Krzysztof Kurek
KiIka uwag o akt○○skiej legendzie H eIeny Modrzejew§ kiej
W g「udniu 1864 r. Heiena Modrzejewska miata Za SOba swOj sceni⊂Znydebiut (Iipiec 1861〉 olaZt「Wa-j準a prawie trzy i p61 roku tuIaczke po prowincjo-nainy⊂h scena⊂h Bo⊂hni. Nowego Sacza. Rzeszowa, StanisIawowa, PrzemySIa. Brod6w, Brzeねn. W ⊂ze手 niowcach. gdzie wystepowaia od ⊂Ze「WCa 1863 L, byIa traktowana przez wieIonarodowa pubIi⊂Z-noSC jak gwiazda. 」ednak SwiadomoSC wlasny⊂h moZIiwoSci, Pragnienie gry w wieikim repertua「ze, WeWnetrZny P「ZymuS doskonaienia artystycznego WarSZtatu. a tak2e po⊂ZuCie m胸a⊂egO CZaSu SPJa-W勅iZ wlaSnie pod konie⊂ 1864 r., iiedza⊂ W dusz-nej i bruddusz-nej garderobie ⊂Zerniowieckiej scenyL
ak-torka postanowiia: Zanim dojde do lat trzydziestu,
bede n事jiepsza aktorka w Poisce〃'. W swoich wspo-mnienia⊂h, ⊂h⊂aC Odda〔 6w⊂ZeSne PO⊂ZuCiebezsil-nosti i marzenie o zmianie wtasnego Iosu,
Modrze-jewska pisaia: ,【…】 siedziatam tam. marzac o jakimS teatrze, W kt6rym prawdziwe piekno byIoby my引a P「ZeWOdnia pIZy naSladowaniu przyrody. 1 zn6w Zen”aIa sie w moim ser⊂u gWattOWna ⊂he〔 wyrwa-nia sie z tego ciasnego k61ka i budziC jelam w⊂iaZ nowe mrzonki, jedne szaIehsze od d「ugi⊂h. - Mu-SZe! Musze! Muszgr Pod konie⊂ Sierpnia 1865 r. ak-to「ka porzu⊂iIa s⊂ene W Czerniow⊂aCh, Zako czyta nisz⊂Za⊂yja zwiazek z Gustawem Zimajerem i
przy-byta do Krakowa. gdzie zaangafowata sie do teatru
P「OWadzonego p「zez Adama Skorupke. Po Iatach 6w巾rzedkrakowski〃 ok「es dziaiainosti (1861 -1865) Okre!iila mianem.artysty⊂ZnegO ⊂Zy錐Cal z kt6re-go musiaIa u⊂ie⊂, aby podaZy〔 wIasna - fy⊂iow皐 i artysty⊂Zna - droga.Anaiizuja⊂ bogata biog「afie ModlZejewskiej
trzeba stwierdzi` iZ krakowski debiut aktorki (7
paZ-dziemika 1865 「.) jest po⊂Zatkiem niezwyklej. $wia-domej, POdpartej ge=iainym taIentem i mordercz亀 PraCa, aJtySty⊂Znej drogi, kt6rej fenomen powinien byC rozpatrywany w szerokim kontekScie dziej6w SZtuki aktorskiej w XIX-Wiecznej Europie. NaleZy ZauWaZy` iZ spos6b wyko「zystania wtasnej popu-lalnOSci. a takZe $wiadome budowanie artystycz-nego wizer…ku w opa「⊂iu o odpowiedni dob6r r6i POWinny skloni〔 nas do p「zywotania 4awisk gwiaz-dorstwa i aktoromanii, kt6re w potowie XiX stuIe⊂ia
種鴫∴ _んで一重董
国璽園
Frag ment sztukiノu伽p「zepisany leka ModlZqiewskiej
