ro p a ” n r 11—12/1963, s. 751; H.* R o g e r m a n n : L a n g fr is tig e F r e i h e i ts t r a f e in d e r s o z ia lis tis c h e n S ta a te n , „ O s te u ro p a R e c h t” n r 4/1977, s. 240.

* A m n e s ty I n te r n a tio n a l: P e n a d i m o r te , s. 260, 272; A m n e s ty I n te r n a t i o n a l R e p o rt, L o n ­ d o n 1980, s. 310. T ru d n o J e d n a k p o w ie d z ie ć , J a k d a lc e t a d a n e M) w ia r y g o d n e .

M> P .P . O s i p o w : T ie o rie tic z e s k ije o s n o w y (...), s. 81. 11 T a m ż e .

N r9 -1 0 (M T -U « ) K a r t im itr c i w * u ro p t)» h ith p a tistiv t t h to tja litty e z n y c h ₇₁ okrutnego stosunku do człowieka, co pozostaje w sprzeczności z zasadą huma- aizrnu socjalistycznego. Osipow powołuje się w swych wywodach także na pegłąd Jakowlewa, według którego konstytucyjna zasada nienaruszalności życia ludzkiego Jest w poważnym stopniu osłabiona w razie stosowania kary śmierci.11*

CZECHOSŁOWACJA

Ustawa nr 231 z 1948 r. o ochronie republiki oraz k.k. z 1950 r. (ustawa n r 86) przewidywały w stosunku do wielu przestępstw o charakterze politycznym karę śmierci jako jedyną sankcję. W k.k. % 1950 r. kara śmierci była ponadto jedną z trzech kar zasadniczych i nie miała charakteru wyjątkowego.11

Pod koniec lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych kara śmierci była nie tylko nadużywana w praktyce sądowej, ale wręcz orzekana niepraworządnde.** Wprawdzie nie ujawniono dotychczas informacji o liczbie orzeczonych i wykona- aych kar śmierci, ale wiadomo, że Trybunał Narodowy (Statni Soud), powołany ustawą nr 232 z 1948 r., wydał np. w 1952 r. 56 wyroków śmierci.14

Problem nadużywania kary śmierci był podnoszony w 1956 r. i wówczas to d® kodeksu postępowania karnego (ustawa nr 64) wprowadzono § 335, który nakła­ dał na Sąd Najwyższy Czechosłowacji obowiązek zbadania każdego wyroku ska­ zującego na karę śmierci. Instytucja ta weszła zresztą do' wydanego później ko­ deksu postępowania karnego (§ 316 i 317 ustawy nr 141 z 1961 r.). W tym samym roku uchylono karę śmierci za przestępstwa przeciwko mieniu oraz wprowadzo­ no — jako substytut tej kary ■— karę 25 lat pozbawienia wolności.

W kodeksie karnym z 1961 r. zmieniono charakter kary śmierci. Zadeklarowa­ no jej wyjątkowość m.in. przez nieujęcie jej w katalogu kar oraz wprowadzono — Jako jej substytut — karę 15 lat pozbawienia wolności. Nowelą z 1973 r. (ustawa nr 45) iprzywrócono jednak możliwość wymierzenia zamiast śmierci kary pozba­ wienia wolności od 15 lat do 25 lat uznając, że między karą 15 lat więzienia a karą śmierci istnieje zbyt duża przepaść. Do uznania tego przyczynił się w pewnej mierze wzrost liczby orzekanych kar śmierci.1*

W k.k. z 1961 r., obowiązującym mimo licznych nowelizacji nadal w. Czechosło­ wacji, karą śmierci zagrożonych jest 8 przestępstw politycznych, 1 przestępstwo przeciwko osobie (zabójstwo), 1 przestępstwo przeciwko ludzkości (ludobójstwo), 14 przestępstw wojskowych i 3 przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszech­ nemu (kwalifikowane sprowadzenie niebezpieczeństwa powszechnego, kwalifikowa­ ne zagrożenie bezpieczeństwa komunikacji lotniczej oraz zabór powietrznego środ­ ka komunikacji w celu ucieczki za granicę).

W specyficznych dla Czechosłowacji latach 1968—1969 szeroko postulowano zniesienie kary śmierci jeśli nie w ogóle, to przynajmniej za, przestępstwa poli­ tyczne.11 Twierdzono m in., że „trudno znaleźć bardziej przekonujący argument za zniesieniem kary śmierci niż inscenizowane procesy z lat pięćdziesiątych”.11 * i.

l l a A .N . I g n a t o w , P .P . O s i p o w : R oi u g o io w n o -p ra w o w y c h s a n k c y j w p r ie d u p rie d - d ie n ii p r i e s tu p le n ij, „ W ie s tn ik L G U ” n r 5/1981, s. 85. łz P o d k r e ś la ją t o V. P r i c h y s t a l : Z ru s im ę t r e s t s m r tl, „ S o c ia lis tic k a Z a k o n n o s t" n r 7/19M, i . 389 o ra z C. K l a p a ł : V z ta h t r e s t u a o d n e ti sv o b o d y , „ P r o k u r a t u r a ” n r 1/1972, a. 12. i ł V. P r i c h y s t a l : Z ru s lm e t r e s t s m r tl (...), s. 387. M O. N o v o t n y : O t r e s t u a v e z e n s tv l, P r a g a 1969, a. 58 ( p rz y p is 8). 1» O . N o v o t n y : T r e s t s m r t l a p ł a t n e p r e s t n i p r a v o , „ P r a v n l k " n r 8/1967, a. 5*4. 4* D y s k u s ja n a t e n t e m a t to c z y ła s lą n a ła m a c h w s z y s tk ic h c z a s o p ism p r a w n ic z y c h , a n a ­ w e t g a z e t c o d z ie n n y c h .

17 O . N o v o t n y : Z a r e f o r m u s y s tć m u t r e s t u (w :) S b o rn ik p r ą c i z tr e s tn lh o p r ń v a , P r a g a

72 J * c e k Jt. K u b i a k N r 9-10(297-298)

Wyrażano nadzieję, że Czechosłowacja będzie pierwszym. państwem socjalistycz­ nym, które przejdzie na pozycje abolicjonizmu, zastępując dotychczasowy naj­ wyższy rodzaj kary dożywotnim pozbawieniem wolności, długoterminowym poz­ bawieniem wolności albo leczeniem ochronnym,18 Do zniesienia kary śmierci jed­ nak nie doszło.

