ZESZYTY PROBLEMOWE POST PÓW NAUK ROLNICZYCH 2009 z. 536: 15-22
PROEKOLOGICZNE RODKI OCHRONY RO LIN I ICH STOSOWANIE W UPRAWACH SADOWNICZYCH
W POLSCE
Tadeusz Banaszkiewicz
Katedra Ochrony Powietrza i Toksykologii rodowiska, Uniwersytet Warmi sko-Mazurski, Olsztyn
Badania dotycz ce zu ycia rodków ochrony ro lin w ró nych krajach wskazuj na dominuj c rol tych substancji jako czynników produkcji w uprawach sadowniczych. Polska nie jest tutaj wyj tkiem, czego dowodz badania monitoringowe Pa stwowej Inspekcji Ochrony Ro lin i Nasiennictwa prowadzone w latach 2002-2005 [SURAWSKA, KOŁODZIEJCZYK 2006]. Zu ycie rodków ochrony ro lin wynosiło w ja- błoniach - 9,28 kg ha-1, truskawkach - 6,59, wi niach - 6,02 kg ha-1, porzeczkach - 4,37 kg ha-1, liwach - 4,00 kg ha-1 na tle 1,86 kg ha-1 ( rednio dla 21 upraw polowych i ogrodniczych). W bilansie stosowania tych substancji, zwanych tak e pestycydami, zwraca si coraz wi ksz uwag na ujemne skutki zanieczyszczenia rodowiska, co mo e prowadzi do daleko id cych i trudno przewidywalnych skutków ekologicznych.
Dotycz one w szczególno ci fauny glebowej i wodnej. Najbardziej niebezpieczne s zwi zki o wysokiej toksyczno ci, szerokim spektrum działania, du ej trwało ci i zdolno ci do bioakumulacji [OLSZAK i in. 2003]. Problem ten nale y rozpatrywa nie tylko w aspekcie nieracjonalnego stosowania pestycydów, ale tak e konsekwencji prawidłowego u ycia zalecanych dawek preparatów, które mog działa toksycznie wobec niezwalczanych organizmów biocenoz. Wykazano na przykład, e wymycie z gleby 1% zalecanej dawki pestycydu mo e mie istotny wpływ na organizmy wodne [CARTER 1999]. Z niektórych bada wynika, e tylko około 0,3% stosowanych pestycydów wchodzi w bezpo redni kontakt ze zwalczanymi obiektami [BIE KOWSKI i in.
2005], podczas gdy pozostała cz dawki stanowi zb dne lub szkodliwe obci enie rodowiska. Dlatego te , przy intensywnym stosowaniu rodków ochrony ro lin, zwi ksza si ryzyko przedostawania ich do wód gruntowych i powierzchniowych, zanieczyszczenia powietrza oraz produktów spo ywczych.
Nale y zwróci uwag , e przy pojawieniu si na rynku nowych generacji pestycydów odznaczaj cych si wysok skuteczno ci przy niskich dawkach, wielko zu ycia substancji aktywnych przestaje by wystarczaj cym wska nikiem zagro enia.
Pomimo wycofania z ochrony ro lin zwi zków o du ej trwało ci w rodowisku, jak DDT i chlorotriazyny, problem jest nadal aktualny. Najwi ksze zastrze enia ekologów dotycz dominacji insektycydów z grupy neurotoksyn, takich jak zwi zki fosforoorganiczne i pyretroidy, przy zbyt małym udziale insektycydów powoduj cych zaburzenia rozwojowe ro lino erców oraz wpływaj cych na ich behawioryzm. Niemal wszystkie preparaty grzybobójcze wykazuj natomiast selektywno działania wobec wrogów naturalnych szkodników [SADŁO, SZP YRKA 2008]. Tymczasem, w ród
T. Banaszkiewicz 16
insektycydów nowych generacji nadal widoczny jest du y udział neurotoksyn, czego przykładem s neonikotynoidy, zalecane do zwalczania szkodników uodpornionych na zwi zki fosforoorganiczne i pyretroidy. W grupie tej znajduje si mi dzy innymi imidachlopryd, który stosowany jako zaprawa nasienna pojawiał si nast pnie w nektarze i pyłku słonecznika w ilo ciach toksycznych dla pszczół [RORTAI S i in. 2005]
Wykazano równie , e tam gdzie liczebno organizmów po ytecznych w sadach jest bardzo mała, zastosowanie nawet cz ciowo selektywnych preparatów mo e spowodowa prawie całkowite ich zniszczenie [SEKRECKA,OLSZAK 2006]. W tej sytuacji jest oczywiste, e przy powszechnym stosowaniu rodków ochrony ro lin i braku ekologicznie bezpiecznych sposobów produkcji, nawet najbardziej restrykcyjne systemy kontroli nie dadz pełnej gwarancji pełnego bezpiecze stwa dla rodowiska i zdrowia człowieka. Dowodem tego mog by wyniki monitoringu pozostało ci pestycydów prowadzonego w roku 2007 przez Instytut Ochrony Ro lin w Poznaniu [NOWACKA i in.
