M. A. Iwanowa, N. A. Titkowa
O integracji teoretycznych i
praktycznych aspektów badania
socjalno-psychologicznej adaptacji
studentów-cudzoziemców
Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 6,
69-74
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
KSZTAŁCENIE POLONISTYCZNE CUDZOZIEM CÓW 6, 1996
M . A . Iwanowa, N. A . Titkowa
O INTEGRACJI TEORETYCZNYCH I PRAKTYCZNYCH ASPEKTÓW BADANIA SOCJALNO-PSYCHOLOGICZNEJ ADAPTACJI
STUDENTÓW-CUDZO ZIEMCÓ W
Celem niniejszego artykułu jest próba scalenia teoretycznych i praktycznych aspektów problem u początkow ego etapu adaptacji studentów -cudzoziem ców w nowe środow isko socjokulturow e.
T rafiając do innego środow iska so qokulturow ego cudzoziem iec odczuw a konieczność zaadaptow ania się w nim z różnych pu n k tó w widzenia:
1) jak o przedstawiciel swojego kraju, tzn. jako wyraziciel swojej tradycyjnej etnicznej socjokultury, zwyczajów, norm zachow ania, system u w artości itp.;
2) ja k o m łody człowiek, tzn. ja k o jed n o stk a o określonym dośw iadczeniu społecznym i specyficznych cechach osobow ych;
3) jak o student, tzn. ja k o podm iot działania środow iska pedagogicznego i ja k o obiekt wpływu tego środow iska.
Proces „w ch o d zen ia” do now ego środow iska s o q o k u ltu ro w e g o , je st procesem złożonym i b ard zo tru d n y m . K a ż d a je d n o s tk a uczestnicząca w tym procesie m usi pokonać m nóstw o różnic socjokulturowych (na przykład: etycznych, wartościowych, językowych itp.), dokonać korekty swego przeszłego dośw iadczenia społecznego, sta tu su i zachow ania z „n o w y m ” statusem społecznym zgodnie z wym aganiam i i norm am i życia przyjętym i w „now ym ” kraju pobytu. W tej sytuacji tru d n o jest poradzić sobie sam odzielnie, bez pom ocy osó b m ających k o n ta k ty zaw odow e z cudzoziem cam i, p rzede wszystkim bez pom ocy nauczycieli.
Z bad ań a u to ró w zagranicznych n ad problem em adaptacji cudzoziem ców w różnych krajach w ynika, że n a początku swego p o b y tu w „now ym ” kraju student m a poczucie optym izm u i entuzjazm u, liczy n a osiągnięcie sukcesu na uczelni. T en etap autorzy nazyw ają „m iodow ym ” . W m iarę w łączania się studenta do codziennej pracy pojaw iają się trudności, z jak im i nigdy
7 0 M. A. Iwanowa, N. A. Titkowa
wcześniej się nie spotkał, powstaje bariera, między nim samym i środowiskiem działalności życiowej.
Jeśli student nie p o kona tej bariery w odpow iednim czasie, to początkow e pozytyw ne emocje m ogą zmienić się w zaniepokojenie, zagubienie, depresję, a czasem i we wrogość w stosunku do środow iska, z którym obcuje i do kraju, w którym student przebywa. D latego jednym z głównych zadań wykładowców pracujących z obcokrajowcam i jest dostrzeżenie zarysowującego się kryzysu adaptacyjnego oraz wyjaśnienie studentom faktu, że problem y i trudności, z którym i się spotykają, m ają obiektyw ny ch arak ter i należy w spólnie szukać wyjścia z powstałej sytuacji.
Takie zainteresowanie i włączenie się wykładowcy do procesu pokonyw ania przez stu d e n ta trudności i problem ów pom oże stworzyć w arunki do w spół pracy w pełnym zaufaniu, p okonać barierę adaptacyjną i w rezultacie stw orzyć studentow i m ożliw ość efektywnej pracy i pom yślnych k o n tak tó w z przedstaw icielam i nowego środow iska socjokulturow ego oraz pozwoli naw iązać łączność w erty k aln ą (nauczyciel-student) i h o ry z o n ta ln ą (stu- d en t-stu d en t) w nowym systemie pedagogicznym .