Od 1956 t. kara śmierci była w większości wypadków orzekaina za zabójstwo i tylko sporadycznie za sprowadzenie niebezpieczeństwa powszechnego oraz za akty terroru.19 20 Sąd Najwyższy Czechosłowacji, badając orzeczone kary śmierci w trybie §§ 316—317 k.p.k., wielokrotnie je zmieniał bądź uchylał wyroki i prze­ kazywał sprawy do ponownego rozpoznania.193

Niedawno ujawnione zostały liczby osób skazanych na karę śmierci przez sądy powszechne w latach 1970—1978.29 Znana jest też liczba orzeczonych kar śmierci w 1979 r.21 Z danych tych wynika, że sądy orzekły łącznie 50 kar śmierci, przy czym najwięcej w 1971 r. (11) i w 1972 r. (8). Jest wielce symptomatyczne, że aż 17 (38,6%) wyroków — spośród 44 prawomocnych wyroków orzeczonych przez Sądy Najwyższe obu republik — nie zostało zatwierdzonych przez Sąd Najwyższy Czechosłowacji. Natomiast spośród 27 wyroków zatwierdzonych przez ten sąd w 20 z nich doszło do egzekucji (por. niżej tabelę 1). Wyłączenia podmiotowe od kary śmierci dotyczą osób poniżej 18 roku życia i kobiet w ciąży.

T a b e l a 1 Skazani na karę śmierci w latach 1970—1979

R o k L ic z b a p r a w o m o c n y c h s k a z a ń n a k a r ę ś m ie rc i L ic zb a k a r ś m ie rc i z a - ' tw ie r d z o n y c h p rz e z S ąd N a jw y ż s z y CSSR L ic z b a w y k o n a n y c h k a r ś m ie rc i 1970 1 _ _ 1971 u 6 4 1972 8 3 2 1973 4 2 2 1974 5 3 2 1975 4 4 4 1976 2 ₂ 2 1977 5 4 2 1978 4 3 2

1979 6 brak danych brak danych

Razem 50 27 20

2 ró d ło : C r im in a lity a n d its P re v e n tio n in th e C z e c h o slo v a k S o c ia list R e p u b lik , P ra g a 1980, s. 1S7; S ta tis tic k a r o c e n k a k r im in a iity , 1980.

is T am że.

is O. B a 1 a s: K u k ła d a n i t r e s t u s m r tl, „ S o c ia lis tic k a Z a k o n n o s t” n r 5/1970, s. 389; C. K l a p a ł : V z ta h t r e s t u s m r ti (...), s. 13; C r im in a lity a n d its p r e v e n tio n in th e C z e c h o slo ­ v a k S o c ia list R e p u b lik , P r a g a 1980 ( r e f e r a t d e le g a c ji c z e c h o sło w a c k ie j p re z e n to w a n y n a V I k o n ­ g re s ie O N Z w C a ra c a s), s. 154, 157.

i»a O. B a l a s : K u k ła d a n i (...), s. 308.

20 W c y to w a n y m p rz y p is ie 19 o p r a c o w a n iu n a VI K o n g re s O N Z w C a ra c a s.

N r 9-10 (297-298) K a r a ś m i e r c i 10 e u ro p e js k ic h p a ń stw a ch so cja listyczn ych 73 WĘGRY

J u ż ‘w 1841 r. Bertalon Szemere w pracy poświęconej karze śmierci22 23 przed­ stawił tak wyczerpujące argumenty przemawiające za zniesieniem kary śmierci, że — jak twierdzi współcześnie T. K iraly28 — trudno by było i dziś napisać pracę o większej sile przekonywania.

Dzieło Szemere’a wpłynęło w jakiejś mierze na uregulowania zawarte w pierw­ szym węgierskim kodeksie karnym — sławnym kodeksie Csemegi — z 1878 r., w którym kara śmierci miała charakter wyjątkowy, co na owę czasy było'"roz­ wiązaniem bardzo postępowym. Tę wyjątkowość jeszcze bardziej podkreślono tuż przed 1 wojną .światową, ograniczając możliwość stosowania kary śmierci tylko do jednej postaci morderstwa.

W latach 1880—1887 węgierska Kuria, najwyższa instancja sądowa istniejąca do 1949 r„ orzekała przeciętnie w roku 12 kar śmierci za morderstwa, a w latach 1888—1912 już tylko 1—2 tego rotjzaju kary. Należy dodać, że do ich wykonania dochodziło jeszcze rzadziej.24 25 O umiarkowanym korzystaniu z kary śmierci świad­ czy też fakt, że liczba zabójstw i morderstw była na Węgrzech wprawdzie podob­ na do liczby przestępstw w większości innych państw europejskich, ale za to ich udział w strukturze skazań był wyższy niż gdzie indziej.28 Mimo to po karę śmierci sięgano rzadko.

Podczas I wojny światowej oraz w okresie międzywojennym stopniowo roz­ szerzano zagrożenie karą śmierci.26 Podobny proces miał również miejsce po za­ kończeniu II wojny światowej. Karę śmierci za przestępstwa polityczne przewidy­ wał wtedy m.in. dekret nr 1440 z 1945 r. o przestępstwach wojennych i ąntyna- rodowych, ustawa nr VII z 1946 r. o ochronie demokratycznego ustroju państwo­ wego i republiki, a za przestępstwa ekonomiczne — m.in. rozporządzenie nr 8800 z 1946 r. o ochronie ustroju ekonomicznego, dekret nr 4 z 1950 r. o ochronie planu piędioletnięgo oraz dekret nr 24 z tegoż roku o ochronie własności społecznej*

Na podstawie dekretu nr 81 i 1440 z 1945 r. utworzone zostały sądy ludowe w 24 miastach. Już w dniu 3 lutego 1945 r., a więc w osiem dni po ogłoszeniu dekretu nr 81, zapadł pierwszy wyrok śmierci. W okresie prawie pięcioletniej działalności sądy ludowe osądziły przeszło 50 tys. osób. Według danych z 31 stycz­ nia 1949 r. na 22 642 osoby skazane 414 z nich otrzymały karę śmierci (l,8°/o).27 Wśród skazanych na karę śmierci znaleźli się m.in. b. premierzy L. Bardossy, B. Imredy i D, Sztojay, b. ministrowie L. Remeneji-Schnella i L. Szasz, b. „wódz narodu” F. Szalaszi, b. szef faszystowskiej policji politycznej i 2 generałów.

Ustawą nr II z 1950 r. wprowadzona została nowa część ogólna kodeksu kar­ nego. W ustawie tej kara śmierci nie miała charakteru wyjątkowego.

Z dostępnych danych statystycznych (Statisztikai Evkónyv 1957—1958) wynika, że w latach 1952—1957 sądy powszechne wymierzyły karę śmierci 140 osobom,

22 B. S z e m e r e : A b tin te tś s r o l s k u lB n o s e b e n a h a la b b iin te te s r o l (K a ra i w y ją tk o w o ś ć

k a r y śm ie rc i), B u d a 1841. a

23 T. K i r a l y : M ow y k o d e k s k a r n y ¿ W ę g ie rs k ie j R e p u b lik i L u d o w e j, P iP n r 11/1963, s. 720. 24 T. H o r v ś t h : A h a la b iin te tś s a sz o c ia lis ta ó r s z a g o k b iin te te jo g ń b a n (K a ra śm ie rc i w p r a w ie k a r n y m p a ń s tw so c ja lis ty c z n y c h ) , ,,A lla m -e s J o g tu d o m a n y ” n r 4/1975, s. 529—530.