2008]. Na ogóln liczb 501 próbek owoców w Polsce, 54,3% zawierało pozostało ci rodków ochrony ro lin (przy nielicznych przekroczeniach poziomu NDP - Najwy - szych Dopuszczalnych Norm); najwi cej w jabłkach (63,8%), wi niach (57,5%), mali- nach (56,1%), truskawkach (52,7%) i liwkach (48,7%). W podobnych badaniach prowadzonych w Polsce północno-wschodniej (woj. lubelskie, podlaskie, warmi sko- mazurskie) najwi cej substancji aktywnych wykryto w jabłkach, porzeczkach i wi niach, a najwi cej przekrocze NDP lub zastosowania niedozwolonych rodków - wykazano w pieczarce, porzeczce czarnej, jabłkach i sałacie. Mniejsze były natomiast ska enia płodów rolnych ni w prezentowanych tutaj badaniach ogólnopolskich [ŁOZOWICKA i in. 2008].
W celu zmniejszenia ska enia owoców truskawek i malin przez pozostało ci rodków ochrony ro lin zalecane jest: uprawa odmian odpornych na choroby i szkodniki, u ywanie niechemicznych metod zwalczania, wł cznie ze stosowaniem metod agrotechnicznych, biologicznych i biotechnologicznych, ograniczenie zabiegów chemicznych tylko do sytuacji koniecznych, wynikaj cych z monitoringu zagro e plonowania ro lin, wykonywanie zabiegów w takich terminach, aby zminimalizowa ich stosowanie w okresie kwitnienia i zbiorów, u ywanie substancji o niewielkiej trwało ci po zabiegu, zmniejszanie dawek preparatów stosowanych na krótko przed zbiorem, zwi kszanie przerw pomi dzy zbiorami [CROSS,BERRIE 2006]. Wysoki stopie chemizacji rodowiska, czego efektem s wykrywane pozostało ci pestycydów w owocach wiadczy niew tpliwie o zagro eniach dla naturalnego oporu rodowiska, którego wa nym elementem s paso yty i drapie ce - wrogowie naturalni szkodników ro lin. Efektem zubo enia biocenoz wynikaj cego z wyeliminowania organizmów po ytecznych mo e by dalsza presja chemicznej ochrony ro lin na rodowisko.