W ażny jest także stopień początkow ego k o n ta k tu . T rafiając d o studium przygotow aw czego student występuje w roli pasyw nego w idza i postronnego obserw atora. D opiero po naw iązaniu określonych stosunków z nauczycielami i innymi studentam i staje się o n uczestnikiem tych stosunków , a w związku z tym aktywnie współdziała z innymi ludźmi. Poziom kontaktow ości studenta, stopień jego w spółudziału we wszystkich sferach funkcjonow ania w nowych w arunkach socjokulturow ych obow iązkow o odbije się - pozytyw nie lub negatywnie - n a dalszym pobycie cudzoziemca w studium przygotowawczym , a ta k ie później - ju ż n a uczelni - i wpłynie n a wyniki n auczania studenta.
Z nany psycholog i pedagog B. G . A nanjew podkreślał, że dośw iadczony nauczyciel nie m oże osiągnąć wysokiej efektywności n auczania bez głębokiej znajom ości cech osobow ości swoich studentów i m otyw ów ich zachow ania. W pracy z cudzoziem cam i ta teza m a podw ójne znaczenie.
W ykładowcy studium przygotowawczego, aby osiągnąć pozytyw ne wyniki swojej działalności, pow inni być dobrym i pedagogam i, pow inni w ładać wszystkimi m etodam i oddziaływ ania n a każdego studenta z o sobna i na m iędzynarodow ą grupę w całości.
Obserw acja zainteresow ań jednostkow ych i grupow ych w w ielonarodow ej grupie studenckiej m oże służyć ja k o jeden ze sposobów wpływu n a rozwój tych zainteresow ań, ja k również m oże być p rzy d atn a w przew idyw aniu skuteczności procesu nauczania. N ależy zauw ażyć, że p o d kierunkiem w ykładow cy - p ed ag o g a w łaśnie w grupie dydaktycznej k sz tałtu je się i rozw ija naw yki rzeczowych i życzliwych stosunków , d ośw iadcza się uczucia sym patii, pow staje kom fort psychologiczny i atm osfera sprzyjająca pracy. R o la wykładowcy studium przgotow aw czego jest ogrom nie ważna.
O integracji teoretycznych i praktycznych aspektów badania 71
Jest on ja k b y „m ostem ” , po którym student wchodzi do nowego środow iska pedagogicznego, to o n jest „punktem orientacyjnym ” w procesie adaptacji do tego środow iska.
W łaśnie dlatego autorytet wykładowcy studium przygotowawczego kształ tuje się w oczach studentów przede wszystkim n a podstaw ie jego cech osobistych i zawodowych, a konkretnie n a podstaw ie stosunku wykładow cy do osobowości każdego studenta, dobroci, sprawiedliwości, kom unikatywności, ta k tu - z jednej strony - n a podstaw ie jego erudycji ogólnej i zaw odow ej, um iejętności przekazyw ania swej wiedzy studentom i kształtow ania w nich określonej sum y naw yków i um iejętności — z drugiej strony.
Im wyższy jest autorytet wykładowcy u studentów , im aktyw niejsza jest jego ro la w początkow ym procesie adaptacji studenta, tym n a większy efekt m ożna liczyć.
A by zyskać uznanie w ykładow ca studium przygotow aw czego powinien: - głęboko znać swój przedm iot nauczania - n a współczesnym poziom ie nauki;
- znać współczesną m etodykę nauczania danego przedm iotu d la specyficz nego cudzoziem skiego audytorium ;
- orientow ać się w psychologii każdego stu d e n ta z o so b n a i grupy ja k o całości w ykorzystując w tym zgodne z celem form y wpływu p edago
gicznego;
- um ieć w ykorzystać swoje cechy osobiste w organizacji wspólnej ze studentam i działalności;
- właściwie reagow ć n a stan em ocjonalny każdego stu d e n ta oddzielnie i grup w całości;
- podtrzym ywać pozytywne nastawienie do procesu nauczania, stymulować to nastaw ienie w czasie zajęć dydaktycznych:
- stw arzać i podtrzym yw ać przychylną atm osferę w grupie dydaktycznej. W szystko to wpłynie nie tylko na podniesienie au to ry tetu w ykładowcy, ale i na skrócenie procesu adaptacji u określonej grupy studentów , i w rezul tacie przyczyni się do podniesienia efektów n auczania cudzoziem ców n a początkow ym etapie przygotow ania do studiów.
