Władysław Chojnowski
Niektóre zagadnienia z prawa
spadkowego
Palestra 9/7-8(91-92), 37-50
W Ł A D Y S Ł A W C H O J N O W S K I
Niektóre zagadnienia z prawa spadkowego
|. Kilka wiadomości ogólnych
D zied zic zen ie u sta w o w e m oże o b ejm o w a ć całość sp ad k u lu b jeg o część. D zied zic zen ie u sta w o w e co do ca ło śc i sp ad k u n a stę p u je w te d y , g d y sp a d k o d a w ca n ie p o w o ła ł sp a d k o b iercy w te sta m e n c ie a lb o g d y żadna z osób p o w o ła n y c h n ie c h c e lu b n ie m o ż e d zied ziczyć (art. 926 § 2).1 Z ach od zi to w ó w c z a s, g d y sp a d k o b ierca od rzu cił sp ad ek , zrzek ł s ię d zied ziczen ia lu b z o sta ł u z n a n y p rzez sąd za n ieg o d n eg o . S p a d k o b iercy ta c y s ą w y łą c z e n i od d zied ziczen ia, ta k ja k b y n ie d o ż y li o tw a rcia spadku (art. 1020, il049 i 928).
Z za strzeżen iem w y ją tk ó w p rzew id zia n y ch w u sta w ie d zied ziczen ie u sta w o w e co do części spadku n a stęp u je w te d y , g d y sp ad k od aw ca n ie p o w o ła ł d o tej części sp a d k o b iercy a lb o g d y k tó rek o lw iek z k ilk u osób, k tóre p o w o ła ł d o ca ło ści sp ad k u , n ie chce lu b n ie m o ż e b y ć sp ad k ob iercą (art. 926). (W yjątkam i ty m i są w y p a d k i p rzew id zia n e w art. 963 (p o d sta w ie n ie -su b sty tu c ja zw yk ła) i 965 (przyrost).
P o d sta w ie n ie (su b sty tu cja zw y k ła ) m a m ie jsc e w ted y , g d y p o w o ła n y je s t in n y sp ad k ob ierca 'testam en tow y n a w y p a d e k , g d y b y osoba p o w o ła n a d o sp ad k u (jako sp ad k ob ierca u sta w o w y lu b testa m en to w y ) n ie ch ciała lu b n ie m o g ła b yć sp a d k o b iercą.
P rzy ro st m a m ie jsc e w te d y , g d y sp ad k od aw ca p o w o ła ł k ilk u sp a d k o b iercó w te s - tem en to w y ch , a je d e n z n ich n ie ch ce lu b n ie m oże b yć sp ad k ob iercą; w ó w cza s p rzezn a czo n y d la n ieg o u d zia ł p rzypada w z a sa d z ie p o zo sta ły m spadkobiercom te sta m e n to w y m w stosu n k u d o p rzy p a d a ją cy ch im u d ziałów . ■ W ola sp a d k o d a w cy m oże b y ć jed n a k in n a. M oże o n m ia n o w ic ie p o sta n o w ić, że p rzy ro st n ie b ę d z ie m ia ł m ie js c a i w ó w c z a s b ęd zie m ie ć z a sto so w a n ie p rzep is § 3 art. 926 o d zied ziczen iu
u sta w o w y m co d o części spadku.
II. Dziedziczenie ustawowe
1. D z ie d z ic z e n ie z s tę p n y c h i m a łż o n k a
W m y ś l art. 93il w p ierw szej k o le jn o śc i p o w o ła n e są do spadku d z ie c i sp a d k o d a w c y oraz jeg o m ałżon ek . D zied ziczą on i w częściach rów n ych . J ed n a k że 'Część p rzy p a d a ją ca m ałżon k ow i n ie m o że b y ć m n iejsza od 1/4 ca ło ści spadku. J e ż e li w ię c p o s p a d k o d a w c y , p o zo sta ło d w o je d zieci i m ałżon ek , każd e z n ich d zied ziczy p o 1/3 części sp ad k u , a je ż e li p o zo sta ło czw oro d zieci i m a łżo n ek , to m a łżo n ek
d zied ziczy 1/4 część, a d zieci po 3/16 części.
J e ż e li d zieck o sp a d k o d a w cy n ie d o ży ło o tw a rcia spadku, u d zia ł sp a d k o w y , k tó r y b y m u p rzyp ad ał, przech od zi n a je g o d zieci w częściach ró w n y ch . To sa m o sto su je się do d a lszy ch zstęp n y ch . W ty m w y p a d k u d zied ziczen ie n a stę p u je n ie w e d łu g g łó w , lecz w e d łu g szczep ów .
D ziećm i sp a d k o d a w cy p o w o ła n y m i do d zied ziczen ia są w e d łu g p ra w a zarów n o d z ie c i p och od zące z m a łżeń stw a , ja k i d zieci p o za m a łżeń sk ie w sto su n k u do m a tk i
38 W ł a d y s ł a w C h o j n o w s k i N r 7-8 (91— 92) i jej rod zin y, a w sto su n k u do ojea i j e g o ro d z in y d z ie c i u zn a n e p rzeż n ie g o lu b n a w e t n ie u zn a n e, je ż e li o jc o s tw o ich z o sta ło u s ta lo n e p rzez są d (art. 72 k.r.o.). U sta le n ie o jco stw a m o że n a stą p ić n a w e t p o śm ierci d o m n iem a n eg o o jca (art. 84 § 2 k.r.o.).
O czy w iście p rzy d zied ziczen iu te s ta m e n to w y m z stę p n i d zieck a w cześn iej zm a r łeg o n ie w s tę p u ją w jeg o p raw a.
D zieck o z m a łż e ń stw a u n iew a żn io n eg o n ie p r z e sta je b y ć d zieck iem z m a łż e ń stw a (art. 21 k.r.o.).
W ra zie w c z e śn ie jsz e j śm ie r c i rod zica, w n u k d zied ziczy p o s w y c h d ziad k ach , choćby: a) ro d zic zrzek ł się d zied ziczen ia, to) w n u k , ja k o n ieg o d n y , b y ł w y łą c z o n y przez są d od sp ad k u p o s w y m ro d zicu .
N a le ż y n a d m ien ić, ż e k od ek s c y w iln y n ie p r z e w id u je rozróżn ien ia d zied ziczen ia m a ją tk u o so b isteg o m a łżo n k a i m a ją tk u o b jęteg o w sp ó ln o śc ią u sta w o w ą , ta k ja k to p r z e w id y w a ł art. 25 por. spadk.
2. D z ie d z ic z e n ie m a łż o n k a , ro d z ic ó w i ro d z e ń s tw a
W m y ś l art. 932 w b rak u z stę p n y c h sp a d k o d a w c y p o w o ła n i są do sp ad k u w d ru giej k o le jn o śc i je g o m a łżo n ek , ro d zice i ro d zeń stw o.
U d zia ł sp a d k o w y m a łżon k a, g d y d zied ziczy b ąd ź z rodzicam i, b ą d ź z ro d zeń stw em , b ąd ź z n im i łą czn ie, w y n o si p o ło w ę sp a d k u ; druga p o ło w a p rzyp ad a ty m ostatn im .
U d zia ł k a żd eg o z ro d zicó w d zied ziczą cy ch ra zem z ro d zeń stw em w y n o s i 1/4 cz ę ść teg o , co przyp ad a łą czn ie rod zicom i rod zeń stw u .
J e ż e li je d n o z rod ziców n ie d o ż y ło o tw a r c ia sp a d k u , je g o u d zia ł p rzyp ad a p o p o ło w ie d ru giem u z rodziców - i ro d zeń stw u sp ad k od aw cy.
T ak je s t za ró w n o w te d y , g d y rod zice d zied ziczą ra zem z m a łżo n k iem , ja k i w te d y , g d y d zied ziczą sam i.
J e żeli je d n a k ob ok m ałżon k a p o w o ła n i b ęd ą do spadku ty lk o rod zice a lb o ty lk o rod zeń stw o, d z ied ziczą o n i w częścia ch r ó w n y ch to, co p rzyp ad a łą czn ie d la r o d ziców i ro d zeń stw a , vczyli m a łżo n ek d zied ziczy p o ło w ę , drugą p o ło w ę d zied ziczą rod zice, a je ż e li jed n o z n ich n ie ży je, to d r u g ie z rod ziców d z ied ziczy c a łą p o ło w ę. T o sa m o d o ty czy ro d zeń stw a . D zied ziczą on i drugą p o ło w ę spadku w częściach rów n ych .
N o w e p ra w o n ie rozróżnia m ięd zy ro d zeń stw em rodzonym a przyrodnim . W szy s c y d zied ziczą jed n ak ow o.
N a le ż y p o d k reślić, ż e p ra w o n a sze n ie p r z e w id u je d zied ziczen ia d a lszy ch w s t ę p n y c h sp a d k o d a w cy . D zia d k o w ie za tem n ie dzied ziczą.
W aru n k iem d zied ziczen ia m a łżo n k a je s t is tn ie n ie m a łżeń stw a w c h w ili o tw a rcia sp ad k u .
A. S k u t k i r o z w o d u . Z ch w ilą u p ra w o m o cn ien ia s ię w y ro k u o rzek a ją ceg o ro zw ó d u s ta je u sta w o w e p r a w o sp ad k ob ran ia m ałżon k a p o zo sta łeg o p rzy ży ciu . N a to m ia st, zd a n iem m oim , m a łżo n ek ro z w ie d z io n y b ęd zie d z ied ziczy ł na m o c y t e sta m en tu , je ż e li n ie z o sta ł o n od w ołan y.
