Srefan Wojciechowski
Michał Pękalski (19 IX 1896 - 16 VIII
1967)
Rocznik Lubelski 11, 221-223
K R O N I K A
221
dzieje i p rze k o n an ie , że se m in a riu m zap o cz ątk u je dalsze b a d a n ia i p ra c e p ośw ię cone te m u tem atow i.Podczas se m in a riu m w h a llu D om u N auczyciela e k sp o n o w a n a b y ła , przygo to w a n a sta ra n ie m w spom nianej ko m isji h isto ry c zn e j, in te re s u ją c a w y s ta w a n a te m a t s tr a jk u nauczycielskiego n a L ubelszczyźnie. P re z e n to w a ła o n a b ogaty i cie k a w y zestaw m a te ria łó w h istorycznych, u z u p e łn ia ją c w p ew n y m sensie to k obrad. W sum ie, ja k w y d a je się, se m in a riu m m im o n iejed n o liteg o u ję c ia i c h a ra k te ru poszczególnych w y stą p ie ń było in te re su ją c e , żyw e i ow ocne pod w zględem n a u k o w ym . D obrze by się sta ło gdyby znalazło ta k ż e sw oje pokłosie w okolicznościow ej p u b lik a c ji o c h a ra k te rz e p o p u la rn o n a u k o w y m lu b też ed y cji ciekaw szych m a te r ia łów źródłow ych.
Wiesław Sladkowski
M IC H A Ł P Ę K A L S K I (19 IX 1896—16 V I I I 1967) j
D ługoletni nauczyciel, k ie ro w n ik szkoły, a n a s tę p n ie in sp e k to r szkolny, M ichał P ę k a lsk i, w y ró żn iał się spośród nauczycieli w L u b elsk iem różnorodnością z a in te reso w ań i pracow itością.
U rodził się w Z aklikow ie 19 w rz eśn ia 1896 r. w rodzinie m u ra rsk ie j. W ro sy jsk im gim n azju m w S andom ierzu P ę k a lsk i z e tk n ą ł się z p rz e c ie k a ją c ą tu ta j z T arn o b rzeg a , z au striac k ieg o zaboru, n ieleg aln ą p rasą . G im n a zju m ukończył w 1914 r. i gdy po zajęciu K ongresów ki przez N iem ców i A u striak ó w zaczęto n a jej obszarze organizow ać polskie szkolnictw o, P ę k a lsk i zgłosił się n a ty c h m ia st do pracy . U czył w szkołach je d n o k laso w y ch w T rz y d n ik u i w W ęglinie, m iejscow o ściach leżących nied alek o rodzinnego Z aklikow a. A w ansem d la ń b y ła n a stę p n a p lacó w k a p rac y w P olichnie, w szkole d w u k laso w e j, z k tó re j przeszedł do szkoły siedm ioklasow ej w Z aklikow ie. T u ta j b y ł przez je d e n ro k k ie ro w n ik iem ; stą d przeszedł n a stan o w isk o k ie ro w n ik a siedm ioklasow ej szkoły w U rzędow ie. P ie rw szy ro k k ie ro w n ic tw a urzędow skiego spędził n a stu d iac h w L u b lin ie, gdzie w 1928 r. ukończył P ań stw o w y W yższy K u rs N auczycielski o k ie ru n k u m atem aty c zn o - -fizycznym . S tą d też w yw odziły się późniejsze m etodologiczne z a in te re so w a n ia P ę kalsk ieg o m a te m a ty k ą . Szkołą urzęd o w sk ą k ie ro w a ł do ko ń ca 1944 r. B ył w tym czasie p ła tn ik ie m rejonow ym , w ięc zau fan y m kolegą, k tó re m u pow ierzono w y p ła ca n ie m iesięcznych poborów nauczycielom p ra c u ją c y m w te re n ie. B ył p rz e w odniczącym nauczycielskich k o n fe re n c ji