25 T am że.

28 T am że.

27 V. M i k l o s : A n e p b ir a s k o d a s r ó l ćs ig a z o ló e ljż r a s o k r ó l (S ą d y lu d o w e i ś w ia d e c tw a p ro c e só w ), „ A lla m -e s J o g tu d o m a n y ” n r 2/1970; M. D o n a t h : P rz e m ia n y u s tr o jo w o - p ra w n e n a W ę g rz e c h 1939—1949, O s so lin e u m 1978, s. 89—90.

74 J c • « k R. K u b i a k HT (M 7-298)

w tym *0 osobom w 1957 r. Tak wysoka liczba orzeczonych kar śmierci w jednym roku miała bezpośredni związek z wydarzeniami, jakie^fndały miejsce na Wągrzecfa po 23 października 1958 r.

W końcu lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych kara śmierci była niekiedy orzekana niepraworządnie. Tak było np. w głośnym procesie L. Rajka oraz 19 innych osób oskarżonych o szpiegostwo na rzecz Jugosławii.

Za lata 1958—1901 nie opublikowano dotychczas danych o liczbie orzeczonych kar śmierci. Wiadomo jednak, że w 1958 r. były premier Wągier I. Nagyr i dwaj jego najbliżsi współpracownicy skazani zostali przez Sąd Najwyższy — pod za­ rzutem zorganizowania w październiku 1956 r. spisku zmierzającego do obalenia władzy ludowej (§ 1 ustawy nr VII z 1948 r.) — na karę śmierci. Nie były to zapewne jedyne wyroki śmierci w tym czasie.

Zgodnie z k.k. z 1961 r. (ustawa nr V) kara śmierci mogła być orzeczona wobec osób, które w chwili czynu ukończyły 20 lat, przy czym tylko wówczas, gdy celu kary nie można było osiągnąć wymierzeniem innej kary (§ 64 ustęp 2). Wyjątek od pierwszego z tych wyłączeń zawierał § 103, zezwalający na stosowa­ nie kary śmierci wobec żołnierzy, którzy nie ukończyli 20 lat.

W części szczególnej k.k. kara śmierci była przewidziana jako sankcja alterna­ tywna (obok pozbawienia wolności na okres od 10 do 15 lat) za 9 przestępstw po­ litycznych, 1 przestępstwo przeciwko osobie (kwalifikowane zabójstwo), 2 prze­ stępstwa przeciwko pokojowi i ludzkości (ludobójstwo oraz kwalifikowane okru­ cieństwo wojenne), 13 przestępstw wojskowych, 2 przestępstwa przeciwko mieniu społecznemu (spowodowanie w związku przestępczym lub przez recydywistę szcze­ gólnie wielkiej szkody w mieniu społecznym przez kradzież, sprzeniewierzenie albo nadużycie zaufania, spowodowanie szczególnie dużej szkody w tym mieniu przez rabunek), 1 przestępstwo przeciwko wymiarowi sprawiedliwości (kwalifi­ kowany bunt w więzieniu) oraz 1 przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu i po­ rządkowi publicznemu (kwalifikowane spowodowanie zagrożenia przez powódź, podpalenie itp.).

Dekret nr 28 z 1971 r. dokonał dwóch istotnych zmian dotyczących kary śmierci. Po pierwsze, zniósł tę karę za przestępstwa przeciwko mieniu (po raz ostatni karę śmierci za te przestępstwa orzeczono w 1956 r.) i jednocześnie wprowadził ją do nowej dyspozycji kwalifikowanego przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu pow­ szechnemu (§ 192 ustęp 2). Po drugie, ze względu na zbyt dużą różnicę dzielącą karę śmierci od kary 15 lat pozbawienia wolności, a także w celu ograniczenia stosowania kary śmierci, przywrócił uchyloną w 1901 r. karę dożywotniego wię­ zienia.

W latach 1962—1979 sądy powszechne orzekły karę śmierci wobec 82 osób (por. niżej tabelę 2), w olbrzymiej większości za kwalifikowane zabójstwa. Od 1968 r. karę tę orzeczono wyłącznie wobec sprawców zabójstw.

Z dostępnych materiałów wynika, że spośród 13 osób (mężczyzn w wieku 24—43 lata) skazanych na1» karę śmierci w ciągu ostatnich sześciu lat 11 osób stracono, 1 osoba skorzystała z prawa łaski, a wobec 1 ni« można wykonać wyroku z po­ wodu ucieczki za granicę.27®

n a R e f e r a t p rz y g o to w a w c z y W B L n a VT K o n g re a O N Z w C a ra c a s ( m a te ria ł p o w ie lo n y w Jęz. r o s y js k im w p o s ia d a n iu a u to r a ). N a to m ia s t o r g a n iz a c ja A m n e s ty I n t e r n a t i o n a l o s e n la ,

ta w la t a c h 1960—197S k a r a ś m ie r c i z o s ta ła w y k o n a n a w o b e c 104 s k a z a n y c h (w y łą c z a ją c « k a ­ l a n y c h p rz e z s ą d y w o js k o w e ). A m n e s ty I n te r n a t i o n a l : P e n a d l m o r te , a. 259.

N r 9 -18(267-2«) K ara śm ierci w eu ro p ejskich p e n stw ec h se e je lis ty ez n ye h ₇₅ T a b «1 a 2

Skazani na karę śm ierci w latach 1952— 1979 »rzez aąaiy powszechne

B o k L ic z b a osó b skazanych n a kan-ę śm ńerci R o k L ic zb a os6b s k a z a n y c h n a ka-re i m i e r c i 1952 18 1966 10 1953 29 1907 9 1954 14 1968 5 1955 16 1969 4 1956 3 1971 • 1957 60 1971 3 1958 ? 1972 • 1959 ? _{1978 3} 1960 ? _{1974 4} 1961 ? 1975 3 1962 10 1976 1 1963 5 1977 1 1964 7 1978 1 1965 9 1979 2 i i ó d t o : S t a t is E t i k a l E w k fln y y , 1967- 4879.

W nowym k.k. z 1978 r. (ustawa nr IV) kara śmierci została utrzymana. W uzasadnieniu do projektu k.k. twierdzi się, że „rozwój prawa socjalistycznego dąży do stopniowego spychania na drugi plan, a docelowo do zniesienia kary śmierci, jednakże obecnie nie jest jeszcze możliwe ani zniesienie, ani nawet więk­ sze ograniczenie kary śmierci.” 28

W stosunku do poprzednio obowiązującej ustawy nowy k.k. bardziej dobitnie podkreślił wyjątkowy charakter kary śmierci. Aby wymierzenie tej kary było możliwe, wymagane jest spełnienie dwóch dodatkowych przesłanek. Po pierwsze, zarówno czyn jak i sprawca muszą stanowić wielkie społeczne niebezpieczeństwo. Po drugie, musi występować wyjątkowo wysoki stopień zawinienia (§ 84). Podob­ nie jak poprzednio, kara śmierci może być zastosowana tylko wobec osoby, która ukończyła 20 rok życia. Wyjątek dotyczy żołnierza. Ponieważ do obowiąz­ kowej służby wojskowej mogą być powoływani ochotnicy i młodzi mężczyźni przyjęci na studia, przeto poprzednio kara śmierci mogła być stosowana wobec żołnierza, który nie ukończył jeszcze 18 lat życia. Obecnie obowiązujący k.k. pozwala na stosowanie kary śmierci wobec żołnierza, który ukończył lat 18, ale nie ukończył jeszcze lat 20, jeżeli przestępstwo poważnie narusza interesy woj­ skowe (§ 126).

