FELIKS GROSS
17 czerwca 1906 – 9 listopada 2006
Żył 100 lat i 113 dni. Urodził się 17 czerwca 1906 roku w Krakowie, zmarł 9 listopada 2006 roku w Nowym Jorku.
Role życiowe, w których występował w ciągu dwóch stuleci, były nadzwy−
czaj zróżnicowane. Należał do aktywnych inicjatorów i współuczestników pro−
jektów politycznych, był również badaczem ideologii. Ale przede wszystkim był uczonym socjologiem i antropologiem, którego uwaga, zwłaszcza w ostatnich la−
tach twórczości, skupiała się na problemach wartości, obywatelstwa i wieloet−
niczności.
Karierę zawodową i naukową zaczynał jako prawnik. Potem uprawiał przede wszystkim socjologię i politologię. Był też cenionym antropologiem i badaczem problemów społecznych, a także publicystą. Z potrzeby i pasji obywatelskiego zaangażowania zajmował się społecznikowską działalnością i konstruowaniem reformatorskich programów. Uważnie obserwował i komentował przeobrażenia
STUDIA SOCJOLOGICZNE 2007, 1 (184) ISSN 0039−3371 STUDIA SOCJOLOGICZNE 2007, 1 (184) ISSN 0039−3371
cywilizacyjne i przemiany życia codziennego. Harmonijnie łączył wizje przy−
szłości z analizą konkretnych sytuacji.
Jego ojciec, Adolf Gross (ur. 1862) prowadził od 1892 roku własną kancela−
rię adwokacką, był posłem do parlamentu austriackiego, członkiem Stronnictwa Demokratycznego, radnym miasta Krakowa, współzałożycielem pierwszego żeńskiego gimnazjum w Krakowie oraz „Dziennika Krakowskiego”. Za swoją działalność został m.in. odznaczony Krzyżem Orderu Odrodzenia Polski. Matka, Augusta z domu Silbiger (ur. 1878), zajmowała się domem i dziećmi (Feliks miał sześcioro rodzeństwa).
Zgodnie z rodzinną tradycją przyszły autor Koczownictwa podjął na Uniwer−
sytecie Jagiellońskim studia prawnicze i uzyskał dyplom w 1929 roku. W czasie studiów wstąpił do PPS, był przewodniczącym Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej, udzielał się w Akademickim Związku Pacyfistów i Towarzystwie Uniwersytetów Robotniczych. Uczestniczył też w seminarium profesora Jana Sta−
nisława Bystronia i pełnił w jego Katedrze Socjologii i Etnologii funkcję asysten−
ta wolontariusza. Był przekonany, że badania naukowe oraz polityczna i oświato−
wa aktywność klasy robotniczej prowadzą do sprawiedliwości społecznej, a ruch pacyfizmu jest wyrazem solidarności całego cywilizowanego świata.
W ostatnim kwartale 1929 i pierwszym 1930 roku odbywał praktykę w Mię−
dzynarodowym Biurze Pracy w Genewie i w Instytucie Badania Problemów Międzynarodowych w Paryżu. Wyjeżdżał także do Niemiec, gdzie gromadził materiały do rozprawy doktorskiej pt. „Pierwotne prawo karne”. Doktorat uzy−
skał w listopadzie 1930 roku. Rok wcześniej ukazała się jego pierwsza publika−
cja zwarta, napisana wspólnie z bratem Zygmuntem broszura pt. Socjologia par−
tii politycznej.
Po odbyciu obowiązkowej rocznej praktyki sądowej przez cztery lata praco−
wał w kancelarii ojca. W 1935 roku, po złożeniu egzaminu adwokackiego, został wpisany do rejestru członków Izby Adwokackiej w Krakowie.
Zaraz po doktoracie rozpoczął zbieranie materiałów do rozprawy habilitacyj−
nej, głównie w berlińskim Museum für Völkerkunde. Wyjeżdżał także do Lon−
dynu, gdzie spotykał się z Bronisławem Malinowskim, który wkrótce stał się przez niemal całą dekadę jego osobistym przewodnikiem naukowym. Jesienią 1936 roku ukazała się pierwsza książka Feliksa Grossa Koczownictwo. Studia nad nomadyzmem i nad wpływem tegoż na społeczeństwo (bibliofilski reprint tej książki na stulecie urodzin autora wydała Oficyna Naukowa). Wstęp napisał Bro−
nisław Malinowski.
W 1937 roku Feliks Gross zawarł związek małżeński z Privą Baidaff, córką zamożnego przemysłowca z Wieliczki, absolwentką historii sztuki, która potem wykładała w USA (zmarła w 1990 roku).
Na początku 1938 roku Feliks Gross wydał, we współautorstwie z Zygmun−
tem Mysłakowskim, następną książkę Robotnicy piszą, w której nakreślił – na
FELIKS GROSS
6
podstawie nadesłanych pamiętników – obraz codziennego życia robotników.