Wykazano na przykład, e potencjalne mo liwo ci ograniczania mszyc przy przeci tnej liczebno ci biedronek, jakie wyst puj w niektórych sadach, wynosz 4,5 mln osobników na dob . Osiec korówkowy - Aphelinus mali, niewielki owad o długo ci ciała 1,5 mm nale cy do rz du błonkówek, w sprzyjaj cych warunkach mo e wyniszczy kolonie bawełnicy korówki nawet w 100%. Znana jest istotna rola kruszynka - Trichogramma sp. (owad o długo ci ciała 0,3-0,5 mm paso ytuj cy na jajach owadów ro lino ernych), w redukcji populacji znamionówki tarniówki (Orgyia antiqua), pier cienicy nadrzewki (Malacosoma neustria), zwójki ró oweczki (Archips podanus), owocówki jabłkóweczki (Cydia pomonella), owocówki liwkóweczki (Laspeyeresta funebrana) i niestrz pa głogowca (Apora craetegi). Negatywne skutki chemizacji w sadach widoczne s mi dzy innymi w postaci zwi kszenia znaczenia ekonomicznego miodówki gruszowej plamistej (Cocopsylla pyri) na skutek wyselekcjonowania ras tego szkodnika odpornych na insektycydy fosforoorganiczne i pyretroidy, przy jednoczesnym wyniszczeniu parazytoidów i drapie ców. Przykłady te
PROEKOLOGICZNE RODKI OCHRONY RO LIN ... 17 wskazuj na potrzeb zapewnienia niezakłóconego rozwoju tym organizmom i ułatwienie im rozprzestrzeniania si , wł cznie z hodowl i uwalnianiem do rodowiska [OLSZAK 2005]. Jako skuteczne, alternatywne metody zwalczania jednego z gro niejszych szkodników sadów, owocówki jabłkóweczki, bez zagro enia jej wrogów naturalnych, wymienia si opryskiwania biopreparatem zawieraj cym wirus granulozy (CpGV) owocówki jabłkóweczki i technik dezorientacji samców [WO NIAK i in. 2008]. Metoda dezorientacji samców motyli przy pomocy feromonów seksualnych ma szereg zalet w porównaniu z chemicznym zwalczaniem szkodników. Jest ona bezpieczna dla człowieka i rodowiska, nie pozostawiaj c toksycznych pozostało ci, a ka dy z tych feromonów wykazuje specyficzne działanie na okre lony gatunek szkodnika, nie wpływaj c na jego wrogów naturalnych. Nie przewiduje si równie , (przynajmniej przez okres około10 lat) powstania populacji odpornych. Dodatkowo, działanie tej metody nie jest ograniczane przez opady deszczu i nie wymaga ona kontroli stadiów rozwojowych osobników w populacji. Zastosowanie dyspenserów na pocz tku wylotu samców motyli umo liwia kontrol populacji owocówki jabłkóweczki na ponad 50 dni.
Metoda dezorientacji mo e okaza si mało skuteczna w sytuacji, gdy w pobli u sadu znajduj si inne niechronione sady jabłoniowe. Niska skuteczno mo e tak e wyst pi , gdy okoliczne sady s chronione w nieodpowiedni sposób, tzn. kiedy na skutek nieracjonalnego stosowania pyretroidów wyniszczono faun po yteczn , która była cz ci oporu naturalnego dla rozwijaj cej si populacji owocówki. Wykazano, e przy niskiej presji populacji owocówki jabłkóweczki, feromony dezorientacyjne jak i preparat wirusowy utrzymuj populacje szkodnika na niskim poziomie (poni ej 1%
uszkodzonych owoców), podobnie jak zarejestrowane s tandardowe syntetyczne insektycydy. Stosowanie dezorientacji ma te ograniczenia, co potwierdzaj prowadzone w sadach badania: metoda ta jest ta sza przy stosowaniu na du ych obszarach, a wiec wymaga działania zespołowego sadowników i jest efektywniejsza przy mniej licznych populacjach. W innych badaniach stwierdzono, e dodatkowe zastosowanie feromonu alarmowego pozwoliło na zmniejszenie dawek akarycydów stosowanych do zwalczania prz dziorków w sadzie jabłoniowym [MACIES ZAK,OLS ZAK
2006]. Jako alternatyw dla insektycydów syntetycznych wymienia si równie preparaty o niekonwencjonalnych mechanizmach działania, zawieraj ce olej parafinowy [SOJKA i in. 2008].
Podstawowym warunkiem produkcji proekologicznej ywno ci jest stosowanie odpowiednich systemów ochrony ro lin. Od wielu lat, dominuj c rol w Polsce odgrywa tzw. rolnictwo konwencjonalne. System ten opiera si na stosowaniu rodków ochrony ro lin dopuszczonych do obrotu i stosowania zezwoleniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Zgodnie z aktualizacj z dnia 29.05.2009 r., w Polsce zarejestrowane były 824 tego rodzaju preparaty handlowe.