W niewielkim zakresie ograniczony został krąg przestępstw zagrożonych karą śmierci. Obecnie karę tę przewiduje się za 8 przestępstw politycznych, 1 przestęp­ stwo przeciwko ludzkości (ludobójstwo), 1 przestępstwo przeciwko osobie (kwalifi­ kowane zabójstwo), 13 przestępstw wojskowych, 2 przestępstwa przeciwko bezpie- ezeństwu powszechnemu (kwalifikowany terroryzm i kwalifikowane porwanie sa­ molotu),

76 J a c e k R. K u b i a k N r 9-10 (297-298)

T. Horvarth20 jako jeden z nielicznych przedstawicieli nauki otwarcie wy­ stępuje przeciwko karze śmierci; zagrożenia tą karą przestępstw przeciwko pań­ stwu oraz przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu nie sposób, jego zdaniem, niczym usprawiedliwić. Jeśli zaś chodzi o kwalifikowane zabójstwo, to doświadczenia praktyczne i szereg argumentów teoretycznych przemawiają za tym, że kara śmierci nie ma powstrzymującego wpływu na potencjalnych spraw­ ców. W warunkach pokojowych, przy równowadze stosunków społecznych, kara śmierci jest z punktu widzenia polityki karnej niecelowa. Ochronę społeczeństwa w wystarczającym stopniu może zapewnić długoterminowe pozbawienie wolności, a w wyjątkowych wypadkach dożywotnie pozbawienie wolności. Jedynie w wa­ runkach wojny i bezpośredniego zagrożenia bezpieczeństwa państwa ochrona społeczeństwa może być urzeczywistniona przez stosowanie kary śmierci.

JUGOSŁAWIA

Karę śmierci przewidywało szereg ustaw dodatkowych obowiązujących w la­ tach 1945—1951; a zwłaszcza wydana w sierpniu 1945 r. ustawa o przestępstwach przeciwko ludowi i państwu, wydana w maju 1945 r. ustawa o zakazie podżega­ nia do swarów i waśn^ o charakterze narodowym, rasowym i wyznaniowym, ustawa z maja 1945 r. (znowelizowana w październiku 1946 r., a następnie uchylona przez ustawę z października 1948 r.) o ochronie mienia społecznego 1 organów władzy oraz wydana w grudniu 1948 r. ustawa o odpowiedzialności karnej wojskowych.* 30

W pierwszym jugosłowiańskim kodeksie karnym uchwalonym 2 marca 1951 r. karą śmierci zagrożonych było 18 przestępstw politycznych, 1 przestępstwo prze­ ciwko osobie (kwalifikowane zabójstwo), 7 przestępstw przeciwko pokojowi i ludz­ kości, 12 przestępstw wojskowych, 1 przestępstwo przeciwko mieniu (kwalifiko­ wany rabunek) oraz 1 przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu. Po nowelizacjach dokonanych w roku • 1959 i roku 1962 wprowadzono do ustawy przepis traktujący karę śmierci jako karę wyjątkową. Od wymierzenia tej kary wyłączone były kobiety, ciężarne i osoby poniżej lat 18. Osoby poniżej 21 lat mogły być skazane na karę śmierci tylko w razie popełnienia przestępstw najcięższych (politycznych i wojskowych).

W nowym kodeksie karnym SFR Jugosławii z dnia 29 września 1976 r. sfor­ mułowano zasadę, że kara śmierci może być przewidziana w ustawach i orzeczona przez sąd tylko za „najcięższe formy najgroźniejszych przestępstw” (art. 37 ustęp 2 k.'k.). Do tych najgroźniejszych przestępstw ustawodawstwo federacyjne zalicza 17 przestępstw politycznych, 6 przestępstw przeciwko ludzkości (m.in. ludobójstwo), 21 przestępstw wojskowych oraz 1 przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu pow­ szechnemu (zagrożenie bezpieczeństwa komunikacji lotniczej, jeśli w jego wy­ niku nastąpiła śmierć człowieka). Natomiast wszystkie ustawy republikańskie (tj. kodeksy karne Bośni i Hercegowiny, Macedonii, Słowenii, Serbii, Chorwacji, Czarnogóry, Wojewodiny i Kosowa) do katalogu tego dodają 1 przestępstwo prze­ ciwko życiu (kwalifikowane zabójstwo) oraz — w większości, bo tylko z wyjąt­ kiem Słowenii i Chorwacji — 1 przestępstwo przeciwko mieniu (rozbój lub kra­ dzież rozbójnicza połączona z zabójstwem). Interesujące jest przy tym, że k.k. autonomicznej prowincji Kosowa przewiduje jakp jedyny karę śmierci za za­

2» T . H o r v a t h : A h a la b tln te te s (...), s. 538—539.

N r 9-10(297-298) K ara śm ierci w e u ro p e jskich p a ń stw a ch so cja listyczn ych 77

bójstwo dokonane z tzw. pomsty krwawej (wendety). Wynika to stąd, że. wśród ludności pochodzenia albańskiego zamieszkałej na terenie Kosowa wendeta jest częstym zjawiskiem. Na przykład spośród 511 zabójstw na terenie Kosowa doko­ nanych w latach 1957—1968 aż 197 (38,5°/#) dokonanych było z pomsty krwawej.31

Z dostępnych danych statystycznych wynika, że w latach 1960—1978 sądy pow­ szechne orzekły łącznie 63 kary śmierci, przy czym w roku 1964, 1967 i 1971 nie orzekły ani jednej (por,, niżej tabelę 3).

T a b e l a 3 Skazani na karę śmierci w latach 1960—1978 przez sądy powszechne

R o k Ldczba o s6 b sk a zan y ,cti

n a k a r ę ś m ie r c i R o k L ic z b a os&b s k a z a n y c h n a k a r ę śm ie rc i I960 3 1969 4 1961 5 1970 2 1962 4 1971 — 1963 6 1972 4 1964 — ₁₉₇₃ 3 1965 3 1974 1 1966 5 1975 4 1967 — _{1976 7} 1968 2 1977 6 1978 4

2 r6 d lp : S ta tis tic k iJ g o d is n ja k J u g o s la v lje , 1961—1979.