OPanOWaly europejskie s⊂eny. Kont「akt, jaki Mod-「Z匂ewska pod pisaia z waJSZaWSka Dyrek煎Teat「6w Rzadowy⊂h w 1868 「.. wi年zaI sie z ,Obje⊂iem stano-Wiskaかpierwszej akto「ki d「amatu i komedii. Umo-Wa gUmo-WarantoUmo-Wala roczna pen5ie w wysokosti 2O70 「ubIi. kwote dodatkowy⊂h 30 rubIi za kaZdy wystep. CZte「Omiesieczny uriop i p「awo do jednego benefi-Su O「aZ Wyboru r6l. Wa「to zauwaZy` iZ do momen-tu zaangaわwania Modrzejewskiej najiepiej opia-Cana artyStk寄warszawskiej s⊂eny byねWiktoryna Bakatowi⊂Z, kt6rej ro⊂Zna PenSja nie przekraczala 150O 「ubIi. Podpisuja⊂ SWej kontrakt Modrzejewska Stata Sie - jak pisa=6zef Sz⊂ZubIewski - nie tyiko aktorka waJSZaWSkiej sceny, ie⊂Z tak2e jej 。gWiazda i dyktato「k* Marzenia wypowiadane w garderobie teatru w Cze「niowca⊂h urze⊂ZyWistnily sie jednak nie tyIko w wymia「ze mate「iainym. Od pie「wszego WyStePu W Warszawie byla anonsowana jako 〃na手 Wieksza poIska aktorkaO. Pomimo針odowiskowy⊂h konflikt6w i niezbyt dobrych reia郎Z ⊂ZeScia ze-SPOIu ⊂aly okres warszawski (WrZeSie掴869 - ⊂Zer-Wie⊂ 1876) ugruntowat pozy匂e aktolki, kt6rej 「oIe W d「amatach §zekspi「a staly sie niedostignionym WZO「em aktorskiej kreacji. By〔 moZe szczeg6Ine POWOdzenie szekspirowskich 「6I stato sie lnSPlraqま do prqiektowania karie「y zag「ani⊂Znej. Niespotyka-ne doty⊂h⊂ZaS W dzieja⊂h poIskiego teatru suk⊂eSy artysty⊂Zne i ogromna populamoSC, jaka Modrze-jewska osiagneta w Stana⊂h Zjedno⊂ZOny⊂h, byly
タンろ` -- ・〉農乙′・・ `乙タニシ、十一三￣二一千三一一・ “ ィウノプレ十色アシ・タブーケー●一一一`一心・斧千三峯こ ・乙-〆∠′一事- -青みよ:/乙で一一.・-ん●一己一々一一一一一フ ふた・-農・一・ノン㌢二千・′ノ・ ′-」づ・才一一二° ダーチャを￣ノ一・〇レン・一・レ一・-喜一・ノア・・"種・イ・′ン“一㌔
を三三三雲と董㌻二
でくま・〆ノブ○○-・ ・ ′人種′費← -一一・′ --《才一㌘一一二一を孝を之を三・孝三
≠三三三三二二二三三二∴ニ
二霊二二三二二三二ニ遺言察
〃P/erw5Zym Warunkiem suk`e5u
cktorkije5t mie〔 du5Zg
potem /。dnq buzi?, Zniewり旬q`y
gIo5, Ot仰kcWnq o5Obowo蜜
ale ten w。runckjest pierwszy∵
〃e/eno Modrz(昨WSkd
efektem konsekwentnej p「a⊂y nad poglebianiem
aktorskiego warsztatu. ambicj= reaiizacji ceI6w.
kt6re dla wiekszo気i kobieトaktoJek tamtego c乙aSu WydawaIy sie nierealne. Po amerykahskim debiu⊂ie Modrzejewskiej w roli Adrienne Le⊂OuVreu「 (San Fran⊂is⊂O. 20 iierpnia 1877 r.) Henryk Sienkiewicz W SWqiej korespondenqi dIa 。Gazety Poiskiej当1877 n「 204) napisat: 。Obecnie artystka ta, nie przestaja⊂ by〔 poIska artystka, StaIa sie tak2e artystkq ⊂ategO $wiata [..苫Sama Modrzejewska. zazwy⊂Z車j po-WstiagIiwa w o⊂enianiu wIasny⊂h dokonahu maja⊂ ju2 za soba wieikie suk⊂eSy na SCenaCh amerykah-Ski⊂h. w Ii$⊂ie do Daisy 」esIie z ma「Ca 1892 r, StWie「 dziia言」a nie uznajeねdnych 「ywaIek poza Duse i Bernhardt?.