rejonow ych, in sty tu c ji m a ją c e j n a celu dokształcan ie dydak ty czn e i m etodyczne nauczycieli, z k tó ry c h po I w o jn ie św ia tow ej du ża część nie m ia ła fachow ego p rzy g o to w an ia pedagogicznego. B ył d ele gatem nauczycieli do P o w iato w ej R a d y S zkolnej, troszczącej się o lo k a le szkolne i za o p atrz en ie szkół w pom oce naukow e, sp rzę t szkolny i opał. B ył ró w n ież człon k iem k om isji egzam in acy jn ej d la nauczycieli i ty m sam ym b r a ł u d ział w p rz e p ro w a d za n iu egzam inów p rak ty c zn y c h , k tó re k ażdy nauczyciel, ró w n ież po s tu diach, po k ilk u la ta c h p ra c y w szkole, obow iązany był złożyć, b y uzy sk ać s ta b iliza cję w zaw odzie nauczycielskim . Obok o ficjaln y c h członków k o m isji egza m in a c y jn e j: p rze d staw ic ie la z a k ła d u k sz tałcen ia n auczycieli i in sp e k to ra szkol nego, ta k i r e p re z e n ta n t nauczycieli w k o m isji b y ł czynnikiem społecznym , m a jąc y m n a uw adze rów n ież osobę k a n d y d a ta i jego w a ru n k i p rac y , nie dopusz czającym do ew en tu aln eg o k rzy w d ze n ia m łodego n auczyciela, nie o rien tu jąc eg o się
K R O N I K A
222
w p rzepisach. W szystkie te fu n k c je społeczne P ęk a lsk i w y p ełn iał z pełn y m p o św ięceniem i k u zadow oleniu n au c zy c ie lstw a i w ład z szkolnych. W ok resie o k u p ac ji h itlero w sk iej zorganizow ał i p ro w a d ził ta jn e nauczan ie, p o szukiw any przez o k u p a n ta w o sta tn ic h m iesiącach p rzed w yzw oleniem m u sia ł się u k ry w a ć. Po 17 la ta c h p rac y n a sta n o w isk u k ie ro w n ik a szkoły w U rzędow ie został w w yzw o lonej P olsce pow ołany n a p o czątk u 1945 r. n a sta n o w isk o in sp e k to ra szkolnego w K ra śn ik u . S tą d w 1947 r. przeszedł n a stan o w isk o zastęp cy in sp e k to ra szkol nego w B iłgoraju. By zarad zić b rak o w i sił n auczycielskich, po w ielk ich s tra ta c h w o k resie o k u p ac ji, p ro w a d ził w K ra śn ik u k u rs y pedagogiczne. P o sia d a ją c g ru n to w n e w y k ształc en ie ogólne o p an o w ał znajom ość języków : łacińskiego, angielskiego, fran cu sk ieg o , niem ieckiego, rosyjskiego oraz w łoskiego, co u ła tw iało m u o rie n ta c ję w bogatej lite ra tu rz e fach o w ej, o p an o w a ł rów n ież esp e ra n to i to w ta k im stopniu, że m ógł uczyć tego ję zy k a n a k u rsac h .
U znany za in w alid ę w 1951 r. m ie sz k ał n a d a l w B iłg o ra ju p ra c u ją c ja k o n a u czyciel w szkole zaw odow ej. Z a ję ty te ra z w m n iejszy m sto p n iu p ra c ą zaw odow ą m ógł się oddać n ie m al bez o g raniczeń u lu b io n y m sw oim zain tereso w an io m : h i sto rii, archeologii, e tn o g ra fii i p o p u la ry z a c ji w iedzy. Z m a rł w B iłg o ra ju dn ia 16 sie rp n ia 1967 r. żegnany przez szerokie rzesze ludności, uczczony w sp o m n ie n ia m i w k ilk u czasopism ach.