W r a z ie śm ierci jed n eg o z m a łżo n k ó w , przed u p ra w o m o cn ien iem się w yrok u r o z w o d o w eg o , p o stęp o w a n ie u le g a u m o rzen iu za ró w n o w p ierw szej, jak i drugiej i n sta n c ji w m y śl art. 446 i 390 k.p.c. S k o ro za ś do p ra w o m o cn o ści w y ro k u n ie d o szło, m a łżo n ek b ęd zie dziedziczyć.
W m y ś l art, 940 m a łżo n ek je s t w y łą c z o n y od d zied ziczen ia , je ż e li sp a d k o d a w ca w y stą p ił o rozw ód z jeg o w in y , ,a żą d a n ie rozw od u b yło u zasad n ion e. W y łą cze n ie m a łżo n k a od d z ied ziczen ia n a stę p u je n a m o c y o rzeczen ia sądu.
"Nr 7—8 (9 1 — 92) N ie k tó r e za g a d n ie n ia z ■prawa sp a d k o w e g o 39 J e ż e li m a łżo n ek w y s tę p u ją c y o rozw ód zm arł, p o stę p o w a n ie b ę d z ie u m orzon e. K a ż d y jed n a k z e sp a d k o b iercó w p o w o ła n y ch d o sp ad k u w zb ieg u z m a łżo n k iem , c z y li zstęp n i, rod zice, ro d zień stw o lu b je g o zstęp n i (a w ię c n ie S karb P a ń stw a ), m o ż e w y stą p ić z p o w ó d ztw em p r z e c iw k o m a łżo n k o w i o w y łą c z e n ie go od d zied zi c z e n ia w te r m in ie sześciu m ie się c y od dn ia, w k tórym d o w ied zia ł się o otw arciu •spadku, n ie d łu ższym jed n a k o d roku.
Z d an iem m oim , n ie mnożna s ię p o w o ły w a ć n a art. 940 w d rodze zarzu tu .
B. S k u t k i u n i e w a ż n i e n i a m a ł ż e ń s t w a . Z ch w ilą u p raw om ocn ien ia s i ę w y r o k u u n iew a żn ia ją ceg o m a łż e ń stw o u sta je u sta w o w e p raw o sp ad k ob ran ia m a łż o n k a p o zo sta łeg o p r z y życiu . B ęd zie on jed n a k d zied ziczy ć n a m o c y testa m en tu .
W m y ś l art. 18 k.r.o. n ie m ożn a żądać u n ie w a ż n ie n ia m a łż e ń stw a p o jeg o u stan iu . N ie d o ty c z y to jed n a k u n ie w a ż n ie n ia m a łżeń stw a z p ow od u p o k r e w ie ń stw a m ię d z y ‘m a łż o n k a m i oraz z p ow od u b ig a m ii; w ty c h w y p a d k a ch m ożn a w ystąipić z ta k im .p ow ód ztw em n a w e t w razie} śm ie r c i je d n e g o z m ałżon k ów .
J e ż e li jed n o z m a łżo n k ó w w y s tą p iło z p o w ó d ztw em o u n ie w a ż n ie n ie m a łż e ń stw a , -u n iew a żn ien ie m o że n astąp ić ta k ż e p o śm ierci d ru giego z m a łżo n k ó w . W razie •śm ierci p ow o d a u n iew a żn ien ia m ogą żądać jego zstęp n i, a le n ie in n i sp ad k ob iercy. W m y ś l art. 450 k.p.c. i(19 k.r.o.) z stę p n i p ow od a m ogą się z g ło s ić w ciągu sześciu m ie s ię c y od z a w ieszen ia p o stęp o w a n ia z w n io sk ie m o p o d ję c ie p o stęp o w a n ia na
n o w o .
W e w sz y stk ic h w y p a d k a ch , k ie d y n a stę p u je um orzen ie p o stęp o w a n ia , m a łżo n ek , "który z a w a r ł m a łż e ń stw o ch oćb y w złej w ierze, b ęd zie d zied ziczyć, p o n iew a ż w y r o k za ży cia sp a d k o d a w cy n ie u p ra w o m o cn ił się, p rzep is za ś art. 940 !k.c. n ie o d n o s i się do u n iew a żn ien ia m a łż e ń stw a . J e ż e li zstęp n i zm arłego p ow o d a z ło ż y li -w n iosek o p o d jęcie p o stęp o w a n ia i u z y sk a li w y ro k u n ie w a ż n ia ją c y m a łżeń stw o ,
t o p o c ią g n ie to za so b ą w y łą c z e n ie od dzied ziczen ia.
A rt. 21 k.r.o. sta n o w i, że do sk u tk ó w u n ie w a ż n ie n ia m a łż e ń stw a w za k r e sie sto s u n k ó w m a ją tk o w y c h m ięd zy m a łżo n k a m i sto su je się o d p o w ied n io p rzep isy o ro z w o d z ie .
3. D z ie d z ic z e n ie z s tę p n y c h r o d z e ń s tw a
J e ż e li k tó rek o lw iek z ro d zeń stw a sp a d k o d a w cy n ie d ożyło o tw a rcia spadku, p o- ■zostaw iając zstęp n y ch , u d z ia ł sp a d k o w y , k tó ry b y m u p rzy p a d a ł, p rzech od zi n a j e g o z stę p n y c h w e d łu g zasad d o ty czą cy ch p od ziału m ięd zy zstęp n y ch sp a d k o d a w c y (art. 934).
4. D z ie d z ic z e n ie sa m e g o m a łż o n k a
W b rak u zstęp n ych , rod ziców , ro d zeń stw a i zstęp n y ch r o d zeń stw a sp a d k o d a w cy c a ł y sp a d ek przypada jego m a łżo n k o w i (art. 935).
5. D z ie d z ic z e n ie S k a r b u P a ń s tw a
W b raku m ałżon k a sp a d k o d a w cy i k r e w n y c h p o w o ła n y ch do d zied ziczen ia z u s t a w y sp a d ek przyp ad a S k a rb o w i P a ń stw a jako sp a d k o b iercy u sta w o w em u .
6. K r e w n i p o w o ła n i d o d z ie d z ic z e n ia
P rzez k r e w n y c h p o w o ła n y ch do d zied ziczen ia n a le ż y rozu m ieć zstęp n y ch , ro d zi c ó w , ro d zeń stw o i jego zstęp n y ch , a ta k że p rzysp osob ion ych , ich z stę p n y c h i p rzy s p o s a b ia ją c e g o .
N ie są p o w o ła n i do spadku: 1) u zn an i za n ieg o d n y ch oraz i2) ci, k tó rzy zrzek li s i ę d zied ziczen ia lu b sp ad ek odrzucili.
40 W ł a d y s ł a w C h o j n o w s k i N r 7 -8 (9 1 — 92*»
7. O d m ie n n e u r e g u lo w a n ie d z ie d z ic z e n ia w p r a w ie sp a d k o w y m
W p ra w ie sp a d k o w y m d zied ziczen ie u n o rm o w a n e b y ło in a czej i p rościej. 1. M ałżon ek w zb iegu ze zstęp n y m i d zied ziczy z a w s z e 1/4 część spadku, a z ro d zica m i lu b ro d zeń stw em a lb o jeg o z a stęp n y m i — p o ło w ę sp ad k u , w b raku z a ś ta k ich k r e w n y c h — c a ły spadek.
2. W b rak u z stę p n y c h każde z ro d zicó w d zied ziczy ło 1/4 część sp ad k u (po o d li czen iu , o c zy w iście, n a jp ie r w u d ziału m ałżon k a). J e ż e li jed n o z rod ziców n ie ż y ło ,, u d zia ł jeg o p rzech od ził n a rod zeń stw o.
J e ż e li n ie ż y li rod zice lu b rod zeń stw o, p o zo sta li d zied ziczy li ca ło ść spadku.
8. D z ie d z ic z e n ie ze s to s u n k u p rz y s p o s o b ie n ia
D zied zic zen ie ze sto su n k u p rzy sp o so b ien ia z o sta ło u reg u lo w a n e w art. 936 z u p e łn ie inaczej n iż w p ra w ie sp ad k ow ym . O b ecn ie d zied ziczen ie jest w z a je m n e - Z arów n o p rzy sp o so b io n y , jak i jeg o k rew n i oraz p rzy sp o sa b ia ją cy i jego k rew n i: d zied ziczą po so b ie w za jem n ie, ta k jak b y b y li p o łą czen i ze sobą p o k rew ień stw em , w lin ii p rostej.
P rzy sp o so b io n y n ie d zied ziczy p o sw o ich w stę p n y c h n a tu ra ln y ch i ich k r e w n y c h ,, a o sob y te — k o n se k w e n tn ie — n ie d zied ziczą po n im . O czy w iście p r z y sp o s o b io n y d zied ziczy po sw o ic h d ziecia ch i m ałżonku.
A rt. 121 ik.r.o. głosi, że p rzez p rzy sp o so b ien ie m ięd zy p rzysp osab iającym a p rzy sp o so b io n y m p o w sta je ta k i sto su n ek , jak i is tn ie je m ięd zy rod zicam i a d ziećm i.
W p ra w ie sp a d k o w y m p rzy sp o so b io n y d zied ziczy ł po p rzy sp o sa b ia ją cy m n a rów ni: z jeg o d zieck iem , n ie d zied ziczy ł jed n ak po jeg o rod zin ie. J e ż e li w ię c p rzy sp o so b io n y zm arł przed o tw a rciem spadku, to jeg o część sp a d k o w a p rzyp ad ała jeg o d zie ciom . P ra w o sp a d k o w e w y n ik a ją c e z p rzy sp o so b ien ia n ie b y ło w za jem n e, p rzy sp o sa b ia ją c y n ie d zied ziczy ł po p rzysp osob ion ym . P r z y sp o so b ie n ie n ie n aru szało w z a jem n y ch p ra w sp a d k o w y c h m ięd zy p rzy sp o so b io n y m a jeg o rod zin ą (art. 21 k.r.)..