Niew皐tpIiwym atutem aktorki byねjej uroda i warunki fizy⊂Zne. Kazimierz Chledowski w swoi⊂h 同m垂加jkach za notowal㍉U roda jej typowo poiska, rysy nadzwy⊂Z皐j reguIame… Oko ⊂iemne, ale nie CZa「ne, WIosy r6wnieZ ciemne, aIe nie wpadaj皐-⊂e W ⊂Zarny koIol nadzwy⊂Z種j ⊂ienkie, aie niezbyt b山ne, ⊂ata PoSta〔 wiotka. zg「abna, 「uChy petne WdziekuT Wedtug opisu aust「ia⊂kiego dziennika-rza A. FIachsa (かMode「ne Kunst〃 1896, Z. 5) w wieku 56 Iat Modrz匂ewska byIa 〃PrOPO「CjonaInie
zbudo-Wana, SZCZuPia w taliil a o jej niepowtarzaInej
uro-dzie de⊂ydowaly:記elikatnie za「ysowany nos z le-⊂iutka sklonno気ia do orientaInego zakrzywienia, ⊂iemne zamySIone o⊂Zy, OtWarte. Pieknie skIepione CZOto, jasnob「unatne. kedzierzawe. a za「azem deIi-katnie sfalowane wiosy - udu⊂howiona, WytWOrna PoStaC kobie⊂a”. Fran⊂iszek Siedle⊂ki w swQj匂mo-nografii por6wnywai proporcje ⊂iala i urode Mod-rzejew§k噂do greckich posag6w: 。Glowa mieSci sie OSm razy w ⊂afej dtugo鎌i ⊂iala, diugo$C stopy i dtu-goSC 「eki odpowiada dtugosti gtowy†O fenomenie akto「stwa Modrzejewskiej nie
za-decydowala jednak uroda i naturainy wdziek
przy-kuw皐jacy uwage widowni. KaZde zadanie aktorskie artystka traktowaia z ogromna powag年. ⊂ZegO kon-Sekwencja byla sz⊂Zeg6Iowa anaIiza postaci. psy-⊂hoiogicznych motywacji jej za⊂howah oraz mate-「iaInej strony jej fy⊂ia. W jednym z wywiad6w dIa amerykahskiej prasy (1898) stwierdziIa: ”Najpie「W u⊂Ze Sie tekstu. aie to jest nic. Moim zadaniem jest nauczyC sie czu[ kobiete. kt6ra m6witaby te sIowa”. Wbrew obycz種jom epoki znata na pamie〔 ⊂aloS〔 roIi i dbata o za⊂howanie naturaInego rytmu diaio-g6w. P「Qjektowata koitiumy dla grany⊂h przez sie-bie posta⊂i. Na §⊂enie unikala nadmiernej eksp「esji i prze「ysowanych gest6w. Krytycy zwra⊂aIi uwagena precyzje i osz⊂ZednoS〔 w doborze SJOdk6w. Suk-cesywnie, POPrZeZ dlugot「wa書e Cwiczenia′ ZWiek-SZaIa s請e swqiego gIosu. W trak⊂ie p「zedstawieh
StOSOWala przemySlana skaIe dynamiczna.
Rozpo-⊂ZynaIa gre ⊂i⊂hymi tonami, aby w kuImina〔功nych momentach wzmocniC s請e gIosu, CO W POIaczeniu Z Wyrafinowan寄mimika wywotywalo zamie「zonyefekt. Dobrana do konkretnego zadania,
POZba-Wiona monotoni=ntona匂a. a tak2e nienaganna dykくja byly !wiade⊂tWem doskonalego walSZta-tu artystki. WedwalSZta-tug 」erzego Gota Mod「zejewska ”PrZeZ ⊂aly ⊂ZaS PObytu na s⊂enie byta czynna, WyPelniajac ⊂hwiIe mii⊂Zenia ruchem, geStem. mimika. Dia potrzeb gestu wykorzystywaIa ⊂ata POstaC, Od ru⊂h6w gIowa do poruszeh stopy. Nie-ru⊂homoSC pq桓Wiala sie wtedy, gdy byia uznana przez aktorke za wIaSciwy w tej chwili S「odek wy-「azu. Do stylu i ⊂ha「akteru roIi dobielala odmienne postawy′ ⊂h6d′ 「u⊂hy′ SPOS6b t「zymania gIowy PO「uSZania 「ak, g「e tWarZy. Rytm 「u⊂h6w byI SciSle zgodny z rytmem tekstu roIi. Syiwetka po§ta⊂i byta utrzymywana pIZeZ dluZsze ⊂hwile, aIe w czasie ich trwania urozmaicana duZa iIostia drobny⊂h gest6w. [...] Siiniejsze efekty gesty⊂Zne, mimiczne i gIoso-We Mod「zejewska stosowala naj⊂Zestiej wymien-nie, bardzo oryginaInie zastep暁⊂ jedne d「ugimi" Kiedy ⊂ZaSem la⊂ZyIa wszystkie te Srodki w duZymnapieciu - nieodmiennie wywoIywata ogromne