T akie przesłanki teoretyczne są wynikiem b ad ań początkow ego procesu adaptacji cudzoziem ców studium przygotowawczego do nowego środow iska socjokulturow ego. B adania zostały przeprow adzone przez au to rk i niniejszej pracy. W ich to k u analizow ane były tradycyjne czynniki adaptacji i niektóre subiektyw ne czynniki, k tó re ta k czy inaczej w pływ ają n a efektyw ność procesu nauczania cudzoziem ców n a początkow ym etapie przygotow ania do studiów .
D o tradycyjnych czynników w procesie ad ap tacji stu d e n tó w , k tó re um ożliw iają im funkcjonow anie w now ych w arunkach socjokulturow ych zalicza się:
72 M. A. Iwanowa, N. A. Titkowa
- klimatyczny (adaptacja do w arunków klimatycznych Sankt-Petersburga); - osobisto-psychologiczny (adaptacja do życia bez krew nych i bliskich); - socjalno-bytow y (adaptacja do życia w studium przygotow aw czym , do sam odzielności bytowej i m aterialnej);
- czynnik kontaktu międzyjednostkowego (adaptacja do międzynarodowego składu grup dydaktycznych);
- czynnik m ożliwości przystosow ania się do system u pedagogicznego (adaptacja do innego systemu kształcenia, do innych zasad spraw dzania wiedzy, d o w ym agań do roli wykładowcy itp.).
W yniki naszych analiz zw racają uwagę n a to, że największe trudności w procesie adaptacji pow odują dw a ostatnie czynniki. W łaśnie dlatego dod atk o w o przestudiow ałyśm y tak i subiektyw ny czynnik procesu adaptacji, jak im je st wpływ n a te n proces atm osfery psychologicznej w grupach dydaktycznych oraz przebadałyśm y zależność pow o d zen ia w n auczaniu studentów studium przygotowawczego od tego czynnika.
W przeprow adzonym badaniu autorki w ykorzystały sta n d ard o w ą ankietę
A tm osfera w grupie, przetłum aczoną dla wygody studentów n a pięć języków
pom ocniczych. T a k a ankieta obejm uje 10 standardow ych czynników psycho logicznych w arunkujących n orm alny, przychylny klim at, niezbędny do produktyw nej, skutecznej działalności dydaktycznej. N a przykład: życz-
liwość-wrogość, wzajemne wsparcie-nieżyczliwość, zaciekawienie-nuda itp., to
kryteria o przeciwnych znaczeniach, charakteryzujące atmosferę psychologiczną. W celu przeanalizow ania tych 10 czynników psychologicznych au to rk i pogrupow ały je w 4 bloki w edług zaw artości treściowej:
1. B lok konotatywny, określający poziom nastaw ienia em ocjonalnego oddzielnej jednostki i grupy dydaktycznej w całości.
2. Blok zadowolenia, określający poziom efektywności i zadow olenia studentów z procesu nauczania w całości, ja k i z jego części składow ych.
3. Blok gnostyczny, w skazujący n a obecność lub b rak bogatych w treści aspektów inform acyjno-poznaw czych w p ro g ram ac h n au cza n ia każdego przedm iotu z osobna.
4. Blok kognotywny ustalający poziom związków kom unikatyw no-zaw o- dowych wewnątrz grupy dydaktycznej, ta k w ertykalnie (w ykładow ca-student), ja k i horyzontalnie (student-student).
U czeni zajm ujący się dziedziną psychologii pedagogicznej tw ierdzą, że tylko przy w ystarczająco wysokim poziom ie wzajemnego oddziaływ ania w szystkich wym ienionych cech-kom ponentów , charakteryzujących atm osferę psychologiczną w grupach dydaktycznych, m o żn a oczekiwać bardzo dobrego rezultatu działalności pedagogicznej i bardzo dobrego rezultatu końcow ego - w ysokich wyników nauczania studentów -cudzoziemców.