M ichał P ę k a lsk i ja k o pedagog o bserw ow ał n ie ty lk o m łodzież, k tó rą k ształcił i w ychow yw ał, ale i sta rs z e społeczeństw o, b a d a ł jego b ra k i, p o trze b y i z a in te reso w an ia, b a d a ł też szerzej p o ję te środow isko, łącznie z te re n e m i jego p rz e szłością. S tą d też w yw odziły się za in te re so w a n ia P ękalskiego, k tó ry m cały czas w o ln y od p rac y zaw odow ej pośw ięcał.
P u b lik o w ać zaczął ju ż w 1932 r. początkow o d ro b n e a rty k u ły b ąd ź p rz y czynki, w pism ach zaw odow ych i fachow ych ja k : „Życie S zkoły” , „P rzy jaciel Szkoły” , „Z b lisk a i z d a le k a ” , „Z o tc h ła n i w iek ó w ” , „W iadom ości A rcheologicz n e ”, „T eka Z a m o jsk a”, „ P am iętn ik L u b e lsk i”, a ta k że , zw łaszcza pod k oniec życia, w p ra sie codziennej.
P ę k a lsk i w cześnie zw rócił uw agę n a h isto rię m iejscow ości, w k tó ry c h pracow ał, w p ierw szym rzędzie U rzędow a i okolicy, później B iłg o ra ja , nie za p o m in ając o ro dzinnym Z aklikow ie. W U rzędow ie oddziały w ał b ardzo k o rzy stn ie n a m iejscow e społeczeństw o, założył ta m b ib lio tek ę p ubliczną. S ta re tra d y c je tego h isto ry c z nego m ia sta , ongiś k rólew skiego, siedziby sta ro s tw a , dzięki P ęk alsk ie m u znalazły w y raz w p rz y b ra n iu przez szkołę p o d sta w o w ą w ty m m ieście o ficjaln ie uży w an ej nazw y: S zkoła Ja g iello ń sk a.
Jeszcze p rzed w o jn ą ogłaszał d ru k ie m sw o je sp o strz eż en ia w te re n ie d o ty czące najw cześniejszych okresów życia ludzkiego w okolicach U rzędow a i Z a k lik o w a m . in. o B assonii, L eszczynie i W ęglinie. W la ta c h pow o jen n y ch roz ciąg n ą ł sw oje o b se rw ac je n a te re n ciągnący się od 'W isły aż po Ł ad ę i m ia sto B iłgoraj, in fo rm o w a ł o zn alezisk ach o b ie k tó w k u ltu r y m a te ria ln e j w K osinie, G ościeradow ie, G o ra ju , B iłg o ra ju , A lek san d ro w ie, D ylach, H a ra siu k a c h i w sze reg u innych m iejscow ości.
P ierw szą h isto ry czn ą ro z p ra w k ę P ęk alsk ie g o —
Przyczynek do dziejów cechu
krawców urzędowskich w X IX w.
— w y d ało O gnisko N auczycielskie w U rzę dow ie w 1938 r. P o siad a ł je d n a k P ę k a lsk i sporo nagrom adzonego m a te ria łu i stą d coraz to now e a rty k u ły o U rzędow ie:Wały w Urzędowie
(„P am iętn ik L u b e lsk i”, t. III: 1938),Urzędów w liczbach 1860 r.
(„T eka Z a m o jsk a” 1939); o Z aklikow ie:Notatka o szkółce parafialnej w Zaklikowie
(„T eka Z a m o jsk a” 1938),Kościół pod
wezwaniem św. Anny w Zaklikowie
(„Z b lisk a i z d a le k a ” 1939),Z przeszłości
K R O N I K A
223
Zaklikowa (Z dziejów powiatu kraśnickiego.