Kontynuacją tej problematyki była kolejna, już samodzielna, książka z 1938 ro−
ku Proletariat i kultura. Warunki społeczne i gospodarcze kultury proletariatu.
Przedstawił w niej zróżnicowanie klasy robotniczej, jej sytuację ekonomiczną, mieszkaniową, rodzinną, a także kwestie oświaty i samokształcenia.
Mniej więcej dwa lata przed wybuchem II wojny światowej Feliks Gross roz−
począł studia nad społeczną funkcją języka, której podstawą miały być zebrane odezwy od czasów powstania kościuszkowskiego, lecz przygotowana książka nie zdążyła się ukazać.
Pomimo poparcia ze strony niektórych krakowskich uczonych, zwłaszcza Stanisława Estreichera, rektora UJ, a także Bronisława Malinowskiego, nie mógł uzyskać pod koniec lat trzydziestych XX wieku habilitacji z powodu silnych na−
strojów antyżydowskich w środowisku akademickim, podobnie jak w znacznej części społeczeństwa polskiego. Głębokie pragnienie i uparte starania Feliksa Grossa, aby zostać socjologiem uniwersyteckim, nie mogły się więc w ówcze−
snych warunkach urzeczywistnić.
Na początku II wojny światowej, ratując się przed niechybnym aresztowa−
niem, Feliks Gross dotarł z żoną do Wilna. Stamtąd po około rocznym pobycie, w czasie którego podejmował działalność konspiracyjną, udało mu się dotrzeć koleją transsyberyjską i statkiem do Japonii, a następnie do Anglii i Stanów Zjed−
noczonych A. P. Włączył się tam w działalność Central East European Planning Board i pełnił w tej organizacji funkcję sekretarza generalnego. Pracował, razem z przedstawicielami Czechosłowacji, Grecji i Jugosławii, nad planem stworzenia po zwycięskiej wojnie demokratycznego porządku w przyszłej konfederacji Eu−
ropy Środkowo−Wschodniej. Wizję tego nowego porządku ustrojowego przed−
stawił w wydanej w 1945 roku książce Crossroads of Two Continents: A Demo−
cratic Federation of East−Central Europe. Przez ostatnie cztery lata wojny reda−
gował również miesięcznik „New Europe and Postwar Reconstruction”. Uważał, że najważniejszym zadaniem wspólnoty europejskiej jest zapewnienie pokoju i wolności przez – jak pisał – „Połączenie barwnej wielości z jednością europej−
skiej cywilizacji”, której podstawą jest wspólnota kultury.
Kiedy zimna wojna spowodowała zawieszenie planów demokratycznej re−
konstrukcji Europy Środkowo−Wschodniej, Feliks Gross poświęcił się przede wszystkim pracy dydaktycznej i naukowej. Będąc dyrektorem Institute of Fo−
reign Relations prowadził najpierw wykłady na Uniwerystecie w Laramie, a w następnych latach na New York University oraz na uniwersytetach Colum−
bia, Virginia i Vermont. Najdłużej i najmocniej był związany z City University of New York (CUNY), gdzie zajmował stanowisko profesora antropologii i so−
cjologii w Brooklin College and Graduate School. Założył tam, na wzór między−
wojennej Polskiej Akademii Umiejętności, Academy on the Humanities and the Sciences. Rezultatem badań terenowych nad rozwiązywaniem konfliktów przez
FELIKS GROSS 7
dwa indiańskie szczepy mieszkające w jednym rezerwacie była książka z 1950 roku pt. Arapacho Indian of Wyoming. Change In Technology and its Effect on the Value System. Dwa inne jego studia terenowe poświęcone były poławiaczom homarów w stanie Maine i włoskim wieśniakom. Zaowocowały one m.in. książ−
ką Il Paese: Values and Social Change in an Italian Village (1973).
Ze szczególną uwagą Feliks Gross śledził przemiany polityczne i cywilizacyj−
ne zachodzące w świecie, a zwłaszcza na kontynencie europejskim i w USA.
W ciągu dwudziestu lat opublikował na te tematy kilka książek, poczynając od Foreign Policy Analysis z 1954 roku, a kończąc na The Revolutionary Party.
Essay in the Sociology of Politics z 1974 r. Od końca lat siedemdziesiątych XX wieku zajmowały go przede wszystkim problemy narodowościowe, kształ−
towanie się narodu politycznego i narodu kulturowego, a także koncepcja pań−
stwa obywatelskiego i trwałość państwa, które nazywał plemiennym. Zagadnie−
niom tym poświęcił kilka kolejnych książek, m. in.: Educational Reconstruction in Europe (1978), Ideologies, Goals, and Values (1985), The Civic and the Tri−
bal State: The State, Ethnicity, and the Multiethnic State (1998), Citizenship and Ethnicity. The Growth and Development of a Democratic Multiethnic Institution (1999).