A by otrzym ać porów nyw alne rezultaty we wszystkich grupach cech atm o sfery psychologicznej, a to znaczy, aby otrzym ać ocenę efektyw ności procesu
nauczania w studium przygotow aw czym , au to rk i przyjęty specjalny w spół czynnik obliczeniowy. Z a m aksym alny współczynnik przyjęto 1,00. N astępnie wyliczany byl średni przewidywany w spółczynnik konkretnej cechy w ram ach całego w ydziału,, X „” („Х ф”). W yliczany też był współczynnik każdej cechy w ram ach każdego konkretnego przedm iotu n auczania „Χρ’Χ ,,Χ ^’). Przy takim podejściu autorki m iały możliwość przeanalizować odchylenia od norm , tzn. d K n = 1,00, odchylenie od średnich przewidywanych ocen, tj. od Χ„(Χφ) і Х р Р У ·
N ależy zwrócić uwagę n a to, że analiza otrzym anych wyników pozw ala wysnuć w niosek o tym , że w studium istnieją pow ażne rezerwy d la d o sk o nalenia działalności pedagogicznej wykładow ców i d la podniesienia efektyw ności całego system u pedagogicznego.
O trzym ane wyniki potw ierdzają teoretyczne założenia b ad an ia o tym , że proces adaptacji cudzoziem ca, czas trw ania tego procesu bezw arunkow o wpływają n a efektywność procesu nauczania. Z kolei efektyw ność procesu dydaktycznego w studium przygotowawczym w dużym stopniu zależy od w ykładowcy, od jego profesjonalizm u, dośw iadczenia m etodycznego, psycho- pedagogicznego przygotow ania do pracy z cudzoziem cam i, od jego cech osobistych, chęci i umiejętności stw arzania kom fortow ej atm osfery psycho logicznej n a zajęciach.
Cudzoziem iec w studium przygotowawczym widzi w w ykładow cy nie tylko nauczyciela, od którego m o żn a uzyskać określony zasób wiedzy, ale i człowieka, od którego w razie konieczności m o żn a uzyskać pom oc. T ylko wzajemne zrozum ienie i szacunek m o g ą doprow adzić do w spółdziałania i w spółpracy, bez k tórych niemożliwe jest efektywne funkcjonow anie takiego system u pedagogicznego, jakim jest studium przygotow aw cze d la cudzoziem ców. B rak elem entów w spółpracy m oże doprow adzić do negatyw nych zjawisk: złych wyników w nauce, do opuszczania zajęć bez ważnej przyczyny, do konfliktów stu d e n ta z nauczycielami i innym i studentam i z grupy, do łam ania dyscypliny itp.
W yniki b ad an ia przeprow adzonego przez au to rk i pozw alają zauważyć, że obecność wym ienionych negatyw nych zjawisk w niem ałym stopniu m o żn a odnieść do niew ystarczająco efektywnej pracy zespołu pedagogicznego. N iewątpliwie w szystko to negatyw nie odbija się n a zdolności stu d e n ta do pracy i n a jego stosunku do nauki, na osobowości studenta, i w ostatecznym rozrachunku n a adaptacji cudzoziem ca do nowego środow iska społecznego i do system u nauczania.
Analizując tradycyjne i subiektywne czynniki procesu adaptacji cudzoziem ców au to rk i doszły do w niosku, że centralną „figurą” w pływ ającą n a rezultat końcow y, tzn. n a osiągnięcie przez stu d e n ta dostatecznie stabilnego poziom u przystosow ania, jest w ykładow ca studium przygotow aw czego.
74 M . A. Iwanowa, N. A. Titkowa
D latego właśnie n a zakończenie artykułu au to rk i uw ażają za nieodzow ne jeszcze raz przypom nieć osobom pracującym z cudzoziem cam i n a p o cząt kowym etapie ich „w chodzenia” do nowego środow iska, że to właśnie m y kształtujem y atm osferę psychologiczną, wpływamy n a klim at psychologiczny w grupie dydaktycznej, m y stw arzam y korzystne w arunki do w ydajnej pracy studenta, m y ponosim y odpowiedzialność za poziom przygotow ania jednostki do now ych w arunków jej życiowej działalności.
B IB L IO G R A F IA
I w a n o w a M. A., T i t k o w a N. A., Psychologiczno-pedagogiczne osobliwości nauczania
i wychowania studentów-cudzoziemców, Sankt-Petersburg 1990.
I w a n o w a M. A., T i t k o w a N. A., Systemowe badania grup cudzoziemskich, Sankt-Petersburg 1990.
T i t k o w a N. A., Badania socjologiczne w studium przygotowawczym - moda czy konieczność, Sankt-Petersburg 1991.
Zbiór materiałów z międzynarodowej narady dyrektorów studiów przygotowawczych, Sankt-