L u b lin 1963), ja k ró w n ież o począt k ac h 1 d ziejach G o ra ja (1957) i B iłg o ra ja (1956).Z ty c h za in te re so w ań p rzed h isto ry czn y ch i h isto ry czn y ch P ęk alsk ieg o , dzięki w ią z a n iu przezeń w spółczesności z przeszłością, m u siały się w yłonić ob se rw ac je z ja w isk z dziedziny etn o g ra fii, a zarów no okolice Z ak lik o w a i U rzędow a, ja k i B iłg o ra ja przech o w ały jeszcze b ard z o w iele za b y tk ó w i osobliw ości k u ltu ry ludow ej. O bok a rty k u łó w o c h a ra k te rz e w y b itn ie etn o g raficzn y m , ja k np. o p ie ś n ia ch , fig u rk a c h i krzyżach w k ap liczk ach czy ję z y k u sita rz y b iłg o ra jsk ic h , ogła szał te ż a rty k u ły oraz ro zp raw y m a ją c e p o dbudow ę i w alo ry histo ry czn e, m. in.-.
Miary pola (gruntu) w Urzędowie
(„L ud” 1951), D omw Urzędowie i zabytkowa
chata w Korytkowie
(„O chrona Z ab y tk ó w ” 1954),Arabskie domy na lubelskie]
ziemi, Biłgorajskie budownictwo drewniane
(„P olska S z tu k a L u d o w a” 1959). N a j w iększe n a pew no je d n a k znaczenie d la badaczy w o jew ó d z tw a lubelskiego m a ją d w ie o sta tn ie p ra c e P ękalskiego: Ositarstwie i sitarzach biłgorajskich
ogłoszona w : „P rac e i M a teria ły E tn o g raficzn e P olskiego T o w arzy stw a L udoznaw czego” T. 18: 1961 orazMateriały do magii, przesądów i wróżb w Biłgorajskiem
w : „S tudia i M a te ria ły L u b elsk ie” — E tn o g ra fia II, w y d aw n ic tw o M uzeum L ubelskiego z 1966 r. Z asługi P ękalskiego w dziedzinie b a d a ń reg io n a ln y ch p o łudniow o-zachodniej połaci w ojew ó d ztw a lubelskiego są dość znaczne i d o ceniane od daw na. D ano tem u w y ra z zarów no w p u b lik a c ja c h in fo rm u ją c y c h o b adaczach tego reg io n u (H. Zwo- lak iew iczEtnografowie i regionaliści
wbadaniach ludowej kultury Lubelszczyzny,
L u b lin 1962), ja k i w a rty k u ła c h praso w y ch . D użą zasługą P ęk alsk ie g o było za in ic jo w an ie w B iłg o ra ju m uzeum regionalnego, k tó ry m początkow o, k ie d y m ieściło się p rzy Z asadniczej Szkole Z aw odow ej, sam k iero w ał. N ajc en n iejsz e przed m io ty ja k ie p o sia d ał zn alazły się w zbiorach m uzeum w B iłg o raju , o fiaro w an e bądź przez niego sam ego za życia, b ąd ź też przez żonę po jego zgonie. U znaniem p rac y P ę kalsk ieg o było p rzy z n an ie m u M edalu D ziesięciolecia, a później odznak: T y siącle cia P a ń s tw a Polskiego i zło tej Z w iązku N auczycielstw a Polskiego.
M ichał P ę k a lsk i, sam o tn y działacz i badacz p ro w in c jo n a ln y w L ubelskiem , w iele zdziałał przez sw o ją p ra c ę pedagogiczną, ja k te ż przez p o sz u k iw an ia n au k o w e i p o p u la ry z ac ję w iedzy o reg io n ie lu b e lsk im w śró d m łodzieży i starszego poko lenia. W ysiłek jego nie poszedł n a m a rn e , p o zostaw ił on po sobie ślad trw a ły n ie ty lk o n a bliższym te re n ie jego działalności, ale rów n ież w w ojew ództw ie lu belskim , a n a w e t w k ra ju .