W m y ś l art. 124 k.r.o,, n a żąd an ie p rzysp osab iającego i za zgod ą osób p otrzeb n ą do p rzy sp o so b ien ia sąd op iek u ń czy oirzeka, że sk u tk i p rzy sp o so b ien ia będą p o leg a ć' w y łą c z n ie n a p o w sta n iu sto su n k u m ięd zy p rzy sp o sa b ia ją cy m a p rzysp osob ion ym .- Jed n a k że r ó w n ie ż i w ty m w y p a d k u sk u tk i p rzy sp o so b ien ia ro zciągają s ię nas- zstęp n y ch p rzy sp o so b io n eg o . D o teg o p rzep isu n a w ią z u je art. 937, który szczeg ó ło w o r e g u lu je te n rodzaj dzied ziczen ia.
9. O b o w ią z e k a l im e n ta c y jn y w z g lę d e m d z ia d k ó w
D zia d k o w ie sp a d k o d a w cy , je ż e li zn ajd u ją s ię w n ie d o sta tk u i n ie m ogą otrzym ać- n a le ż n y c h im śro d k ó w u trzym an ia od osób, na k tó ry ch ciąży w o b ec n ich u sta w o w y o b o w ią zek a lim en ta cy jn y , m ogą żąd ać od sp a d k o b iercy n ie ob ciążon ego ta k im o b o w ią zk iem śro d k ó w u trzym an ia w sto su n k u do sw o ic h potrzeb i do w artoścL jeg o u d zia łu sp a d k o w eg o . S p a d k o b ierca m oże s ię z w o ln ić od teg o ob ow iązk u przezr za p ła tę d ziad k om sp a d k o d a w cy su m y p ien iężn ej o d p o w ia d a ją cej 1/4 części w artoścŁ s w e g o u d zia łu sp a d k o w eg o (art. 938).
10. Ż ą d a n ie w y d a n ia p r z e d m io tó w u r z ą d z e n ia d o m o w e g o p rz e z m a łż o n k a
W m y śl art. 939 m a łżo n ek d zied ziczą cy z u sta w y w zb iegu z in n y m i sp a d k ob iercam i — w y ją w s z y zstęp n y ch sp a d k o d a w cy (choćby n a w e t n ie b y li sp a d k ob iercam i), k tó rzy m ie sz k a li z n im razem w c h w ili jeg o śm ierci — m oże żądać- ze sp ad k u ponad sw ó j u d ział sp a d k o w y p rzed m io tó w u rząd zen ia d om ow ego, z k tó ry ch za życia sp a d k o d a w cy k o rzy sta ł w sp ó ln ie z n im lu b w y łą c z n ie sam . J e ż e li w ię c z stę p n i sp a d k o d a w cy n ie m ie sz k a li z n im razem w c h w ili jeg o śm ierci, t o
N r 7—8 (91— 92) N i e k tó r e z a g a d n ie n ia z p r a w a s p a d k o w e g o 41
m a łż o n e k m im o ich istn ie n ia m oże żąd ać w y d a n ia ty c h p rzed m iotów . D o jeg o ro szczeń z te g o ty tu łu sto su je s ię o d p o w ied n io p r z e p is y o za p isie, co oznacza, ż e n ie d zied ziczy on ty c h p rzed m iotów , lecz p o w in ie n żąd ać ich w y d a n ia od sp a d k o
b ie r c ó w . *
U p r a w n ie n ie to n ie p rzy słu g u je m a łżo n k o w i, jeżeli w sp ó ln e p o ży cie m a łżo n k ó w u sta ło za ż y c ia spad k od aw cy.
J e ż e li m a łżo n ek w y łą c z o n y jest od d zied ziczen ia na m ocy o rzeczen ia są d u w m y ś l art. 940, to n ie b ęd zie ró w n ie ż k o rzy sta ł z p rzed m io tó w u rząd zen ia dom o w e g o , p o n iew a ż w aru n k iem m ożn ości z g ło szen ia ,tego żąd an ia jest d zied ziczen ie s p a d k u przez m ałżon k a w zb iegu z in n y m i sp ad k ob iercam i.
III. Dziedziczenie testamentowe
1. O d zied ziczen iu te sta m e n to w y m m ó w im y w ted y , gd y sp a d k o d a w ca w te s ta m e n c ie p o w o ła ł do ca ło ści sp ad k u lu b jego części jed n ą lub k ilk a osób (art. 959). P o w o ła n ie do części sp ad k u n a stęp u je z a w sze w części u ła m k o w ej. In aczej je s t p rzy d zied ziczen iu g o sp o d a rstw ro ln y ch : tu jedno gosp o d a rstw o m ożn a p rzezn aczyć je d n y m sp ad k ob iercom , a drugie in n ym .
J e ż e li sp a d k o d a w ca p rzezn aczył w te sta m e n c ie oznaczonej o sob ie p o szczeg ó ln e p rzed m io ty m a ją tk o w e, k tó re w y czerp u ją p ra w ie ca ły spad ek , to osob ę ,tę p o czy tu je s ię w razie w ą tp liw o ś c i n ie za za p iso b iercę, lecz za sp ad k ob iercę p o w o ła n eg o d o c a łe g o spadku. Jeżeli ta k ie rozrząd zen ie zo sta ło d ok on an e na rzecz k ilk u osób , o so b y te p o czy tu je się w razie w ą tp liw o ś c i za p o w o ła n e do c a łeg o sp ad k u w c z ę ś c ia c h u ła m k o w y ch o d p o w ia d a ją cy ch w a rto ści p rzezn aczon ych im p rzed m io tó w (art. 960). J est to od p ow ied n ik art. 103 p raw a sp ad k ow ego.
2. W art. 967 u sta n o w io n y jest o b o w ią z e k p odobny do tego, jak i b y ł p r zew id zia n y w art. 110 p raw a sp a d k o w eg o . J e ż e li w ię c osoba p o w o ła n a jako sp a d k o b ierca te s ta m e n to w y n ie chce lu b n ie m oże b yć spad k ob iercą, sp ad k ob ierca u sta w o w y , k tó rem u p rzyp ad ł p rzezn aczon y d la n ieg o u d ział sp a d k o w y , ob o w ią za n y je s t w b rak u od m ien n ej w o li sp a d k o d a w cy w y k o n a ć ob ciążające tę osob ę za p isy , p o le c e n ia i in n e rozrządzenia sp ad k od aw cy.
P rzep is te n sto su je s ię od p ow ied n io do sp ad k ob ierców p o d sta w io n y ch oraz d o sp a d k o b iercó w , k tórym przypada u d zia ł sp a d k o w y z ty tu łu p rzyrostu.
3. W ed łu g art. 104 § 2 p raw a sp a d k o w eg o tak zw an e su b sty tu c je p rzek a zo w e b y ły n ied o zw o lo n e. S u b sty tu cja ta k a m a m ie jsc e w ó w cza s, gd y zach od zi p o łą c z e n ie n a stę p u ją c y c h cech: a) u sta n o w ie n ie d w óch sp ad k ob ierców , b) zo b o w ią za n ie za ch o w a n ia i od d an ia sp ad k u na rzecz su b sty tu ta z c h w ilą śm ierci p ierw szeg o sp a d k o b iercy . U sta n o w ie n ie ta k ie j su b s ty tu c ji b y ło n iew a żn e. N iew a żn o ść ta n ie p o cią g n ę ła za sob ą w braku o d m ien n ej w o li sp a d k o d a w cy n ie w a ż n o śc i u sta n o w ie n ia p ie r w sz e g o sp ad k ob iercy.
N ieco in n ą treść m a o b ecn ie arti 964. D o sp ad k u p o w o ła n a jest osoba su b s ty tu ta ty lk o w ó w cza s, g d y p ie r w sz y sp a d k o b ierca n ie ch cia ł lu b n ie m ó g ł b y ć sp a d k o b iercą . J e ż e li jed n ak z treści te s ta m e n tu lu b o k o liczn o ści w y n ik a , że sp a d k o b ie r c a bez ta k ie g o o gran iczen ia n ie b y łb y p o w o ła n y , to u sta n o w ie n ie sp a d k o b iercy je s t n iew a żn e.
T ak sam o n ie w a ż n e jest u sta n o w ie n ie ta k ie j su b sty tu cji, gd y p ie r w sz y sp a d k o b ierca p rzych od zi do spadku.
4. J a k k o lw iek k.c. n ie pow tarza p rzep isó w § 3 art. IM p raw a sp a d k o w eg o o p rze z n a czen iu sp ad k u jednej osob ie z jed n oczesn ym ob ciążen iem tęg o sp ad k u u ż y tk o w a n ie m na rzecz in n ej osoby, to jed n ak , m im o że in sty tu cja -ta zb liżon a jest d a
42 W ł a d y s ł a w C h o j n o w s k i
N r 7-8 (91—92)
s u b s ty tu c ji p rzek a zo w ej, n a le ż y d o jść do w n io sk u , iż jest ona dop u szczaln a, p o n ie w a ż u sta n o w ie n ie u ży tk o w a n ia n a rzecz in n ej osob y m ie śc i s ię w g ra n ica ch za p isu .
IV. Testamenty
1. O k re ś le n ie
A rt. 941 stw ie r d z a , że rozrządzić m a ją tk iem n a w y p a d e k śm ierci m ożn a jed y n ie p rzez testa m en t. N ie oznacza to jednak, żeb y za b ron ion e b y ły w te sta m e n c ie r ó w n ie ż rozp orząd zen ia n iem a ją tk o w e.