Wielokrotnie przyjeżdżał do Europy (w Polsce był ponownie w 1992 roku po pięćdziesięciu latach nieobecności). Miał wykłady m.in. we Florencji, w Lon−
dynie, Rzymie i Brugii. O nieprzerwanych związkach z polską nauką świadczy choćby to, że przez wiele lat blisko współpracował z Polskim Instytutem Nauko−
wym w Nowym Jorku, będąc kolejno jego sekretarzem, dyrektorem, wicepreze−
sem i od 1980 roku prezesem.
Autor Koczownictwa wypowiadał się w formach niezwykle zróżnicowanych:
jako uczony i intelektualista, jako redaktor, publicysta, komentator, recenzent, fe−
lietonista, dyskutant, autor listów do redakcyj, wywiadów… Pisywał do „Wiado−
mości Literackich” i „Robotnika” w Londynie, do „Kultury” w Paryżu i „Robot−
nika Polskiego” ukazującego się w Nowym Jorku oraz do wielu czasopism za−
granicznych.
Kiedy wiosną 2000 roku jako ówczesny przewodniczący Polskiego Towarzy−
stwa Socjologicznego zaprosiłem Profesora Feliksa Grossa na zbliżający się ogólnopolski zjazd, rychło otrzymałem odpowiedź, że bardzo chętnie by przyje−
chał, ale zapisał się na kurs komputerowy i nie chciałby go przerywać, zwłasz−
cza że musi przyzwyczaić się przechodzić przez najruchliwszą ulicę w Nowym Jorku. A miał wtedy, przypomnijmy, 94 lata!
Większość książek i publikacji Feliksa Grossa nie jest dostępna w języku pol−
skim. Ale nieco jego tekstów można i po polsku przeczytać. Poza wyżej wymie−
nionymi wypada przypomnieć następujące: Socjalizm humanistyczny (1946), Druga rewolucja przemysłowa (1958), O wartościach społecznych (1961), Uwa−
gi o zmianie społecznej (1964), Tolerancja i pluralizm (1992), Federacje i kon−
FELIKS GROSS
8
federacje europejskie. Rodowód i wizje (1994), Wartości, nauka i świadectwa epoki (2002).
Nawet ten skromny wybór tytułów potwierdza opinię, że Feliks Gross był wy−
bitnym intelektualistą i erudytą, człowiekiem o wielkiej wyobraźni i kulturowej wrażliwości. Na każdy też problem umiał patrzeć z kilku punktów widzenia.
I niestrudzenie poszukiwał wiedzy o zmieniającym się świecie, a także podstaw nowego pokojowego i sprawiedliwego ładu w stosunkach międzyludzkich i mię−
dzypaństwowych.
Andrzej Kojder
FELIKS GROSS 9
JERZY JAROSŁAW SMOLICZ 2 lutego 1935 – 3 listopada 2006
3 listopada 2006 roku zmarł w Australii znakomity uczony pracujący poza krajem, twórca koncepcji wielokulturowości. Miał obywatelstwo brytyjskie i au−
stralijskie.
Jerzy J. [George] Smolicz urodził się 2 lutego 1935 roku w Warszawie. Był synem Adolfa Kotwica Smolicza i Janiny Smoliczowej, z domu Kuroczyckiej.
Wychowywał się w Nieświeżu, gdzie jego rodzice, wywodzący się z okoliczne−
go ziemiaństwa, pracowali jako nauczyciele. Podzielił tragiczny los mieszkań−
ców Kresów Rzeczpospolitej. Ojca, jako oficera rezerwy, wywieziono do łagru na Syberii, a Jerzy J. Smolicz z matką został deportowany w 1940 roku do koł−
chozu w Kazachstanie.
11
STUDIA SOCJOLOGICZNE 2007, 1 (184) ISSN 0039−3371
Po utworzeniu Armii Andersa rodzina Smoliczów zdołała wydostać się przez Azję Środkową i Morze Kaspijskie do Persji. W Teheranie Jerzy J. Smolicz roz−
począł naukę w polskiej szkole (1942–1945). W 1945 roku przez Bagdad i Syrię wraz z matką dostał się do Libanu, gdzie przebywali dwa lata, podczas gdy oj−
ciec nadal służył w armii we Włoszech. Uczęszczał wówczas do prowadzonej w języku francuskim szkoły oo. jezuitów.
Przejęcie władzy w Polsce przez komunistów zmusiło rodzinę Smoliczów do emigracji i przyjęcia obywatelstwa brytyjskiego. Jerzy J. Smolicz znalazł się w północnej Szkocji, gdzie kształcił się już w języku angielskim. Doświadczenie wielu kultur było w jego biografii wcześnie i głęboko zakorzenione. W latach 1953–1960 studiował na Wydziale Chemii Uniwersytetu Edynburskiego, a na−
stępnie w Oksfordzie – chemię, historię nauki i nauki społeczne. Doktoryzował się w 1960 roku. Pracował w Lincoln College w Oksfordzie (1961–1963), a na−
stępnie wykładał w University of Leicester (1963–1965). W 1965 roku wyjechał wraz z rodzicami do Australii, gdzie na Uniwersytecie w Adelajdzie uzyskał sta−
nowisko wykładowcy. Na Uniwersytecie tym pracował do końca życia, tworząc ośrodek badawczy – laboratorium australijskiego narodu wielokulturowego.