Brak dokładnych danych co do rodzaju przestępstw, za które w omawianym okresie orzeczone zostały kary śmierci, oraz co do liczby kar wykonanych na te­ renie całej Jugosławii.32 Z badań dokonanych przez V. Peśica (chodziło o 243 spra­ wy o ciężkie zabójstwo) wynika jedynie, że kary te zostały orzeczone wobec 50 sprawców ciężkich zabójstw, z czego w 40 wypadkach zostały one w drodze łaski zmienione na kary ciężkiego więzienia do lat 20.33 Wiadomo też, że pod koniec lat sześćdziesiątych kilka kar śmierci orzeczono na terenie Kosowa za zabójstwa z pomsty krwawej.34 35 * Natomiast według danych Amnesty International, spośród kar śmierci orzeczonych w latach 1965—1967 24 kary zapadły za zabójstwa, 1 za kwalifikowany rabunek (w 1966 r.), oraz 4 za akcje terrorystyczne (1 w 1968 r. i 3 w 1972 r.).33

W niektórych republikach i krainach historycznych Jugosławii kara śmierci nie była orzeczona czy też wykonana od dość dawna. Na przykład w Słowenii po ra ł ostatni wykonano karę śmierci w 1957 r., a w Dalmacji orzeczono ją po raz ostatni w 1953 r.38

s i R. V r a n l c i : K r iv ic n o p r a v n l a s p e k t k r v e n e o s v e te n a K o so v u , „ J u g o s lo v e n s k a r e v ija xa k r im in o lo g iju i n k r lv ic n o p r a v o ” n r 4/1971.

Sí P o d k r e ś la t q L . B a v c o n : P r l s p e v e k k r o z p ra v a m o s r n r tn i k a z n i, „ P r a v n i k ” n r 4—6/ /1979, s. 158.

3S v. P e s t i Ć: U b is tv a u J u g o s la v ijl, „ J u g o s lo v e n s k a r e v ija za k r im in o lo g iju in k r iv ic n o p r a v o ” , n r 4/1971, s. 565.

34 R . V r a n l c i : K r iv ic n o p r a v n l a s p e k t (...), s. 625. 35 A m n e s ty I n t e r n a t i o n a l : P e n a d i m o r te , s. 238.

78 J a t a k X. K u b i a k N r9-16(29T-29g)

Kara śmierci ma w Jugoaławii wielu' przeciwników. Jej utrzymywanie kwestio­ nowano m.in. w rezolucji V Konferencji Jugosłowiańskiego Stowarzyszenia Prawa Karnego i Kryminologii (Obryda 1B66).*7 Za jej zniesieniem wypowiedziało się też wielu teoretyków i praktyków prawa oraz wybitnych twórców i lekarzy.*7*

NIEMIECKA REPUBLIKA DEMOKRATYCZNA

W latach 194Í—1957 w ustawodawstwie NRD kara śmierci przewidziana była m in. za bliżej nieokreśloną liczbę przestępstw politycznych ogólnie zasygnalizo­

wanych w art. 6 Konstytucji NRD z 1949 r.,*s za przestępstwa polityczne i prze­ ciwko ludzkości określone w ustawie z 15 grudnia 1950 r. o ochronie pokoju oraz za morderatwa fi 211 k.k. z 1871 r.). Po wejściu w życie ustawy z 11 grudnia 1957 r. o zmianie k.k. karą śmierci zagrożonych było 5 przestępstw politycznych, w tym 1 (kwalifikowane wyrządzenie szkody w gospodarczo-organizacyjnej dzia­ łalności państwa, organów gospodarki i przedsiębiorstw państwowych) miało w istocie charakter przestępstwa gospodarczego, a nawet częściowo skierowanego przeciwko administracji ,jako że mogło być popełnione np. przez wysyłanie fał­ szywych pism służbowych niewłaściwy rozdział siły roboczej itp.**

Możliwość orzeczenia kary śmierci była wyłączona wobec osób poniżej lat 18 (§ 24 ustawy z 23 maja 1952 r.).

W NRD nie publikuje się danych o orzeczonych karach śmierci. Szacuje się jednak, że w latach 1945—1950 przed sądami radzieckiej strefy okupacyjnej i później sądami NRD zapadły 122 kary śmierci za zbrodnie hitlerowskie (w tym 32 kary śmierci w tzw. „Waldheim-Prozesse”)J** Natomiast w latach 1951—1967 * 39

*7 R e z o lu c ja aa V s a v e to v a n ja Ju g o s lo v e n s k o g u d r u ź e n ja za k riv ic n o p ra v o i k r im in o lo g iju , „ J u g o s lo v e n s k a r e v ija za k rim in o lo g iju in k r iv ic n o p r a v o " , n r 3/1968.

>7a P o r.: P ro b le m a m r tn e k a z n e u ñ a s d a ñ a s , „ N a sa Z a k o n ito s t” n r 2/1974, s. 137—182. P o r. te ż I. J a n k o v i c : O k a z n l p r o tiv s m r tn e k a z n e , „ S o c io lo g ic k i p r e g le d ” 3—4/1966

Je A rt. S K o n s ty tu c ji N R D głosi): „ W szy sc y o b y w a te le są ró w n i w o b e c p r a w a . B o jk o to ­ w a n ie i p r z e ś la d o w a n ie d e m o k r a ty c z n y c h i n s ty tu c ji 1 o rg a n iz a c ji, n a k ła n ia n ia do z a b ó js tw d e m o k r a ty c z n y c h , p o lity c z n y c h d z ia ła c z y , w y w o ły w a n ie re lig ijn y c h , r a s o w y c h i n a r o d o w y c h n ie n a w iś c i, p r o p a g a n d a w o je n n a i p r o p a g a n d a m ilita ry z a c ji, a ta k ż e w s z y s tk ie in n e d z ia ła n ia s k ie ro w a n e p rz e c iw k o ró w n o śc i w o b e c p ra w a s ta n o w ią p rz e s tę p s tw a z g o d n ie z d u c h e m k o ­ d e k s u k a rn e g o . U rz e c z y w is tn ia n ie d e m o k r a ty c z n y c h p r a w z g o d n y c h z K o n s ty tu c ją n ie Je st p o d ż e g a n ie m d o b o jk o tu . K to b y ł u k a r a n y za d o k o n a n ie p o d o b n e g o p rz e s tę p s tw a , te n n ie m o ż e z a jm o w a ć f u n k c ji s p o łe c z n y c h a n i s ta n o w is k k ie ro w n ic z y c h w ż y c iu g o sp o d a rc z y m i k u l ­ t u r a l n y m .” (G e s e tz b la tt 1949, n r 1). w je d n y m z p o sta n o w ie ń S ą d u N a jw y ż s z e g o N R D s tw ie r ­ d z o n o , że „ a r t. 6 K o n s ty tu c ji m a c h a r a k t e r p rz e p is u k a rn e g o , k tó r y c h r o n i p o d s ta w y n a sz e g o ( tj. N R D — u w a g a m o ja J.R .K .) a n ty f a s z y s to w s k o -d e m o k ra ty c z n e g o p o rz ą d k u . A rt. 6 K o n s ty ­ t u c j i N RD to p rz e p is p r z e w id u ją c y k a r ę za p r z e s tę p s tw a o sz czeg ó ln ie n ie b e z p ie c z n y m c h a r a k ­ te r z e d la a n ty fa s z y s to w s k o - d e m o k r a ty c z n e g o p o r z ą d k u ” („N o u e J u s t i z ” n r 6/1962, s. 276). W p r a k ty c e są d o w e j a r t. 6 K o n s ty tu c ji s ta n o w ił b e z p o ś re d n ią p o d s ta w ę do s k a z a n ia n a k a r ę ś m ie r c i n ie k tó r y c h osó b u c z e s tn ic z ą c y c h w w y d a rz e n ia c h z iip c a 1933 r. w H a lle (p o r. I.A . S p ie r a n s k ij: U g o ło w n o je z a k o n o d a tie łs tw o G ie r m a n s k o j D ie n a o k ra tic z e s k o j R ie a p u b lik i, M o sk w a 1959, s. 69). C h o c ia ż a r t. 6 K o n s ty tu c ji n ie p rz e w id y w a ł s a n k c ji, to jo d n a k w o rz e c z n ic tw ie S ą d u N a jw y ż sz e g o u k s z ta łto w a ł się p o g lą d , że n a le ż y w ó w c z a s sto so w a ć k a r y p r z e w id z ia n e w części o g ó ln e j k .k . z 1971 r. (ta m ż e , s. 94 o ra z c y to w a n e ta m o rz e c z n ic tw o ).