T esta m en t jest a k tem o d w o ła ln y m (art. 943).
Ten, k to k o rzy sta z testa m en tu , m oże b y ć sp a d k o b iercą lu b zap isob iercą. T esta m en t w p ra w ie p o lsk im nabiera szczeg ó ln ej w a g i ze w z g lę d u n a o g ra n i c z e n ie k ręg u osób d zied ziczących z m ocy u sta w y oraz ze w z g lę d u n a p rzep isy
o zach ow k u .
S p ad k od aw ca m oże rozrządzić w te sta m e n c ie całym sw o im m a ją tk iem lu b jeg o c z ę śc ią , a n a w e t p o szczeg ó ln y m p rzed m iotem m a ją tk o w y m . W p ra w ie rzy m sk im b y ło to n ied o p u szcza ln e {n e m o p a r tim te s ta tu s , p a r tim in te s ta tu s d e c e d e r e p o te s t).
2. N ie d o p u s z c z a ln o ś ć łą c z n e g o s p o r z ą d z e n ia t e s ta m e n tu
T esta m en t m oże z a w iera ć rozrząd zen ie ty lk o jed n eg o sp a d k o d a w cy (art. 942). D w ie osob y n ie m o g ą sp orząd zić testa m e n tu w ty m sa m y m akcie, ch oćb y to b y ł ak;t| u rzęd o w y i ch oćb y rozp orząd zały m a ją tk iem w z a je m n ie jed n a n a k o rzy ść d ru g ie j. T esta m en t sp orząd zon y przez d w ie lu b w ię c e j o só b jest n ie w a ż n y , co w y n ik a z art. 58, k tó ry Stw ierdza, że czy n n o ść p raw n a sp rzeczn a z u sta w ą jest n iew a żn a .
Zakaz z art. 942 m a n a celu u m o ż liw ie n ie o d w o ła ln o śc i te sta m en tu , co przy t e s ta m e n c ie w sp ó ln y m b y ło b y u trudnione.
3. O so b isty c h a r a k t e r c z y n n o ś c i s p o rz ą d z e n ia i o d w o ła n ia t e s ta m e n tu
S to so w n ie do p rzep isó w części ogóln ej k.c. (art. 95) czy n n o ść praw n a m oże b y ć d o k o n a n a o so b iśc ie albo — jeżeli u sta w a n ie sta n o w i in aczej — przez p r z e d sta w i- ciefla. O tóż art. 944 w § 2 sta n o w i, że n ie m ożn a an i sp orządzić, an i o d w o ła ć te s ta m e n tu przez p r zed sta w iciela . T esta m en t ta k i b y łb y n ie w a ż n y na p o d sta w ie art. 58.
4. Z d o ln o ść d o sp o r z ą d z e n ia t e s ta m e n tu
A rt. 75 p raw a sp ad k . za w iera ł p o sta n o w ien ie, że zd oln ość do sp orząd zen ia t e sta m e n tu m ia ła k ażda osob a fizy czn a , która u k o ń czy ła la t 16 i n ie b y ła u b e z w ła sn o w o ln io n a c a łk o w icie. W ed łu g art. 944 sp orząd zić i o d w o ła ć te s ta m e n t m oże ty lk o osoba m a ją ca p ełn ą zd oln ość do czy n n o ści p ra w n y ch (art. 11), a zatem osoba o g ra n iczo n a w zd o ln o ści do ty ch czy n n o ści jest p ozb aw ion a m ożn ości te sto w a n ia , p o n iew a ż te s ta m e n tu n ie m ożna sp orząd zić przez p rzed sta w iciela (art. 944). Z dol n o ś ć do sp o rzą d zen ia testa m e n tu lu b jego o d w o ła n ia ocen ia s ię w c h w ili sp orzą d zen ia lu b o d w o ła n ia te sta m en tu . P ó źn iejsze o sią g n ięcie p ełn o letn o ści n ie sa n u je n ie w a ż n o śc i testa m en tu . N a to m ia st te sta m e n t n ie sta je s ię n ie w a ż n y d latego, że te s ta to r p óźn iej u tra cił zd oln ość do czy n n o ści p ra w n y ch , np. zo sta ł u b e z w ła sn o w o ln io n y .
S. Z d o ln o ść o b d a r o w a n e g o n a m o c y te s ta m e n tu
T esta m en t m oże być sporząd zon y na rzecz osob y, która jeszcze n ie is tn ie je w c h w ili je g o sp orząd zen ia, nip. n a rzecz d zieck a, k tó re jeszcze się n ie u rod ziło lu b n ie p o częło , g d y ż sp ad k ob ierca n a b y w a sp a d ek dop iero z ch w ilą o tw a rcia sp a d k u (art. 925). T ak te ż z a g a d n ien ie to ro zstrzy g a ła d ok tryn a fran cu sk a.
Ijfr 7— 8 (91— 92) N ie k tó r e z a g a d n ie n ia z p r a w a s p a d k o w e g o 43
6. N ie w a ż n o ść te s ta m e n tu z p o w o d u w a d o św ia d c z e n ia w o li . . , .
A rt. 945 sta n o w i, 'ze n ie w a ż n y jest te sta m e n t sporządzony:
' 1) w sta n ie w y łą cza ją cy m św ia d o m e alb o sw o b o d n e p o w z ię c ie d ecy zji i w y r a ż e n ia w oli;
2) pod w p ły w e m b łęd u u za sa d n ia ją ceg o p rzyp u szczen ie, że gd y b y sp a d k o d a w ca liie d z ia ła ł p od je g o w p ły w e m , n ie sp o rzą d ziłb y te sta m en tu tej treści;
3) pod w p ły w e m groźby.
ad 1. N ie w a ż n o ść te s ta m e n tu z p ierw szeg o p ow od u u reg u lo w a n a jest ta k sam o ja k n ie w a ż n o ść o św ia d czen ia w o li w części ogóln ej k.c. w art. 82. P o w z ię c ie d e c y z ji m oże b y ć n ieśw ia d o m e, lecz sw o b o d n e i od w rotn ie: św ia d o m e, le c z n ie s w o - bodne. T ak sam o w y r a ż e n ie w o li m oże b yć św ia d o m e i sw ob od n e, a p o w zięcie d e c y zji n ie św ia d o m e i n iesw o b o d n e i — od w rotn ie. D o u zn an ia testa m e n tu za n ie w a ż n y p rzep is art. 945 pk t 1 w y m a g a , żeb y za rćw n o p o w zięcie d ecy zji, jak i w y ra żen ie w o li b y ło n ie św ia d o m e lu b n iesw o b o d n e. J e ż e li k tó reg o k o lw iek z ty c h w a r u n k ó w b rak (np. p o w zięcie d ecy zji b yło n ieśw ia d o m e, a w y r a ż e n ie w o li ś w ia d o m e a lb o : p o w z ię c ie d ecy zji b y ło n iesw o b o d n e, a w y r a ż e n ie w o li sw ob od n e), n ie zach od zi n ie w a ż n o ść p rzew id zian a w p kt 1, n a to m ia st m oże za ch o d zić n iew a żn o ść z pk t 2 lu b 3. G d yb y b y ło in aczej, to u sta w o d a w ca za m ia st sp ó jn ik a „i” u żyłb y sp ó jn ik a „ lu b ”.
ad 2. O b łęd zie jest m o w a w art. 84 części o góln ej k.c. T esta m en t jest a k tem jed n ostron n ym .
A rt. 84 sta n o w i, że m ożn a u c h y lić s ię od sk u tk ó w p raw n ych sw e g o o św iad czen ia w ra zie b łę d u co d o tr e śc i czy n n o ści p raw n ej.
B łęd em co do treści o św ia d czen ia w e d łu g prof. L ongchąm ps de E erier (Zobo w ią z a n ia , str. 83) są b łęd y d o tyczące ta k ich o k oliczn ości o b jęty ch o św ia d czen iem ,
jak przed m iot, o k tóry chodzi, i jeg o w ła śc iw o ś c i, osoby, co do k tó ry ch m ogą p o w s ta ć sk u tk i praw n e, n atu ra czyn n ości, w re sz c ie w s z e lk ie g o rodzaju p om yłk i
w o św ia d czen iu .
W szy stk ie te b łęd y , żeby m o g ły sp o w o d o w a ć n ie w a ż n o ść testa m en tu , u w a ru n k o w a n e są p rzyp u szczen iem , że sp ad k od aw ca, zn ając isto tn y stan rzeczy, n ie sp orzą d z iłb y te s ta m e n tu o danej treści. B ęd zie w ię c n ie w a ż n y testa m en t, jeżeli np. sp a d k o d a w c a p o w o łu je do sp ad k u osobę, o k tórej jest przek on an y, że jest ona jego k rew n y m .
W ed łu g L on gch ąm p s de B erier błąd co do pob u d k i le ż y w ła ś c iw ie poza czy n n o śc ią p raw n ą, gd yż d otyczy o k o liczn o ści n ie o b jęty ch treścią o św ia d czen ia w oli. W sto su n k a ch u m o w n y ch b łąd co do pob u d k i (poza w y p a d k iem podstępu) n ie d aje m ożn ości u ch y len ia s ię od sk u tk ó w p ra w n y ch o św ia d czen ia w o li.