Zmarł w swym domu w Millswood. Jak w badaniach, tak i w życiu osobistym, szczególną wartością była dla niego rodzina. Wielką troską otaczał swych rodzi−
ców i dzieci – Krzysztofa i Kamilę oraz wnuki – Jeremiego i Oleńkę. Polacy i Australijczycy pożegnali Jerzego 11 listopada 2006 roku w kościele Zmar−
twychwstania Pańskiego. Prywatny pogrzeb odbył się na najstarszym cmentarzu osadników polskich w Australii w Sevenhill, gdzie spoczął obok rodziców.
Jerzy J. Smolicz znany jest jako wybitny badacz etniczności, twórca koncep−
cji wielokulturowości i rdzenia kulturowego. Pierwsze jego publikacje były z za−
kresu chemii (1962–1965), ale wkrótce badanie reakcji chemicznych zastąpiły badania interakcji społecznych. Do tej problematyki przeszedł płynnie, zajmując się historią nauki, teorią nauki i naukami o nauce. Warto tu wspomnieć artykuł (1970) dotyczący paradygmatów w naukach przyrodniczych i w socjologii, arty−
kuły dotyczące socjologii nauki i wreszcie socjologii humanistycznej. Wkrótce potem rozpoczął badania nad zmianą paradygmatu interakcji kulturowych.
Był znakomitym uczonym, jasno formułującym koncepcje teoretyczne, ale miał też nieczęsto spotykaną umiejętność formułowania projektów zmian spo−
łecznych. Za rządów Malcolma Frasera, w 1984 roku przewodniczył zespołowi powołanemu do badania wielokulturowości w edukacji. Jego raport Education for Cultural Democracy stał się podstawą polityki wielokulturowości. Jak stwier−
dza Federation of Ethnic Communities’ Councils of Australia, Jerzy J. Smolicz ma ogromny wkład w kształtowanie tożsamości australijskiej. W 1988 roku otrzymał Order of Australia (AM) za zasługi dla australijskiej wielokulturowo−
ści. Model wielokulturowości przynoszący widoczne efekty w Australii, propo−
nował także dla wielokulturowych krajów Azji i innych regionów świata. Uwa−
JERZY JAROSŁAW SMOLICZ
12
żał, że model interakcji kultur i edukacji międzykulturowej można zastosować także w Europie, która odkrywa swą różnorodność kulturową, w tym – jak pisał – perspektywę europejsko−muzułmańską. Eksperyment australijski był więc la−
boratorium procesów interakcji kulturowych w skali globalnej i koncepcji pań−
stwa pluralistycznego, w którym – jak pisał – „sama myśl o zduszeniu lub elimi−
nacji etnicznej identyfikacji oraz zrodzonej z niej solidarności grupowej jest nie tyle niepraktyczna, ile niepożądana”. W swych badaniach nad przekraczaniem granic kultur nawiązywał do polskiej tradycji socjologii kulturowej i socjologii narodu, szczególnie do Floriana Znanieckiego, a potem także do rozwijanej rów−
nolegle przez Antoninę Kłoskowską, z którą był zaprzyjaźniony, teorii identyfi−
kacji narodowej i walencji kulturowej.
Był profesorem w utworzonej specjalnie dla niego Katedrze Edukacji (1987), a także dyrektorem (od 1989 roku) Center for Intercultural Studies and Multi−
cultural Education (CISME). Zgromadził wokół siebie zdolnych współpracow−
ników, z którymi prowadził badania wielu grup etnicznych. Opublikował sześć książek autorskich, sześć współautorskich oraz ponad 200 artykułów w czasopi−
smach i pracach zbiorowych. Margaret Secombe i Joseph Zajda wydali zbiór najbardziej znanych tekstów: J. J. Smolicz on Education and Culture (1999).
W 1976 roku został członkiem Academy of Social Sciences w Australii. Był członkiem komisji rządowych i organizacji społecznych, zajmujących się pro−
blematyką emigracji i polityki edukacyjnej, a szczególnie ochroną języków grup etnicznych. Język, idąc za koncepcjami Znanieckiego, uważał za szczególną wartość społeczną, a erozje i śmierć języków zdominowanych mniejszości uwa−
żał za zjawisko zubażające kulturę. Został pierwszym laureatem UNESCO Linguapax Prize (Barcelona 2002) w uznaniu zasług dla badania polityki języ−
kowej w różnicowanych lingwistycznie społeczeństwach. Jerzy J. Smolicz otrzymał wiele innych zaszczytnych nagród i wyróżnień. Szczególnie cenił ty−
tuł profesora honorowego Pontifical and Royal University of St. Thomas w Ma−
nilii (1993). Był Kawalerem Maltańskim.