39 „ N e u e J u s t i z ” n r 1/1936, 5. 11—12.

ssa W 1951 r. r a d z ie c k ie w ła d z e o k u p a c y jn e z lik w id o w a ły o b o zy d la in te r n o w a n y c h n a zie ­ m ia c h n ie m ie c k ic h i p r z e k a z a ły 3432 i n te r n o w a n y c h n ie m ie c k im w ła d z o m to j s tr e f y w c e lu z b a d a n ia z b ro d n ic z e j d z ia ła ln o ś c i in te r n o w a n y c h i o są d z e n ia ic h p rz e z są d . I n te r n o w a n y c h p rz e w ie z io n o do cię ż k ie g o w ię z ie n ia W a ld h e ira . T u , izb y k a r n a są d u k r a jo w e g o w C h e m a itz d z ia ła ją c e , ja k o są d y w y ją tk o w e (A u s n a h m e g e ric h te ), w d n ia c h o d 21 k w ie tn ia 1956 r . d o p o c z ą tk u Iip ca 1966 r. s k a z a ły w s z y s tk ic h bez w y ją tk u w ię ś n ió w z W a ld h e im n a w y s o k ie k a r y p o z b a w ie n ia w o ln o śc i i w 32 w y p a d k a c h n a k a r ę śm ie rc i. W 24 w y p a d k a c h w y r o k i ś m ie ro l z o s ta ły w y k o n a n a . P ro p a g a n d a z a c h o d n io n ie m ie c k a z a r z u c a ła , ja k o b y w p ro c e s a c h ty c h p o ­ p e łn io n e b y ły lio z n e u c h y b ie n ia p ra w n e .

N r »-1» (tłł-S H ) Kmrm śm ie ro i w e u r e p e ja k ic h pmńHwmeh « o e ja lia ty e rn i/c h TO (tj. *0 czasu wejścia w życie kk.) sądy NRD wydały 09 wyroków śmierci: 77 ca przestępstwa polityczne (w tym 13 za wydarzenia z czerwca i lipca 1953 r. — w okresie tzw. kontrrewolucji) oraz 22 za morderstwa.4*

Uchwalony 12 stycznia 1008 r. k.k. NRD stwierdza, że karę śmierci orzeka się w stosunku do sprawców, którzy dopuścili się szczególnie ciężkich zbrodni (§ 60 k.k.). Wyłączenia podmiotowe dotyczą osób, które w chwili czynu nie ukończyły 18 lat, kobiet, które w chwili czynu, wyrokowania lub wykonania kary znajdują się w ciąży, a także tych sprawców, którzy po skazaniu zachorowali psychicznie. Kara ta przewidziana jest za 7 przestępstw politycznych, 5 przestępstw prze­ ciwko pokojowi i ludzkości (w tym 1 zawarte poza kodeksem, mianowicie w us­ tawie o ochronie pokoju), 1 przestępstwo przeciwko osobie (morderstwo) oraz 9 przestępstw wojskowych.

Z informacji i badań prowadzonych za granicą wynika, że od czasu wejścia w życie k.k/ kara śmierci jest w NRD orzekana bardzo rzadko. Na przykład K. Roggenmann podaje, że za cały okres obowiązywania k.k. znane są tylko 3 wypadki wyroków śmierci przeciwko zbrodniarzom wojennym i 1 za morder­ stwo.40 41 Natomiast raporty Amnesty International oceniają, że w latach 1073—1975 zapadły 3 wyroki śmierci ze merderstwa oraz 2 za ludobójstwo i szpiegostwo.41

BUŁGARIA

Po zakończeniu II wojny światowej obowiązywało w Bułgarii — obok k.k. z 1896 r. — ustawodawstwo szczególne, wydane zwłaszcza po 9 września 1944 r. Wiele z tych aktów prawnych przewidywało karę śmierci za przestępstwa poli­ tyczne (cn.in. rozporządzenie z mocą ustawy z 17 marca 1945 r. o ochronie władzy ludowej), wojskowe (ustawa z 28 stycznia 1948 r.) i przeciwko mieniu (ustawa z 16 listopada 1950 r. o ochronie własności społecznej). W dniu 30 września 1944 r. wydany został dekret o Sądzie Ludowym. Sąd ten powołany został w celu osą­ dzenia czołowych polityków (byłych regentów, ministrów, deputowanych, radców dworu, wyższych osobistości duchownych i wojskowych carskiej Bułgarii) odpo­ wiedzialnych za wciągnięcie kraju w wojnę światową, za jego faszyzację i za antynarodową politykę w okresie od 1* stycznia 1941 do 9 września 1944 r. W okre­ sie swej działalności cztery zespoły Sądu Najwyższego oraz sześćdziesiąt cztery zespoły sędziowskie w całym kraju skazały 8 864 osoby, w tym 2 680 osób na karę śmierci (na karę tę skazani zostali m.in. regenci carscy, 28 nhinistrów i 47 generałów).42 * ** Zespoły sędziowskie, tworzące ów Sąd Ludowy działały przez okres 5 miesięcy (od 20 grudnia 1944 r. do pierwszych dni kwietnia 1945 r.), po czym sprawy nie dokończone zostały przekazane sądom powszechnym.

Kodeks karny z 2 lutego 1951 r. przewidywał, że kara śmierci ma charakter wyjątkowy i czasowy, a wymierzana jest za najcięższe przestępstwa zagrażające bezpieczeństwu Republiki Ludowej, jak również za inne przestępstwa szczególnie niebezpieczne. Wyłączenia dotyczyły osób nie mających ukończonych 18 lat. W

40 H . I i ( ( i r B a n n : L a n g fr is tig « F r e ih e its tr a f e n i n « e r s o z ia lis tis c h e n S ta a te n , „ O s t­ e u r o p a l i e c h t ” n r 4/1 »77. P o je d y n c z e w y r o k i ś m ie rc i p u b lik o w a n e b y ly t a k t e w p r a s ie co ­ d z ie n n e j, a n ie k tó r e « rz e c z e n ia S ą d u N a jw y ż s z e g o ta k ż e w „ N e u e J u s t i z ” . W ie le n ie p r a w o ­ m o c n ie o rz e c z o n y c h k a r ś m ie r c i S ą « N a jw y ż s z y z a sia n ia ! n a p o z b a w ie n ie w o ln o śc i. 41 T am że. 4t A m n e s ty I n te r n a tio n a l: P e n a « i m e r te , s. 227. 4*a A . K e e e s k i : W p r o w a d z e n ie « e k s ią ż k i I. P a u n e w s k ie g e : M o n a rc h ia p rz e « są d e m ( tłu m a c z e n ie z b u łg a rs k ie g o ), K iW 1»74, s. 1» i 33.