W rozrząd zen iach te sta m e n to w y c h b łąd co do pob u d k i bądzie sta n o w ił często p o w ó d do u n ie w a ż n ie n ia testa m en tu , g d y ż n a jczęściej p rzyczyn ą jego rozp orząd ze n ia są pob u d k i leżą c e poza sferą o św ia d czen ia w o li. Tak w ię c te sta m e n t bądzie n iew a żn y , je ż e li sp ad k od aw ca sp orząd ził g o 'p o d w p ły w e m b łęd n eg o p rzekonania, że sp a d k o b ierca u ra to w a ł m u ży cie, b y ł d la n ieg o dobry i u czyn n y, a ok a za ło się, że b y ło to n iep ra w d ą , że p rzeciw n ie , b y ł on dla n ieg o czło w ie k iem fa łsz y w y m i d zia ła ł n a jeg o szkodę.
ad 3. P rzep is art. 87 k.c. m ó w i o groźbie b ezp raw n ej. D la u n iew a żn ien ia te s ta m e n tu w y sta r c z y nawat, groźba praw na.
G roźba je s t b ezp raw n a w e d łu g L on gch ąm p s de B erier (Z obow iązania, str. 84) n ie ty lk o w ó w cza s, gd y grożący n ie m a p raw a w y k o n a ć tego, czym grozi, lecz ta k że w te d y , g d y w p ra w d zie m a p raw o to u czyn ić, a le n ie w celu sp o w o d o w a n ia
44 W ł a d y s ł a w C h o j n o w s k i N r 7-8 (91— 92>
d a n eg o o św ia d czen ia w o li. G roźbą b ezp ra w n ą b ęd zie np. to, że w ie r z y c ie l za p o m ocą groźb y e g zek u cji zm u sza k ogoś do za w a rcia u m o w y sp ółk i.
T esta m en t b ęd zie z a te m n iew a żn y , je ż e li k to ś grozi w sz c z ę c ie m eg zek u cji, a sp a d k o d a w ca — pod w p ły w e m tej groźby, aby u n ik n ą ć e g zek u cji — sporządza te s ta m en t na rzecz g rożącego lub jeg o b lisk ich ; albo np. k to ś grozi w szc z ę c ie m p o stę p o w a n ia k arn ego, do czego m a praw o, choć n ie w c elu w y m u sz e n ia testa m en tu , i sp ad k od aw ca, dla za ła g o d zen ia sto su n k ó w , sporząd za testa m en t, m ając n a d zieję u n ik n ą ć h a ń b ią ceg o go p rocesu karnego.
G roźba m oże p o ch o d zić od k o g o k o lw iek , n a w e t od o so b y n ie zw iązan ej ze sp a d k ob iercą testa m en to w y m .
G roźba, jak w ia d o m o , jest ro zm y śln y m w y w o ła n ie m u dru giego ob a w y przed jak im ś złem .
O bojętną jest rzeczą, ja k ieg o dobra d oty czy groźba. M oże n im b y ć dobro m a ją tk o w e lu b n ie m a ją tk o w e , np. groźba p o d p a len ia lu b ro zg ło szen ia w ia d o m o ści u w ła cza ją cej 'czci sp ad k od aw cy.
O bojętną jest też rzeczą, p rzeciw k o k om u groźba jest sk iero w a n a , b y leb y ty lk o sp ad k od aw ca sp orząd ził te sta m e n t pod jej w p ły w e m .
7. P rz e d a w n ie n ie r o sz c z e ń o n ie w a ż n o ś ć te s ta m e n tu z p o w o d u w a d o św ia d c z e n ia w oli
N a n ie w a ż n o ść testa m e n tu z p ow od u ty ch przyczyn n ie m ożna p o w o ła ć się po u p ły w ie la t trzech od dnia, w k tórym osoba m ająca w tym in teres d o w ied zia ła się o p rzy czy n ie n ie w a ż n o śc i, a w k ażd ym ra zie po u p ły w ie la t 10 od dnia o tw a r cia sp ad k u (art. 945 § 2).
B ieg te g o term in u p rzed a w n ien ia m oże u lec z a w ie sz e n iu lu b p rzerw ie na za sa dach ogóln ych .
8. N ie w a ż n o ść te s ta m e n tu ze w z g lę d u n a je g o tr e ś ć
N a le ż y tu sto so w a ć p rzep is art. 58 k.c., k tó ry sta n o w i, że czy n n o ść praw na sp rzeczn a z u sta w ą alb o m a ją ca na celu o b e jśc ie u sta w y jest n iew a żn a , ch yb a że p rzep is p ra w n y p rzew id u je in n y sk u tek , w szczeg ó ln o ści .ten, że na m ie jsc e n ie w a żn y ch p o sta n o w ień czy n n o ści p raw n ej w ch o d zą o d p o w ied n ie p rzep isy u sta w y .
N ie w a ż n y te ż b ę d z ie te sta m e n t sp rzeczn y z za sa d a m i w sp ó łż y c ia sp ołeczn ego. J e ż e li n iew a żn a je s t ty lk o część czy n n o ści p ra w n ej, czyn n ość p ozostaje w m ocy co d o p ozostałej części, chyba że z o k o liczn o ści w y n ik a , że bez p o sta n o w ień d o tk n ięty ch n ie w a ż n o śc ią czyn n ość n ie zo sta ła b y sporządzona.
9. O d w o ła n ie te s ta m e n tu
S p ad k od aw ca m oże o d w o ła ć te sta m e n t w k ażd ej ch w ili. O d w ołan ie te sta m e n tu m oże być: 1) w y ra źn e lu b 2) m ilczące.
ad 1. O d w o ła n ie w y ra źn e m o że n a stą p ić t y l k o p rzez testa m en t p ó źn iejszy , k tóry m oże b y ć sp orząd zon y w d ow oln ej form ie, n ie z a le ż n ie od tego, w jak iej form ie sporząd zon y z o sta ł te sta m e n t od w ołan y. M oże to b yć zatem n a w et testa m en t u stn y (art. 946).
T esta m en t b ęd zie u w a ża n y za o d w o ła n y , ch oćb y sp ad k ob ierca odrzucił spadek, zm arł przed sp a d k o d a w cą , z o sta ł u zn an y za n ie g o d n e g o itp.
ad 2. O d w o ła n ie m ilczą ce m a m ie jsc e w n a stę p u ją c y c h w yp ad k ach :
a) gd y sp a d k o d a w ca w zam iarze o d w o ła n ia zn iszczy te sta m e n t lu b p ozb aw i go cech , od k tó ry ch z a le ż y jego w a żn o ść, np. od edrze lu b p rzek reśli sw ó j pod pis w te s ta m e n c ie w ła sn y m lub sp orząd zon ym p rzez człon k a rad y n arod ow ej, b) gd y d ok on a w n im zm ian, z k tó ry ch w y n ik a w o la od w o ła n ia jego posta
N r 7— 8 (9 1 —92) N ie k tó r e z a g a d n ie n ia z p r a w a sp a d k o w e g o 45
V . Forma testamentu
T esta m en t jest a k tem u ro czy sty m i p o w in ien b y ć sporząd zon y w p ew n ej przez p ra w o o k reślo n ej form ie. J e ż e li ta form a n ie jest zach ow an a, te sta m e n t jest, w za sa d zie n ie w a ż n y (art. 958).
1. T e s ta m e n ty z w y k łe
A. T e s t a m e n t w ł a s n o r ę c z n y . S p ad k ob ierca m oże sp orząd zić testa m en t w jfcen sp osób , że g o n a p isze w ca ło ści p ism em ręczn ym , p od p isze i o p a trzy datą.
D o w a żn o ści zatem testa m en tu p raw o w y m a g a trzech w aru n k ów : 1) n a p isa n ie go przez sp a d k o d a w cę w ca ło ści pism em ręczn ym (nie np. m a szy n o w y m ), 2) pod p is a n ie go i 3) zaop atrzen ie w d atę (art. 949). Jed n ak że brak d aty n ie p ocią g a za sob ą n ie w a ż n o śc i testa m en tu , jeżeli n ie w y w o łu je w ą tp liw o ś c i co do zd oln ości sp a d k o d a w cy do sp orząd zen ia testa m en tu , co do treści testa m en tu lu b co do w z a
jem n eg o sto su n k u k ilk u testa m en tó w .
ad 1. G d yb y choć jed n o sło w o n a p isa n e zo sta ło ręką obcą. te sta m e n t b ęd zie n iew a żn y . J e st o c z y w iśc ie zrozu m iałe, że je ż e li te d odatki do testa m e n tu u czyn ion e z o sta ły p óźn iej i b ez w ie d z y testa to ra , to o n ie w a ż n o śc i n ie b ęd zie m ow y. B yłob y to z w y k łe fa łsz e r stw o dok u m en tu . T ak sam o n ie b ęd zie m o w y o n iew a żn o ści, je ż e li o b ce p ism o p o p rzed za ło n a p isa n ie te sta m en tu , np. je ż e li testator! n a p isa ł go n a o d w rocie k a rty za p isa n ej lu b n a druku.
ad 2. P od p is sk ła d a s ię z w y k le z im ie n ia i n a zw isk a . W ystarczy jed n ak podpis zło żo n y z sa m eg o ty lk o n a z w isk a lu b sk rótu , ja k ieg o testa to r z w y k le u ż y w a ł przy p o d p isy w a n iu d ok u m en tów . M ogło to być n a w e t god ło lub p seu d on im , u żyw an e przez sp ad k od aw cę.
ad 3. Co się ty czy d aty, to p raw o n ie jest w tej k w e s tii zb yt w y m a g a ją ce. Może to b y ć data n iek o n ieczn ie z a w iera ją ca w sk a za n ie dnia, m iesią ca i rok u (np. data ja k ieg o ś św ięta ), m o że być n a p isan a cy fra m i lu b litera m i, m o że b y ć n a p isan a na początk u testa m en tu , n a k oń cu lu b u m ieszczo n a w jego treści.