Uczestniczył w pracach International Institute of Sociology i International So−
ciological Association. Był członkiem redakcji wielu czasopism, redaktorem „Eu−
ropean Journal of Education”; „Asian and Pacific Migration Journal”; „World Studies in Education”; „Education and Society” i innych. Jego prace przekładano na języki: niemiecki, francuski, włoski, filipiński i polski. Wielokrotnie był profe−
sorem wizytującym w Wielkiej Brytanii, w Niemczech, na Filipinach, w Japonii i w Polsce. W 1995 roku został członkiem zagranicznym Polskiej Akademii Umiejętności. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku był profesorem wizytują−
cym w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego i w Instytucie Studiów Politycznych PAN, a także w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.
Jerzy J. Smolicz badał systemy edukacji jako systemy społeczne. Zajmował się wszystkimi typami systemów edukacyjnych, od kształcenia elementarnego
JERZY JAROSŁAW SMOLICZ 13
po kształcenie wyższe – zarówno w obszarze publicznym, jak i niepublicznym, a także globalnymi procesami umasowienia kształcenia wyższego i jego prywa−
tyzacją w perspektywie porównawczej. Standardy kształcenia i ewaluacji, które były kolejnym polem jego badań odnosił do wartości społecznych, którym sys−
tem edukacji miał służyć. Był członkiem instytucji wypracowującej kryteria ewa−
luacji i uznawalności dyplomów kształcenia przybywających do Australii emi−
grantów – National Office of Overseas Skills Recognition (NOOSR).
Wniósł wiele do kultury polskiej poza krajem poprzez badania Polonii austra−
lijskiej, której poświęcił m.in.: Zostać Australijczykiem? Polski dom, australijska szkoła (1990, współautor Margaret J. Secombe), Australijczycy polskiego pocho−
dzenia. Studium adaptacji i asymilacji młodego pokolenia (1984, współautor Ro−
ger McL. Harris). W 1998 roku został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orde−
ru Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej.
Za najważniejszą pracę Jerzego J. Smolicza uważa się Culture and Education in a Plural Society (Canberra 1979) [przekł. pol.: Kultura i nauczanie w społe−
czeństwie wieloetnicznym, 1990], w niej bowiem przedstawił swą teorię interak−
cji kulturowej, wewnętrznego kulturowego pluralizmu jako przeciwieństwa etno−
centryzmu, separatyzmu i powierzchownego zewnętrznego tylko zróżnicowania kulturowego. W odpowiedniej polityce edukacyjnej upatrywał narzędzia zarów−
no lokalnych, jak i dalekosiężnych zmian w kierunku pluralistycznej demokracji kulturowej oraz internalizacji pluralizmu i wielokulturowości. Wraz z Richardem J. Wattsem wydał na ten temat pracę zbiorową Cultural Democracy and Ethnic Pluralism: Multicultural and Multilingual Policies in Education (1997). Opraco−
wał koncepcję systemów ideologicznych wartości i norm grupowych oraz syste−
mów społecznych, w których wyróżnił systemy pierwotne i wtórne – a co za tym idzie, typy interakcji pomiędzy grupami kulturowymi, zróżnicowanymi pod względem wartości rdzennych i systemów społecznych. Jest to twórcze roz−
winięcie humanistycznej, interakcyjnej, kulturowej teorii socjologicznej w na−
wiązaniu do Roberta M. MacIvera, kontynuującego tradycję szkockiej myśli spo−
łecznej, a przede wszystkim do Floriana Znanieckiego i jego zasady współczyn−
nika humanistycznego. Pod wieloma względami szedł więc podobną drogą co in−
ny polski uczony w Australii – Jerzy Zubrzycki.
Chociaż wkład Jerzego J. Smolicza do teorii wielokulturowości i polityki od−
noszącej się do etniczności i kultur narodowych wysuwa się najczęściej na plan pierwszy, to trzeba zwrócić uwagę na głęboko humanistyczny rys jego dorobku, a więc teorię kulturową osoby jako uczestnika życia społecznego. Także tutaj in−
spirował go Znaniecki swą koncepcją jednostki jako wartości kulturowej i spo−
łecznej. Równie ważnym zagadnieniem, jak kultura i nauczanie w społeczeń−
stwie pluralistycznym, są osobowe systemy kulturowe w społeczeństwie plurali−
stycznym. Jerzy J. Smolicz bowiem, tak jak grupowym systemem społecznym i grupowym systemem kulturowym, zajmował się też relacjami społecznymi,
JERZY JAROSŁAW SMOLICZ
14
które buduje jednostka w swej indywidualnej biografii (osobowy system społecz−
ny – pierwotny i wtórny) oraz osobowymi systemami kulturowymi, wskazując na warunki odejścia od rozpowszechnionego w świecie osobowego typu etno−
centrycznego. Konstruując model interakcji pomiędzy grupami etnicznymi w społeczeństwach wielokulturowych przyjął perspektywę socjologii humani−
stycznej. Najważniejszą wartością z tej perspektywy jest jednostka jako wartość kulturowa, a węziej, jako wartość społeczna, podobnie jak język specyficznie jest wartością lingwistyczną, ale szerzej jest wartością kulturową, jak podkreślał to w tekście Social Systems in Multicultural Societies zamieszczonym w księdze poświęconej pamięci Stanisława Ossowskiego. Własny, osobisty system kulturo−
wy, tworzony przez obcowanie od dzieciństwa z wieloma kulturami i językami łączył z bogatą siecią relacji przyjaźni w świecie. Utrzymywał bliskie kontakty i współpracował z wieloma ośrodkami w Polsce, zbliżając dzięki temu te środo−
wiska, szczególnie z Warszawy, Krakowa i Lublina.