80 J a c e k R. K u b i a f t N r 9-10 (297-298)

części szczególnej k.k. kara śmierci była przewidziana za 15 przestępstw politycz­ nych, 1 przestępstwo przeciwko mieniu (kwalifikowany rabunek mienia państwo­ wego, spółdzielczego lub innego mienia społecznego), 1 przestępstwo przeciwko osobie (kwalifikowane zabójstwo), 8- przestępstw przeciwko bezpieczeństwu pow­ szechnemu (kwalifikowane podpalenie budynku państwowego, umyślne uszkodze­ nie kolei, samolotu, sprowadzenie pożaru, zniszczenie mienia przez użycie ma­ teriałów wybuchowych, sprowadzenie powodzi, zatrucie studni, źródła albo przed­ miotów wystawionych na sprzedaż). Łącznie z przestępstwami wojskowymi i przes­ tępstwami przewidzianymi w ustawodawstwie szczególnym k a rą . śmierci było zagrożone około 50 przestępstw.

Nowy k.k. z 15 marca 1968 r. stwierdza, że karę -śpiierci orzeka się za szcze­ gólnie ciężkie przestępstwa, jeżeli celów kary nie można osiągnąć lżejszą karą (art. 38). Wyłączenia dotyczą osób poniżej lat 20 w chwili czynu, a w odniesie­ niu do wojskowych — poniżej lat 18. Kara śmierci nie może być też wymierzona kobiecie ciężarnej w chwili czynu lub wyrokowania; nie jest ona ponadto wyko­ nywana na kobiecie ciężarnej. Krąg przestępstw zagrożonych tą karą znacznie się zmniejszył. Obecnie jest nią zagrożonych 9 przestępstw politycznych, 1 prze­ stępstwo przeciwko osobie (kwalifikowane zabójstwo), 2 przestępstwa przeciwko mieniu (kwalifikowany rabunek mienia społecznego i indywidualnego), 6 prze­ stępstw przeciwko pokojowi i ludzkości, 5 przestępstw wojskowych oraz 4 prze­ stępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu i porządkowi publicznemu (kwalifikowane wyrządzenie sźkody w środkach transportu, spowodowanie śmierci jednej lub więcej osób w wyniku wypadku komunikacyjnego, spowodowanie śmierci w wyniku umyślnego zanieczyszczenia wody, wywołanie epidemii chorobo­ wej).

Bułgaria nie publikuje oficjalnych informacji o przestępczości i orzeczonych karach. Zazwyczaj dobrze poinformowana organizacja Amnesty International po­ daje jednak informacje o trzech znanych wypadkach skazania na karę śmierci w latach siedemdziesiątych (dwa za szpiegostwo ekonomiczne i jeden za szcze­ gólnie brutalne zabójstwo).4’

RUMUNIA

Krąg przestępstw zagrożonych karą śmierci w powojennym ustawodawstwie rumuńskim był stosunkowo szeroki. Karę tę za przestępstwa polityczne, przeciwko ludzkości, wojskowe oraz przeciwko mieniu przewidywały m.in. ustawa nr 16 z 1949 r., ustawa nr 5 z 1948 r., ustawa nr 13 z tegoż roku oraz dekret nr 183 z 1949 r, W 1957 r. (dekret nr 69) i 1958 r. (dekret nr 318) rozszerzono zakres przestępstw zagrożonych tą karą.

Pierwszy powojenny kodeks karny z 21 czerwca 1968 r. stwierdza, że karę śmierci stosuje się jako środek wyjątkowy za przestępstwa najcięższe. Do prze­ stępstw tych zaliczono 10 przestępstw politycznych, 1 przestępstwo przeciwko oso­ bie (zabójstwo szczególnie poważne), 2 przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu (masowe zatrucie, spowodowanie epidemii itp. oraz porwanie samolotu), 4 przestępstwa przeciwko mieniu (wywołujące szczególnie poważne skutki zagarnięcie mienia powierzonego, kradzież mienia społecznego wywołują­ ca skutki szczególnie poważne, rozbój na szkodę mienia spoełcznego, jeżeli był powodem śmierci ofiary lub spowodował inne szczególnie poważne skutki, wy- 4

N r 9-10 (297-298) K ara Śmierci w e u ro p e jskich pań stw a ch so cja listyczn ych ₈₁ zyskanie działalności organizacji społecznej lub przeszkodzenie w jej działalności, powodujące znaczne szkody w gospodarce narodowej i mające na celu jej pod­ ważenie), 4 przestępstwa przeciwko pokojowi i ludzkości oraz 7 przestępstw woj­ skowych.

Kary śmierci nie można orzec wobec osoby, która w chwili czynu nie ukoń­ czyła lat 18, oraz wobec kobiety ciężarnej i kobiety mającej w chwili czynu lub wyrokowania dziecko do lat 3 (art. 54). Z tych samych powodów nie można wykonać na kobiecie kary śmierci.

Nietypowym i bardzo humanitarnym rozwiązaniem prawa rumuńskiego jest wyłą­ czenie wykonania kary śmierci, jeżeli nie została ona wykonana w ciągu 2 lat w stosunku do skazanego, który był obecny na rozprawie, natomiast wobec skaza­ nego nieobecnego na rozprawie lub uchylającego się od wykonania, jeżeli nie została ona wykonana w okresie 2 lat od chwili oddania się skazanego w rę£e władz lub od chwili ujęcia go albo w okresie 7 lat od daty uprawomocnienia się wyroku (art. 55).

Na odbytej w grudniu 1977 r. Krajowej Konferencji Rumuńskiej Partii Ko­ munistycznej ustalono kierunek reform rumuńskiego prawa karnego. Ustalono tam m.in., że karą śmierci powinno być zagrożone tylko 5 przestępstw (4 prze­ stępstwa polityczne i zabójstwo), a granica wieku, od. której można orzec karę śmierci, powinna być podniesiona do 21 lat.* 44 * Jak dotychczas tego rodzaju prze­ pisy nie weszły jednak w życie.