B. T e s t a m e n t n o t a r i a l n y . T e sta m e n t m oże b y ć sp orząd zon y w fo rm ie a k tu n o ta ria ln eg o (art. 950). P rzep is ten n ie p rzew id u je, jak to w y m a g a ło d o ty c h cza so w e praw o, p rzyb ran ia do te s ta m e n tu d ru giego n otariu sza lu b d w óch św ia d k ó w . O b ecn ie w ię c n a le ż y sporządzać testa m en t w fo rm ie z w y k łe g o a k tu n o ta r ia l n eg o bez św ia d k ó w .
C. T e s t a m e n t s p o r z ą d z o n y p r z e z c z ł o n k a p r e z y d i u m r a d y n a r o d o w e j .
S p ad k od aw ca m oże sporządzić testa m en t tak że w te n sposób, że w ob ecn ości d w óch św ia d k ó w o św ia d c z y sw o ją osta tn ią w o lę u stn ie:
a) w o b ec p rzew od n iczącego lu b in n eg o sta le u rzęd u jącego człon k a prezyd iu m g rom ad zk iej rad y n arod ow ej, m ie jsk ie j (d zieln icow ej) rady n a ro d o w ej lu b rady n arod ow ej o sie d la albo
b) w ob ec sek retarza grom ad zk iej, m ie jsk ie j (d zieln icow ej) ra d y n arod ow ej lub rady n arod ow ej osiedla.
Z o iw ia d c z e n ia sp a d k o d a w cy sp isu je s ię protok ół z p od an iem daty jeg o sp orzą dzenia. P ro to k ó ł o d czy tu je s ię potem sp a d k o d a w cy w o b ecn o ści św ia d k ó w , po czym p o w in ien on być p od p isan y przez osobę, w ob ec k tórej z o sta ła w y ra żo n a w ola, oraz przez św ia d k ó w i testatora. J e ż e li sp ad k od aw ca n ie m oże p od p isać p rotokołu, n a le ż y o ty m zazn aczyć w p ro to k o le z p od an iem p rzy czy n y braku podpisu.
46 W ł a d y s ł a w C h o j n o w s k i N r 7 -8 (91— 92)
O soby g łu c h e lu b n ie m e n ie m ogą sp orząd zić te g o rod zaju testa m en tu (art. 951). N ą to m ia st m o g ą go sp orząd zić osob y n iew id o m e.
J e st zro zu m ia łe, że te sta m e n t p o w in ien b y ć sp orząd zon y w o b ecn o ści d w ó ch r ó w n o cześn ie o b e c n y c h św ia d k ó w , ch oć p rzep is art. 951 n ie p ow tarza teg o za p raw em sp ad k ow ym .
T esta m en t p r z e w id z ia n y w art. 951 n ie k o n ie c z n ie m u si b y ć n a p isa n y o so b iśc ie p rzez w y m ie n io n e w y ż e j osoby.
2. T e s ta m e n ty sz c z e g ó ln e
S ą to te sta m e n ty : a) u stn y (art. 952), b) przed d ow ód cą sta tk u m o rsk ieg o lu b p o w ie tr z n e g o a lb o jeg o za stęp cą (art. 953) i c) te s ta m e n ty w o jsk o w e (art. 964 i D z. U. poz. 38/65).
3. P rz e p is y w s p ó ln e d la te s ta m e n tó w z w y k ły c h i sz c z e g ó ln y c h
W m y śl art. 956 św ia d k ie m przy sp orząd zen iu te s ta m e n tu n ie m oże być:
1) osoba n ie p o sia d a ją ca p ełn ej zd o ln o ści do czy n n o ści p raw n ych , a w ię c m a ło le tn i, u b ez w ła sn o w o ln io n y c a łk o w icie lu b częścio w o ; n a to m ia st m oże b y ć ś w ia d k iem sk a za n y na u tra tę p raw p u b liczn y ch i o b y w a te lsk ic h p raw h on orow ych , u tra tę p raw a w y k o n y w a n ia zaw od u alb o u tra tę p ra w ro d zicielsk ich lu b o p iek u ń czych, g d y ż o so b y ta k ie n ie są. ogran iczon e w zd o ln o ści do czy n n o ści p ra w n y ch (n ad m ien ić n a leży , że ta k i sk a za n y n ie m oże b yć św ia d k ie m przy a k cie n o ta r ia l n y m — art. 71 p raw a o nok);
Z) n iew id o m y , g łu c h y lu b n iem y;
3) n ie m o g ą cy czy ta ć i pisać;
4) n ie w ła d a ją c y języ k iem , w k tórym sp a d k o d a w ca sporządza testam en t;
5) sk a za n y p ra w o m o cn y m w y ro k iem za fa łs z y w e zezn an ia (ob ojętn ie przy tym , czy w ch a ra k terze św ia d k a , czy te ż strony).
N ie m oże te ż b yć św ia d k ie m przy sp o rzą d zen iu testa m en tu :
a) osoba, d la k tó rej w te sta m e n c ie zo sta ła p rzew id zia n a ja k a k o lw iek k orzyść (ch o ćb y w fo rm ie zapisu),
b) m a łżo n ek tej osob y, jej k rew n i lu b p o w in o w a c i p ierw szeg o i d ru giego stop n ia, c) o sob y p o zo sta ją ce z n ią w sto su n k u p rzy sp o so b ien ia (art. 957 § 1).
4. N ie w a ż n o ść t e s ta m e n tu ze w z g lę d u n a fo rm ę
T esta m en t sp o rzą d zo n y z n a ru szen iem p rzep isó w rozdz. II k.c., a w ię c c o do fo rm y testa m en tu , je s t n ie w a ż n y , chyba ż e p rzep isy te sta n o w ią in aczej (art. 958). S ą to ńp. p r z e p isy d o ty czą ce b raku daty.
VI. Różnice w dziedziczeniu gospodarstw rolnych w ustawie czerw cow ej i w kodeksie cywilnym
1. U w a g a w s tę p n a
Pirzede w sz y stk im n a le ż y za u w a ży ć, że w m y ś l art. L i LV § 2 p rzep isó w w p r o w a d za ją cy ch k.c. d o s p r a w sp a d k o w y ch sto su je się p ra w o o b o w ią zu ją ce w ch w ili śm ie r c i sp a d k o d a w cy , o ile p rzep isy d a lsze n ie sta n o w ią in aczej. A w ię c jeżeli śm ierć sp a d k o d a w cy n a stą p iła przed 1.1.1947 r., n a le ż y sto so w a ć — w m y ś l art. X V III przep. w p ro w . pr. spadk. — ogóln e p rzep. k.N . i k .c.K .P ., a je ż e li spadek o tw o rzy ł się w c z a sie m ię d z y 1.1.1947 r. a 1.1.1965 r. — o g ó ln e p rzep isy pr. spadk. oraz szczeg ó ln e p r z e p isy ty tu łu X k się g i IV w m y śl art. LV. B ędą tu w ię c
ofoo-N r 7—8 (91—92) N ie k tó r e z a g a d n ie n ia z p r a w a s p a d k o w e g o 47
w ią z y w a ły dw a sy stem y : o g ó ln y z d a w n e g o p raw a i sz c z e g ó ln y z n o w eg o . W szcze g ó ln o ś c i b ęd zie tu imiał z a sto so w a n ie p rzep is art. 25 pr. sp ad k . w zw ią zk u z d zied zi czen ie m m a ją tk u o b jęteg o w sp ó ln o ścią u sta w o w ą . K o d ek s c y w iln y o d p o w ie d n ik a (tego p rzep isu nie zaw iera.
2. D z ie d z ic z e n ie d z ie c i sp a d k o d a w c y i d a ls z y c h k r e w n y c h
P o m ięd zy art. 5 u sta w y czerw cow ej i 1059 k.c. są n a stęp u ją ce różnice:
1. P rzep is art. 1059 w pk t 3 i 2 rozszerza k rą g d zieci d zied ziczących p rzez o b ję cie nim i: a) d zieci p racu jących w g o sp o d a rstw ie ro ln y m sw oich rod ziców w c h w ili o tw a rcia sp ad k u oraz b) d zieci, k tóre w c h w ili otw arcia sp ad k u są czło n k a m i r o l n iczej sp ó łd z ie ln i p ro d u k cy jn ej a lb o p racu ją w g o sp o d a rstw ie ro ln y m tak iej sp ó ł d zieln i.
2. N a tle u s ta w y czerw cow ej p rzy jęło się w orzeczn ictw ie i w k o m en ta rza ch za p a try w a n ie, ż e jeżeli sp ad k ob iercy p ierw szej k o lejn o ści n ie o d p o w ia d a li w a r u n k om u sta w y , to d alsi sp a d k o b iercy n ie m o g li w e jś ć w ich m ie jsc e i n ie m o g li d zied ziczy ć spadku. K odeks c y w iln y zerw a ł z tą praktyką.
O b ecn ie m o g ą d zied ziczyć sp a d k o b iercy d a lsi, chociaż ży ją b liżsi, jed n a k że n ie w sz y sc y , n ie m ogą b o w iem d zied ziczyć d a lsi zstęp n i poza w n u k a m i oraz z stę p n i ro d zeń stw a (art. 1060 § 1 i 1062 § 3).
3. P r z e p isy art. 1059 sto su je s ię o d p o w ie d n io d o d zied ziczen ia: a) m a łż o n k a , b) w n u k ó w sp a d k o d a w cy p rzych od zących do spadku w m y śl art. 931 § 2 (art. 1060 § 1), P rzep is art. 1059 n ie d o ty czy w n u k ó w sp ad k od aw cy, k tó ry ch ro d zic p r z e ż y ł sp ad k od aw cę, a n ie m iał w arunków do dzied ziczen ia g o sp od arstw a rolnego. W ty m o sta tn im w y p a d k u k.Ł, zaostrza w a r u n k i d zied ziczen ia p rzez ta k ich w n u k ó w , żąd a ją c w y k a za n ia s ię przez nich co n ajm n iej roczn ą p racą w g o sp o d a r stw ie r o ln y m n a le ż ą c y m do spadku b ezp ośred n io pTzed jeg o otw arciem , p rzy czym praca ta m a sta n o w ić p on ad to główne źródło u trzym an ia w n u k ów .