W ostatnich latach wiele uwagi poświęcał problemom partykularyzmu i uni−
wersalizmu wartości, europejskiej koncepcji państwa−narodu w innych kontek−
stach kulturowych i cywilizacyjnych, problemom praw człowieka i możliwości uniwersalizacji demokracji.
Cześć jego pamięci.
Elżbieta Hałas
JERZY JAROSŁAW SMOLICZ 15
16
ANDRZEJ K. PALUCH 19 lutego 1944 – 7 listopada 2006
Profesor w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, twórca i wie−
loletni kierownik Zakładu Antropologii Społecznej, propagator twórczości i wy−
dawca Dzieł Bronisława Malinowskiego, badacz wielokulturowości, inspirujący nauczyciel.
Urodził się w Krakowie 19 lutego 1944 roku, zmarł tamże 7 listopada 2006 roku. W młodości mieszkał na ulicy Szujskiego, w samym centrum starego mia−
sta, w połowie drogi między Collegium Novum a Biblioteką Jagiellońską.
W latach 1958–63 uczęszczał do Liceum Plastycznego. Artystyczna wrażli−
wość była ważnym elementem jego habitusu. Ujawniała się później nie tylko w autokarykaturach, którymi zwykł był opatrywać dedykacje w swych książ−
STUDIA SOCJOLOGICZNE 2007, 1 (184) ISSN 0039−3371
kach, ale także w zamiłowaniu do fotografii i potrzebie rejestrowania wizualnej strony świata. Jego artystyczna natura wyrażała się również w uwrażliwieniu na piękno języka. Dobrze napisana fraza była dla niego ważną wartością. Nie znosił bylejakości polszczyzny i pseudonaukowego żargonu. Uważał, że „głęb−
szego rozumienia kultury” (choć chyba tego tak nie nazywał) może dostarczyć przede wszystkim sztuka. Polecał swym studentom czytanie współczesnych po−
wieści.
Od czasów wczesnej młodości datowała się jego pasja do tatrzańskich wspi−
naczek i miłość do gór. Był w tym zarówno pociąg do „prawdziwie męskiej przy−
gody”, estetyczny zachwyt nad pięknem krajobrazu, jak i fascynacja góralszczy−
zną. W późniejszych latach Andrzej wspinał się także w Alpach, górach Szkocji czy w Stanach Zjednoczonych. Członkostwo krakowskiego Klubu Wysokogór−
skiego bardzo sobie cenił i umieszczał w swoich życiorysach obok przynależno−
ści do różnych ważnych towarzystw naukowych.
Od 1963 do 1968 roku studiował etnografię na Uniwersytecie Jagiellońskim.
Pracę magisterską pisał pod kierunkiem prof. Andrzeja Waligórskiego, ucznia Bronisława Malinowskiego i badacza ludu Luo w Kenii. Promotor bardzo był dumny ze swego podopiecznego.
Pracę naukową rozpoczął w 1968 roku jako asystent w Katedrze Etnografii Ogólnej i Socjologii, a po reorganizacji – w Instytucie Socjologii, gdzie przebie−
gały dalsze etapy jego kariery. W latach 1969–1981 należał do PZPR. Doktorat w zakresie nauk humanistycznych uzyskał w 1972 roku, habilitację – w roku 1977, zaś tytuł naukowy profesora – w roku 1991.
W latach 1978–80 kierował Zakładem Oświaty i Kultury, a od 1980 do 1998 stworzonym przez siebie Zakładem Antropologii Społecznej, który był przez wiele lat jedyną placówką naukową o tej nazwie w Europie Wschodniej. Jedno−
cześnie w latach 1973–76 kierował Pracownią Socjologiczną i Etnograficzną Za−
kładu Polonijnego, a w latach 1990–92 – Pracownią Socjologiczno−Etnograficz−
ną Międzywydziałowego Zakładu Historii i Kultury Żydów. Pełnił kilkakrotnie funkcję zastępcy dyrektora Instytutu Socjologii, w latach 1988–90 – dyrektora te−
go instytutu, a od 1991 do 1994 – prodziekana Wydziału Filozoficzno−Historycz−
nego. Od 2002 roku pracował w Zakładzie Metod i Technik Badawczych Insty−
tutu Socjologii UJ.