WraZenie”. Fenomen jej s⊂enicznego artyzmu wy-nikal - Zdaniem Gota - Z niezwyklego poIa⊂Zenia trzech 「62nych tradysji aktorskich:川armonijnePiekno postaci, PIastyka pozy; uPOdobanie do
spo-kqjnego ruchu i dyk匂i miaiy rodow6d klasy⊂Zny. Potegowanie wyb「any⊂h rys6w’ideaiistyczne t'ak-towanie 「oii. skIomoSC do iiryzmu - to dziedzictwo akto「stwa romantycznego. Wsp6l⊂ZeSny reaIizm dostarczyl jej S「odk6w ekspresji. Byty one czerpa-ne z wzor6w Zyciowych i stuZyty budowaniu kon-Sekwentnej, P「Zekonywaja⊂ej psychiki kreowanej POStaCi録. O niezwykIych emocja⊂h wywotywany⊂h w$r6d publi⊂ZnOsd przez kreacje Modrzejewskiej ;wiadczQ Za⊂howane do dzi! reiacje. Re⊂enZent ”Dzie…ika Poznahskiego† po obejrzeniu gostinne-go wystepu artystki w s†y=nej roii Adrienne Le⊂O-uvreur (19 maja 1868 l.). nie kr)頑C Za⊂hwytu, Pisal: 〃W ostatnim akcie 「ozpacz.iej. a potem obiakanie i ok「opna walka ze Smiel⊂ia […]. sprawiaiy aZ zimny d「esz⊂Z na Widza⊂h. Bylo to niew亀tpiiwie wzniesie-nie sie do najwyZszego sz⊂ZebIa artyzmu. do kt6-rego tyiko wybrah⊂Om SZtuki do⊂hodz沌jest dano〃(nrl17z21 maja 1868.s.2).
Aktorka bardzo dbaIa o swqぬsp「awno;C fi-Zy⊂Zna - uPraWiala jazde konna, dobrze ptywala, a w t「ak⊂ie pobytu w Ameryce Cwi⊂Zyta StrZeianie Z r6Znych typ6w broni. Wedtug opinii wsp6l⊂Ze-Sny⊂h dobrze rysowala′ CO ZaPeWne WPlyneto
na zamilowanie do prQjektowania kostium6w.
Na do「obek artysty⊂Zny Mod「zejewskiej ztoiy-Io iie ponad 26O 16i. z kt6ry⊂h najwaかiejsza, Ii⊂Za⊂a OSiemnastie pozy郎g「upe stanowia krea〔je szek-SPi「owskie - m. in. Ofdia (Hom/eO, 」uIia (βomeo ;Ju-/ia), Lady Makbet (MckbeO. RozaIinda (Jak wam g佃 podobd〉, VioIa (肋e⊂Z6I 7hze`h畑d肌Beat「y⊂Ze (肋e-厄ho佃su o n;d. Imogena (qmbe伽), Desdemona (O(eル), PoICja (仙pie` Wene⊂kO, Konstancja (畑o/ Jan), MaIgorzata (Henryk W肌」ulia (Dw匂pmowie Z l侮ro所), KIeopatra (AntoniuよZ用陀opatゆ・ N iezwy-kle istotne w jej karie「ze okazaty sie roie w insce-nizacja⊂h dramat6w 」uiiusza Stowa⊂kiego - AmeIia W MazgIタie. a przede wiZyStkim gI6wna roIa w Ma筋
Stt/OrL Trzeba powt6mie odnotowaC tytuIowa roIe
w sztu⊂e Ad面eme Le`Ouyreu′ S⊂ribe’aiしegouv6-go, kt6ra okazala sie wielkim sukcesem nie tyiko
na poIskich, ie⊂Z takZe na ame「ykahskich scena⊂h. Niezwykle Zywiotowo pIZyjmowano jej k「eacje W dramata⊂h F. Schi=era, V Sardou, A. Dumasa syna, A. Fredry, E. Lubowskiego. Z. Same⊂kiego.W 1892 r., POProSZOna PrZeZ amerykahskiego
dziennikarza o w所a$nienie fenomeれu Wiasnego akt○○stwa, POdk「eSliia zna⊂Zenie wraZliwosti i du-⊂howoSci w procesie scenicznej kreaqi. Stwierdzila: ㌔ie「wszym warunkiem suk⊂eSu aktorki jest mie( dusze; POtem書adna buzie, ZniewaI皐jacy gtos, atlak-cyjna osobowoSC; ale ten warunekjest pierwszy”2.