4. S p ad k ob iercą w a ru n k o w y m m oże b y ć ty lk o d zieck o , m ałżon ek i w n u k . T a k ie g o sp ad k ob ran ia art. 1060 § 1 dla d a lszy ch k rew n y ch n ie p rzew id u je.
5. D la ro d zicó w k o d ek s p r z e w id u je ła g o d n iejsze w a ru n k i d zied ziczen ia. W y sta r cz y , ż e m a ją k w a lifik a c je do p ro w a d zen ia g osp od arstw a roln ego, ch oćb y w żadnym g o sp o d a rstw ie n ie p ra co w a li lu b b y li tr w a le n iezd o ln i d o p racy (art. 106il).
6. B racia i s io str y sp a d k o d a w cy dziedziczą go sp o d a rstw o roln e na ty ch sa m y c h
za sa d a ch co d zieci, za ró w n o gd y d zied ziczą sam i, ja k i g d y d zied ziczą w zDiegu Z m a łż o n k ie m lu b rodzicam i sp a d k o d a w cy (art. 1061). J e ż e li jed n a k sp ad k od aw ca p o z o sta w ił d zieci, k tó re d ’a b rak u w a ru n k ó w z art. 1059 w y łą c z o n e są od d z ie d z i czen ia g o sp o d a rstw a roln ego, to w sto su n k u d o ta k ie g o ro d zeń stw a k w a lifik a c je s ą zaostrzon e o ty le , że m u si ono w y k a z a ć s ię co n a jm n iej roczną p racą w n a le żą cy m do sp ad k u gospodarstwie roln ym b ezp ośred n io przed otw a rciem sp ad k u , p rzy czym p raca ta m a .stan ow ić ich g łó w n e źródło u trzym an ia, c o b ę d z ie w y p a d k ie m dość rzad k im (art. 1062 § 2).
3. D z ie d z ic z e n ie te s ta m e n to w e
D zied zic zen ie to zostało u reg u lo w a n e w sposób p o d o b n y jak w u s ta w ie c z e r w c o w ej.
J e ż e li sp a d k o b ierca m i te sta m e n to w y m i b ęd ą rod zice sp ad k od aw cy, to w y s ta r czy , że b ęd ą o d p o w ia d a li ła g o d n iejszy m w a ru n k o m p rzew id zia n y m w art. 1061,. a w ię c w y sta r c z y , że będą m ie li k w a lifik a c je d o p ro w a d zen ia gosp o d a rstw a r o l n eg o .
4 8 W ł a d y s ł a w C h o j n o w s k i N r 7 -8 (9 1 — 92)
S p ad k ob ierca te s ta m e n to w y m oże b y ć sp ad k ob iercą w a ru n k o w y m , je ż e li p o w o ła n y j e s t do sp a d k u b ą d ź ja k o je d y n y sp ad k ob ierca, ibądź łą c z n ie : a) ze sp ad k ob iercą u sta w o w y m n ie le tn im , b) a lb o u czą cy m się , c) albo w c h w ili otw arcia sp a d k u n iezd o ln y m d o ipracy i(art. 1059 § 1 p k t 4 i 5 i § 2), g d y z ło ż y o św ia d czen ie o g o to w o śc i d o p ro w a d zen ia gosp o d a rstw a roln ego w ciągu sześciu m iesięc y od o tw a r - .cia sp ad k u i m a w c h w ili o tw a rcia sp a d k u k w a lifik a c je do p row ad zen ia g o sp o
d a rstw a rolnego.
Z apisu gosp o d a rstw a ro ln eg o lu b jego części m ożn a d okonać ty lk o n a rzecz o s o b y , która od p ow iad a w aru n k om p rzew id zia n y m dla sp ad k ob ierców p o w o ła n y ch do d zied ziczen ia gosp o d a rstw a roln ego, i ty lk o o ty le , o ile z a p is n ie n aru sza p rze p is ó w o g ra n icza ją cy ch p o d z ia ł go sp o d a rstw a ro ln eg o n a leżą ce g o do spadku.
S p ad k ob ierca m oże b y ć o b cią żo n y in n ym za p isem (np. p ien iężn y m ) 'tylko o ty le , o ile zap is n ie b ęd zie sta n o w ił n a d m iern eg o , o b ciążen ia tego g osp od arstw a (art. 1067).
U sta w a c z e rw co w a m ó w iła ty lk o o sp a d k ob iercach , a n ie o zap isob iercach i d la - "tego to sp o rn e za g a d n ien ie z o sta ło ob ecn ie w y ra źn ie u regu low an e.
i . D z ia ł s p a d k u
P od ob n e ró żn ice jak przy d zied ziczen iu w art. 1059 z o sta ły w p ro w a d zo n e r ó w n ie ż do p rzep isó w art. 1071 § 2, d o ty czą ceg o d zia łu spadku.
5. P ra w o p ie r w o k u p u S k a r b u P a ń s tw a
J e ż e li g o sp o d a rstw o r o ln e pod lega sp rzed aży w e d łu g p rzep isó w k.p.c. z te g o p ow od u , że ż a d e n z e sp a d k o b iercó w w c h w ili d ziału sp a d k u n ie od p ow iad a w a r u n kom p rzew id zia n y m d o jeg o d zied ziczen ia, S k a rb o w i P a ń stw a iprzysługuje p r a w o p ierw o k u p u '(art. 1075).
6. S p rz e d a ż g o s p o d a rs tw a ro ln e g o lu b je g o c zęści, o tr z y m a n y c h w w y n ik u d z ia łu
A rt. 22 u sta w y czerw cow ej w ty m p rzed m io cie n ie b y ł ja sn o sfo rm u ło w a n y . Obecnie' w art. 1085 z o sta ło w y ja śn io n e , że sp ad k ob ierca n ie m oże zb yć n ie r u ch om ości ro ln ej lu b jej części V cią g u p ięciu la t od d a ty działu, a je ż e li g o sp o d a r stw o d zied ziczy ty lk o jed en sp ad k ob ierca, to od d aty o b jęcia przez n ie g o te g o ż go sp o d a rstw a . D ą tę ob jęcia stw ierd za organ p a ń stw o w y ozn aczon y w rozp orzą d zen iu w y k o n a w czy m .
P rzep isu teg o n ie sto su je się w razie zam ian y, zb ycia na rzecz P a ń stw a lu b z r z e c z e n ie się w ła sn o ś c i n ieru ch o m o ści alb o zb ycia d zia łk i b u d o w la n ej sto so w n ie -do p rzep isó w o teren a ch b u d o w la n y ch na obszarach w s i lu b sto so w n ie do p rzep i
só w o p lan ach zag o sp o d a ro w a n ia p rzestrzen n ego.
VII. D ziałanie wsteczne przepisów dot. gospodarstw rolnych
Jak już w y ż e j zaznaczono, do sp ra w sp a d k o w y ch w m y ś l art. LI przep. w p r o w . Tc.c. sto su je s ię p ra w o o b o w ią zu ją ce w c h w ili śm ierci sp a d k o d a w cy ze zm ia n a m i
w n a stęp n y ch artyk u łach .
P i e r w s z y w y j ą t e k dot. d zia łu sp ad k u . J e ż e li u m o w a o dział sp ad k u z o sta ła z a w a rta przed d n iem w e jśc ia w ży cie k.c., alb o jeżeli p o stęp o w a n ie d z ia ło w e przed są d em I in sta n c ji zak oń czyło się przed ty m d niem , to do d ziału sp ad k u s t o s u je s ię p raw o p oprzednie. N a to m ia st je ż e li u m o w y jeszcze n ie z a w a rto lu b
N r 7— 8 ( 9 1 — 92 ) N ie k tó r e za g a d n ie n ia z p ra w a s p a d k o w e g o 49
p o stę p o w a n ia w I in sta n c ji jeszcze n ie uk oń czon o, n a le ż y sto so w a ć do d ziału sp a d k u n o w e p raw o (art. LIII).
D r u g i w y j ą t e k dot. d zied ziczen ia g o sp o d a rstw roln ych . W m y ś l art. L V § 1 do d zied ziczen ia g o sp o d a rstw ro ln y ch n a leżą cy c h do sp a c ^ u o tw a rteg o przed d n ie m w e jśc ia w ży cie k.c. sto su je s ię w za sa d zie p rzep isy k o d ek su , a w ię c p rze p is y art. 1058— 1088 (tytu ł X k się g i IV), z p ew n y m i jed n ak w y ją tk a m i.
a) W m y ś l art. LV § 2, jeżeli sp a d e k o tw o rzy ł s ię przed d niem w e jśc ia w ży cie k.c., b ę d z ie n a d a l o b o w ią zy w a ł og ó ln y sy s te m d zied ziczen ia u reg u lo w a n y w d a w n y c h p rzep isa ch ,
to) A rt. L VI pow tarza za a rt. 24 u st. 2 p k t 1 u sta w y czerw co w ej, ż e p ra w o do d zied ziczen ia g osp od arstw a roln ego n a leżą ce g o do spadku otw a rteg o przed 5.VII. 1963 r. z a c h o w u ją sp ad k ob iercy, k tó rzy przed ty m d n iem w d rod ze fa k ty czn y ch (n iefo rm a ln y ch ) d ziałów o b jęli w p o sia d a n ie to g o sp o d a rstw o lub jego część. P o d o b n ie b ęd zie w w yp a d k u , gd y do d zied ziczen ia zo sta ł p o w o ła n y ty lk o jed en sp a d k ob ierca, jeżeli przed p ow yższą datą ob jął W p o sia d a n ie gosp od arstw o.