Wielokrotnie przebywał na zagranicznych stypendiach badawczych oraz jako wizytujący profesor (Cambridge University, London School of Economics and Political Science, Wayne State University, Yale University, University of Michi−
gan, Cape Town University). W 1992 roku otrzymał tytuł honorowego członka Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland.
Andrzej pozostanie w naszej pamięci przede wszystkim jako wspaniały na−
uczyciel, który rozpościerał przed nami szerokie perspektywy swej dyscypliny.
Pamiętam zajęcia z nim w połowie lat siedemdziesiątych, wrócił wtedy z roczne−
ANDRZEJ K. PALUCH
18
go pobytu w Cambridge, pracował nad habilitacją. Antropologia społeczna za je−
go sprawą miała nieodparty urok. Była wolna od wpływu dominującej ideologii, a jednocześnie stanowiła intelektualne wyzwanie. Czytaliśmy z samozaparciem Levi−Straussa, którego wtedy zaczęto wydawać.
Swą dyscyplinę rozumiał Andrzej następująco: „Dzisiaj chciałoby się powie−
dzieć, że antropologia społeczna jest specyficznym sposobem uprawiania socjo−
logii. Jej specyfika wynika ze szczególnego uwrażliwienia na jedność człowieka w jego różnorodności. Z jednej strony, poszukuje antropologia tych właściwości, które stanowią o wyjątkowości człowieka i znajduje je w kulturze. Z drugiej stro−
ny, w zróżnicowaniu kulturowym na świecie poszukuje antropologia właściwo−
ści wspólnych, które stanowią o jedności rodzaju ludzkiego” (Mistrzowie antro−
pologii społecznej, s. 8).
Andrzej był naszym prawdziwym guru, a jednocześnie stanowiliśmy grono bliskich przyjaciół. Jeździliśmy razem w góry, obchodziliśmy wspólnie urodziny.
Część tej grupy zinstytucjonalizowała się w Zakład Antropologii Społecznej, z którym współpracowali inni koledzy: socjologowie i etnologowie. Należy tutaj wymienić: Janusza Muchę, Mariolę i Andrzeja Flisów, Jana Kubika, Antoniego Bydłonia, Zdzisława Macha, Mariana Kempnego, Jolantę Janowicz (później Swolkień), Grażynę Kubicę, Janinę Fenigsen−Orłowską, Sławomira Kapralskie−
go, a także Grzegorza Babińskiego, Tomasza Gobana−Klasa, Jerzego Szymurę, Barbarę Fatygę, Katarzynę Kaniowską, Czesława Robotyckiego, Andrzeja Mirgę.
Twórczość naukowa Andrzeja Palucha dotyczyła na początku głównie proble−
matyki zmiany społecznej. O tym traktowała zarówno jego praca doktorska („Przemiany społeczne i kulturowe w Afryce współczesnej”), jak i książka habi−
litacyjna, Konflikt, modernizacja i zmiana społeczna. Analiza i krytyka teorii funk−
cjonalnej (PWN 1976). Autor pisał we wstępie, że nie chodziło mu „tyle o ocenę wkładu funkcjonalizmu do współczesnej teorii socjologicznej, ile o rozwiązanie jednego z największych problemów współczesności” (s. 8). Porażki funkcjonali−
zmu upatrywał w niezdolności tego nurtu do rozwiązania trudności teoretycznych, a na płaszczyźnie empirycznej – w jego „nieadekwatności do rzeczywistości”. Na−
dzieję zaś widział w „marksistowskiej teorii społeczeństwa”. Niemniej jednak ca−
łą książkę poświęcił gruntownej analizie „niesłusznego” projektu (czy młodsi ko−
ledzy i koleżanki będą w ogóle rozumieć sens tego zabiegu?).
Inny rozdział stanowią rozważania nad problemami związanymi z asymilacją, które zawarł we współredagowanym z Hieronimem Kubiakiem tomie Założenia teorii asymilacji (Ossolineum 1980), a także badania dotyczące skupisk polonij−
nych (w pracy zbiorowej: Stan i potrzeby badań nad zbiorowościami polonijny−
mi, Ossolineum 1976).
Ważny etap jego działalności stanowiła praca nad przygotowaniem i redago−
waniem Dzieł Bronisława Malinowskiego. Wypełnił w ten sposób testament prof. Waligórskiego, który przez wiele lat zabiegał o uznanie dla swojego men−
ANDRZEJ K. PALUCH 19
tora. Wstęp Andrzeja do pierwszego tomu Dzieł stanowi bardzo ważne krytycz−
ne omówienie filozoficznych podstaw antropologii Malinowskiego. Główne tezy przedstawił później w tekście The Polish Background to Malinowski’s Work, któ−
ry ukazał się w najważniejszym brytyjskim piśmie antropologicznym „Man. The Journal of the Royal Anthropological Institute” w 1981 roku. W serii „Myśli i Ludzie” w tym samym roku opublikował monografię poświęconą Malinowskie−
mu (II wyd. w 1983). Kolejną książką omawiającą twórczość słynnego antenata była zbiorowa praca (współredagowana z Mariolą Flis) Antropologia społeczna Bronisława Malinowskiego (1985). Stanowiła ona pierwsze wspólne przedsię−
wzięcie Andrzeja i grona jego uczniów.