Zdecydowane ograniczenie, a nawet w ogóle zniesienie kary śmierci postuluje w nauce rumuńskiej I. Poenaru, autor monografii o karze śmierci.45

Rumunia nie publikuje informacji o przestępczości i karach wymierzanych sprawcom przestępstw. Z danych przekazanych dci ONZ wynika, że w latach 1974— 1978 orzeczono w tym kraju 22 kary śmierci.45^ W ostatnich latach znane są także wypadki orzeczenia jej za szpiegostwo ekonomiczne (jeden wypadek) i zdradę ta­ jemnicy ekonomicznej państwa (dwa wypadki), w których nie doszło jednak do wy­ konania kary.4* W 1981 r. znany jest wypadek orzeczenia i wykonania kary śmierci za przestępstwo przeciwko mieniu (zagarnięcie mienia społecznego).47

ALBANIA

W nowym albańskim kodeksie karnym, który wszedł w życie 1 października 1977 r., powtarza się formuła znana w innych ustawodawstwach socjalistycznych 0 traktowaniu kary śmierci jako „kary wyjątkowej, którą może orzec tylko w ra­ zie popełnienia przestępstw szczególnie niebezpiecznych” (art. 22). Karą tą jest zagrożonych 13 przestępstw politycznych (w tym m.in. antypaństwowa agitacja 1 propaganda), 11 przestępstw wojskowych, 1 przestępstwo przeciwko ludzkości, 4 przestępstwa przeciwko mieniu (zagarnięcie mienia socjalistycznego w wielkich rozmiarach przez zorganizowaną grupę, rabunek mienia socjalistycznego, umyślne zniszczenie lub umyślne wyrządzenie szkody w mieniu socjalistycznym przez pożar i inne niebezpieczne działania, fałszowanie pieniędzy), 2 przestępstwa prze­

«4 M . C i s m a r e s c u : E in e 'U m fa s s e n d e R e fo rm d e s R e ć h ts u n d J u s tłz w e s s e n in R u ­ m ä n ie n , „ O s te u ro p a R e c h t” n r 2/1979, s. 119.

« I. P o n e a r u : C o n trib u ai, la s tu d iu lp e d e p e s s e i c a p ita le (P rz y c z y n e k d o b a d a ń n a d k a r ą ś m ie rc i), B u k a re s z t 1974; te g o ż : Z u r F ra g e d e r T o d e s s tra f e , „ J a h r b u c h f ü r O s tr e c h t” n r 1—2/1974, s. 195—198.

45a P e in e c a p ita le , R e p o rt d u S e c r é ta ir e G é n é r a l E/1980/9, 7 f é v r ie r 1980. 44 A m n e s ty I n te r n a tio n a l: P e n a d i m o r te , s. 246—247.

47 Z a g a rn ię c ie 371 497 le i p rz e z k ie r o w n ik a m a g a z y n u w in w B u k a re s z c ie (w e d łu g „ R o m a n ia L ib e r a ” z d n ia 2 g r u d n ia 1981 r.).

82 M i k o l a i L e o n l e n t N r 8-10 (297-298»

ciwko bezpieczeństwu powszechnemu (umyślne zniszczenie lub umyślne wyrzą­ dzenie wielkiej szkody w środkach komunikacji, rozpowszechnianie fałszywych informacji wzbudzających powszechną panikę), 2 przestępstwa przeciwko osobie (ciężkie zabójstwo i zgwałcenie). W porównaniu z poprzednio obowiązującym k.k. liczba przestępstw zagrożonych karą śmierci zmniejszyła się o 7.

Podmiotowe wyłączenia orzekania kary śmierci dotyczą osób powyżej lat 18 w chwili czynu i kobiet ciężarnych w chwili czynu lub w chwili otwarcia przewodu sądowego. Ponadto kara śmierci nie jest wykonywana wobec kobiet ciężarnych w chwili egzekucji.

O praktyce orzekania kary śmierci w Albanii' wiadomo niewiele. Znane są jedynie pojedyncze wypadki jej orzekania Na przykład w 1976 r. skazany zos­ tał na tę karę b. minister obrony narodowej i ośmiu innych funkcjonariuszy państwowych za spisek przeciwko państwu.48

• A m n e s ty I n te r n a tio n a l: F e n a d l m o r te , a. 210.

MIKOŁAJ LEONIENI

PORĘCZENIE

PRZY WARUNKOWYM UMORZENIU POSTĘPOWANIA KARNEGO

I PRZY WARUNKOWYM ZAWIESZENIU WYKONANIA KARY

Uwagi de łege ferenda *

Opierając Hę n a a n a liz ie przepisów ustawy i wynikach badań em pirycznych, omawia się to artykule doniosłą rolą poręczenia przy warunkowym umorzeniu

i p rz y warunkowym z a to ie s z e n tu to y k o n a n ia kary oraz uzasadnia się potrzebę właściwego unormowania tej instytucji w przyszłości.

I. Uw agi wstępne

1. R z a d k o ść s to s o w a n ia p rz e z s ą d y p o rę c z e n ia . 2. W ła śc iw e u n o r m o w a n ie p o rę c z e n ia — w a r u n ­ k ie m ro z w o ju w ty m z a k r e s ie p r a k ty k i.

1. Ogłoszony w 1981 r. Projekt zmian k k .1 zmierza do udoskonalenia również przepisów o warunkowym umorzeniu postępowania karnego i o warunkowym zawieszeniu wykonania kary (nazywanym też warunkowym skazaniem). Jednakże

* W a r ty k u le z u ż y tk o w a n o w y n ik i p rz e p ro w a d z o n y c h w I n s t y t u c i e B a d a n ia P r a w a S ą d o w e g o b a d a ń e m p iry c z n y c h , o p u b lik o w a n y c h w d w ó c h n a s tę p u ją c y c h p r a c a c h o p o r ę c z e n iu : M. L e o n i e n l : P o rę c z e n ie sp o łe c z n e 1 in d y w id u a ln e p r z y w a r u n k o w y m u m o rz e n iu p o s tę ­ p o w a n ia k a r n e g o w ś w ie tle u s ta w y i p r a k ty k i, W a rsz a w a 1979; t e n ż e a u t o r : P o rę c z e n ie p r z y w a r u n k o w y m z a w ie s z e n iu w y k o n a n ia k a r y , W a rs z a w a 1979. W c y t. p r a c a c h o m ó w io n o w y n ik i a n k ie t p rz e p ro w a d z o n y c h w ś ró d sę d z ió w re jo n o w y c h i o só b w y k o n u ją c y c h d o z ó r lu b p o rę c z e n ie sp o łe c z n e i w z w ią z k u z ty m z b a d a n o : a) 210 a k t s p r a w d o ty c z ą c y c h 217 o só b , w o b e c k tó r y c h w la ta c h 1970—1975 u m o rz o n o w a r u n k o w o p o s tę p o w a n ie w r a z z p o r ę c z e n ie m (67 osób) lu b b ez p o rę c z e n ia (150 osó b ), b) 294 a k t s p r a w o d n o s z ą c y c h się d o 300 s p ra w c ó w , d o k tó r y c h w 1972 r . z a s to so w a n o w a r u n k o w e s k a z a n ie w ra z z p o r ę c z e n ie m i c) 184 s p r a w y d o ty c z ą c e 198 o só b , w o b e c k tó r y c h w 1976 r . o rz e c z o n o w a r u n k o w o s k a z a n ie z p o r ę c z e n ie m (98 o só b ) lu b d o z o re m k u r a t o r a (100 osób).