c) P ra w o d zied ziczen ia ta k ieg o g o sp o d a rstw a za ch o w u ją ró w n ie ż sp ad k ob iercy o k r e śle n i w p rzep isa ch art. 1059— 1062, z tą jed n a k zm ian ą, żeb y o k reślon e1 w tych p rzep isa ch w a ru n k i is tn ia ły n ie w c h w ili o tw a rcia spadku, lecz w d n iu 5 lip ca 1963 r., oraz żeb y p rzew id zia n e w ty c h p rzep isach o św ia d czen ie o g o to w o ści p ro w a d z e n ia go sp o d a rstw a ro ln eg o złożon e z o sta ło przed d n iem 6 sty c z n ia 1964 r.
d) N a tle u sta w y czerw co w ej b y ło w ą tp liw e , czy m a ją p raw o d zied ziczen ia sp a d k o b iercy , k tórzy zm arli .przed 5 lip ca 1963 r. O b ecn ie art. L V I § 3 s ta n o w i w y ra źn ie,
że p ra w o d zied ziczen ia im p rzy słu g u je, a p raw o d zied ziczen ia ich u d zia łó w za ch o w u ją ci ic h sp ad k ob iercy, k tórzy o d p ow iad ają w y m ie n io n y m w y ż e j w arunKom . W b raku ta k ich sp ad k ob ierców u dział zm arłego przypada tym jeg o w sp ó łsp a d k o - b iercom , k tórzy b ezp ośred n io przed d n iem 5 lip ca 1963 r. p ra co w a li w ty m g o s p o d a rstw ie (a w ię c z w y łą c z e n ie m p o zo sta ły ch sp ad k ob ierców , k tórzy z a ch o w a li p ra w o d zied ziczen ia na p o d sta w ie in n y ch w aru n k ów ), a je ż e li ta k ich w sp ó łsp a d - k o b ie r c ó w n ie b y ło — p o zo sta ły m w sp ó łsp a d k o b ierco m z a ch o w u ją cy m p ra w o d zie d zicze n ia go sp o d a rstw a rolnego.
Skarb P a ń stw a zatem n ie b ęd zie d z ie d z ic z y ł ta k ieg o udziału, co sta n o w i o d m ie n n e u r e g u lo w a n ie n iż w u sta w ie czerw cow ej.
P rzez w sp ó łsp a d k o b iercó w J. F ie tr z y k o w sk i w artyk u le ogłoszon ym w n u m erze 7—8/1964 r. w „N ow ym P r a w ie ” pod ty tu łe m „D zied ziczen ie g osp od arstw roln ych w e d łu g k .c.” ro zu m ie n ie ty lk o b ezp ośred n ich w sp ó łsp a d k o b iercó w zm arłego sp a d k o b iercy , ale w ogóle w szy stk ich p o zo sta ły ch w sp ó łsp a d k o b iercó w d zied ziczących g o sp o d a rstw o roln e. P ie tr z y k o w sk i p od aje n a stęp u ją cy p rzyk ład n a tle art. L X V I.
S p ad k ob ierca zm arł w 1960 r., p o zo sta w ia ją c żon ę M. i d zieci A , B, C. s y n C zm arł w 1962 r., jeg o sp a d k o b iercy riie o d p ow iad ają w aru n k om u sta w o w y m . M, A i B z a ch o w a li p raw o d zied ziczen ia, jed n a k że w g o sp o d a rstw ie p ra co w a li ty lk o M i A . U d ział C p rzyrasta w e d łu g art. L X V I § 3 żon ie i sy n o w i A , jako p racu jącym w g o sp o d a rstw ie, a p o n iew a ż żona d zied ziczy ,1/4 część, s y n A 3/4, to w tym sa m y m ątosu n k u od ziedziczą on i u d zia ł C, c z y li żon a 1/16 część, a sy n
A 3/16 części. i I I ! ' I
e) N a b y w ca u d zia łu w sp ad k u sprzed 5 lip c a 1963 r. za ch o w u je z a w sze p raw o do teg o u d ziału , ch oćb y z b y w ca n ie o d p o w ia d a ł w a ru n k o m p rzew id zia n y m do d zie d ziczen ia g o sp o d a rstw roln ych .
T r z e c i w y j ą t e k dot. stw ierd zen ia p ra w do sp ad k u . W ydane przed d n iem 5 lip c a 1963 r. p ra w o m o cn e p o sta n o w ien ie o stw ierd zen iu p ra w do sp ad k u o b ejm u ją
50 J a n in a K r u s z e w s k a , T a d e u s z J a c k o w s k i N r 7-8 (91— 92)
cago g o sp o d a rstw o ro ln e traci m oc w stosu n k u d o te g o g o sp o d a r s tw a , ch yb a że sp ad k ob ierca zm a rł przed ty m dniem . P o sta n o w ie n ie to p o w in n o b y ć u zu p ełn io n e n o w y m p o sta n o w ie n ie m p rzez w sk a z a n ie w n im ty c h sp a d k o b iercó w , k tó rzy z a ch o w a li p ra w o d zied ziczen ia go sp o d a rstw a r o ln e g o w e d łu g p rzep isó w art. LV I, L V II, oraz e w e n tu a ln ie icn u d zia łó w w g o sp o d a rstw ie (art. L V III).
J e ż e li p o sta n o w ie n ie o s tw ie r d z e n iu p raw do sp a d k u w y d a n e zo sta ło po 5 lip ca 1963 r., a przed d n iem w e jśc ia w ży cie k.c., i je ż e li p o zo sta je ono w sp rzeczn o ści z p rzep isa m i art. L V i 1)VI (np. że n ie p rzyzn an o g o sp o d a rstw a sp ad k ob iercom w d a lsz e j k o lejn o ści, sp ad k ob iercom p ra cu ją cy m w g o sp o d a rstw ie ro d zicó w w c h w ili o tw a rcia sp a d k u lu b w sp ó łd z ie ln i p ro d u k cy jn ej), u leg a ono n a w n io se k o so b y za in te r e so w a n e j o d p o w ied n iej z m ia n ie w try b ie z w y k ły m (art. LIX ).
C z w a r t y w y j ą t e k d o ty czą cy działu . S p a d k o b iercy , k tó rzy sto so w n ie do p o w y ż sz y c h p rzep isó w z a ch o w a li p raw o d zied ziczen ia go sp o d a rstw a roln ego, oraz n a b y w c y u działów ' w sp a d k u z art. L V II m a ją ró w n ie ż p ra w o d o o trzym an ia te g o go sp o d a rstw a lu b jeg o cz ę śc i w drodze d zia łu (art. L X § 1).
J e ż e li k ilk u sp a d k o b iercó w u ż y tk u je o so b iśc ie w y d z ie lo n e części gosp o d a rstw a r o ln eg o n a leżą ce g o d o sp a d k u , a p o d zia ł teg o go sp o d a rstw a n ie byłby, d o p u szcza ln y w e d łu g p r z e p is ó w o p o d sta w o w ej n orm ie o b sza ro w ej, d z ia ł m o że b yć d o k o n a n y
bez za ch o w a n ia te j n orm y (art. L X § 2).
J A N I N A K R U S Z E W S K A T A D E U S Z J A C K O W S K I
Wykonywanie zobowiązań przez jednostki
gospodarki uspołecznionej w kodeksie cywilnym1
i
W y k o n y w a n ie zob o w ią za ń i sk u tk i n ie w y k o n a n ia zo b o w ią za ń n orm u je k o d ek s c y w iln y w ty tu le V II k się g i trzeciej (art. 450— 508)2, n a k tó ry sk ła d a ją s ię trzy d ziały: o w y k o n a n iu zob ow iązań , o sk u tk a ch n ie w y k o n a n ia oraz o w y k o n a n iu i sk u tk ach n ie w y k o n a n ia zob ow iązań u m ó w w z a je m n y c h . P rzep isy teg o o sta tn ieg o d zia łu b y ły w k o d ek sie zo b o w ią za ń rozp roszon e w różn ych m iejsca ch . T ak w ię c o d p o w ied n ik iem o b ecn eg o art. 487 § 2 b y ł art. 51 k.z., ob ecn ego art. 488 i n a s t .— art. 215, art. 250 i n a st. k.z., a o d p o w ied n ik iem o b ecn eg o art. 493 i nast. — art. 267 § 2 i 3 k.z. N a le ż y d odać, że sca len ie w k o d ek sie c y w iln y m norm d o ty czą cy ch ta k częsteg o w p ra k ty ce sto su n k u p ra w n eg o w y d a tn ie u ła tw i ich sto so w a n ie.
i A r ty k u ł t e n j e s t c z w a rty m z k o le i a r t y k u ł e m z c y k lu p o św ię c o n e g o t e m a ty c e o b r o tu u sp o łe c z n io n e g o w k o d e k s ie c y w iln y m . P o r . o p u b lik o w a n e d o ty c h c z a s : „ J e d n o s tk i g o s p o d a rk i u s p o łe c z n io n e j w p rz e p is a c h o g ó ln y c h k o d e k s u c y w iln e g o ” ( „ P a l e s t r a ” n r 11 z 1961 r.) i „ S to s u n k i u m o w n e je d n o s te k g o s p o d a rk i u s p o łe c z n io n e j w k o d e k s ie c y w iln y m ” ( „ P a l e s t r a ” n r 1 z 1965 r.) o ra z „ Z o b o w ią z a n ia b e z u m o w n e w o b ro c ie u s p o łe c z n io n y m ” ( „ P a l e s t r a ” n r 6 z 1965 r.).