Kolejnym było zorganizowanie we wrześniu 1984 roku międzynarodowej konferencji dla uczczenia stulecia urodzin Malinowskiego, poprzedzone uroczy−
stością nadania jego znakomitemu uczniowi, Raymondowi Firthowi honorowe−
go doktoratu. Zgromadziliśmy wtedy w Krakowie wielu świetnych antropo−
logów, by wymienić tylko: Lucy Mair (studentkę Malinowskiego), Ernesta Gell−
nera, Edwina Ardenera, Jean LaFontaine czy Michaela Younga. Feliks Gross nie mógł przyjechać, bo odmówiono mu polskiej wizy. Obecne natomiast były wszystkie (trzy) córki Malinowskiego wraz z rodzinami. Obchody stanowiły wielkie wydarzenie naukowe, ale i organizacyjne. Pokłosiem tej konferencji był tom Malinowski Between Two Worlds. The Polish Roots of an Anthropological Tradition (red. R. Ellen, E. Gellner, G. Kubica, J. Mucha) wydany przez Cam−
brigde University Press (1988), do którego Andrzej napisał wstęp i jeden z roz−
działów.
Zwieńczeniem jego zainteresowań historycznych była książka Mistrzowie an−
tropologii społecznej. Rzecz o rozwoju teorii antropologicznej (PWN 1990). Sta−
rał się w niej przedstawić poszczególne nurty teoretyczne poprzez ich przedsta−
wicieli. Jego własny mistrz, prof. Waligórski, w swej Antropologicznej koncep−
cji człowieka uczynił inaczej, tam rozwój dyscypliny był przedstawiony jak ewo−
lucyjne dążenie do ideału, którym był funkcjonalizm Malinowskiego. Paluch rozpatruje różne teorie i ich reprezentantów krytycznie, nikogo nie uprzywilejo−
wując. Wiem, że zamierzał uzupełnić swą książkę o nowe postaci i wydać po−
nownie, negocjował to z wydawnictwem. Niestety nie zdążył zrealizować tego planu.
Oprócz obchodów Malinowskiego jeszcze kilkakrotnie udało nam się zapro−
sić międzynarodowe grono uczonych na nasze „Podhale School of Social Anth−
ropology”, jak Andrzej nazwał nasze przedsięwzięcia. Uczestniczyli w nich m. in.: Maurice Bloch, Jack Goody, Ernest Gellner, Edwin Ardener, Ladislaw Holy, Peter Skalnik, Jeremy Boissevain, Jonathan Webber, Chris Hann, Frances Pine. Ta ostatnia trójka antropologów prowadziła w Polsce swe badania tereno−
we i wiele zawdzięczała pomocy i wsparciu Andrzeja. Chris Hann, obecnie dy−
rektor Max Planck Institute w Halle, napisał do mnie na wiadomość o śmierci
ANDRZEJ K. PALUCH
20
Andrzeja: „his legacy was substantial – I mean not just his own publications but all the students that he taught and his success in putting Krakow back on the in−
ternational anthropological map”. Zaś Jonathan Webber, profesor Universytetu w Birmingham: „my entire work in Poland is essentially due to Andrzej. He was the first to invite me, and then followed it up with repeated invitations in the ear−
ly 1990s”.
Właśnie współpraca z Jonathanem Webberem nad projektem „Galicja” była bardzo ważnym etapem w naukowej biografii Andrzeja i całego naszego zakła−
du. Projekt ten dotyczył najpierw badań nad ludnością Oświęcimia w kontekście obozu Auschwitz, a później stosunków etnicznych w całej byłej Galicji, szcze−
gólnie pamięci o żydowskich współobywatelach. Tych spraw dotyczyły ostatnie publikacje Andrzeja.
Pod koniec życia interesował się głównie antropologią języka i rozpoczął pra−
cę nad książką na ten temat dla wydawnictwa Scholar. Niestety nie zdążył jej ukończyć.
Od lat trawiła go wyniszczająca choroba, z którą walczył ze zmiennym szczę−
ściem. Jerzy Pilch sportretował go w swej powieści Pod mocnym aniołem jako Krzysztofa Kolumba Odkrywcę.
Piętnastego stycznia 2007 roku w Centrum Kultury Żydowskiej w Krakowie zebrało się liczne grono przyjaciół i współpracowników Andrzeja Palucha na spotkaniu in memoriam.
Grażyna Kubica
ANDRZEJ K. PALUCH 21