Jedynym systemem produkcji, który w swoich podstawach eliminuje u ywanie syntetycznych rodków ochrony ro lin jest rolnictwo ekologiczne. Korzystne tendencje w rozwoju rolnictwa ekologicznego nie zmieniaj faktu niskiego udziału tego sektora na rynku ywno ciowym. Jak podaje BRYK [2006], uprawy ekologiczne w roku 2004 zajmowały w Polsce 0,5% pow. u ytków rolnych, z czego zaledwie 4,2% stanowiły uprawy sadownicze i jagodowe. Systemem po rednim jest rolnictwo integrowane, w praktyce realizowane pocz tkowo jako integrowana produkcja w uprawach ogrodniczych, a obecnie tak e uprawach polowych. Wbrew powszechnym opiniom produkcja ekologiczna jest trudna i wymaga znacznego zasobu wiedzy. Dotyczy to w szczególno ci ochrony przed szkodnikami i chorobami, której podstaw s zabiegi profilaktyczne. Pierwszy stopie programu ochrony ekologicznej przed szkodnikami stanowi zabiegi uprawowe, na które składaj si : lokalizacja pola, płodozmian, przygotowanie gleby, uprawa odmian o podwy szonej odporno ci (niemodyfikowanych
T. Banaszkiewicz 18
genetycznie). Na drugim stopniu znajduje si wzbogacanie bioró norodno ci ro linnej i stymulowanie naturalnego oporu rodowiska, na trzecim - uwalnianie czynników biologicznego zwalczania i dopiero na czwartym, kiedy wszystkie inne, wcze niej u ywane metody okazały si nieskuteczne - stosowanie insektycydów pochodzenia ro linnego, feromonów zakłócaj cych kojarzenie si par owadów, jak równie repelentów i barier mechanicznych. rodki pochodzenia ro linnego s na ogół mniej trwałe ani eli ich syntetyczne odpowiedniki. Efektem tego jest nieco ni sza skuteczno oraz krótszy okres zalegania w rodowisku [KÜHNE 2008]. W ród ró nych zabiegów profilaktycznych zalecanych w ekologicznej ochronie ro lin przed chorobami kluczowe znaczenie ma dobór odmian. Głównymi substancjami aktywnymi wchodz cymi w skład fungicydów i bakteriocydów s mied , siarka, mikroorganizmy, wosk i olejki ro linne.
Du e nadzieje w zwalczaniu m czniaka prawdziwego i parcha jabłoni wi e si z preparatem Biochikol (chitozan), który jest ju dozwolony w uprawach warzyw i ro lin ozdobnych. Prowadzone s badania nad wykorzystaniem po ytecznych bakterii w zwalczaniu zarazy ogniowej oraz chorób przechowalniczych [BRYK 2006]. Główn barier ograniczaj c wprowadzanie bioinsektycydów na rynek jest niewielkie zainteresowanie firm fitofarmaceutycznych rejestracj nowych produktów, wynikaj ce z braku rozbudowanego zaplecza marketingowego. Przykładem tego rodzaju niekorzystnych tendencji w Polsce mo e by wycofanie znanych od wielu lat rodków biologicznych, jak np. Polagrocyna w płynie SL i Polagrocyna PC (szczep k84 bakterii Agrobacterium radiobacter), które u ywano zapobiegawczo do zwalczania guzowato ci korzeni drzew owocowych. Tymczasem w innych krajach, w ochronie truskawek przed chorobami i szkodnikami stosowane s biopreparaty grzybowe: Boverin (Beauveria bassiana), Trichodermin K (Trichoderma sp.) i bakteryjne: Biotoksybacillin, Lepidocid (Bacillus thuringiensis) [SAMOJŁOV,LEMZA 2008]. Co wi cej, Rejestr rodków ochrony ro lin dopuszczonych do obrotu i stosowania w Polsce zawiera nieliczny wykaz insektycydów o charakterze proekologicznym, które s zalecane do zwalczania szkodników w uprawach sadowniczych. Nie ma w ród nich bardzo toksycznych zwi zków z grupy neurotoksyn, które zajmuj dominuj c pozycj na rynku pes- tycydowym, jako rodki owadobójcze. Do nielicznych wyj tków w tym zakresie nale y Pirimor 500 WG i Appeal 04 PA. Pierwszy z nich, to znany od wielu lat preparat syste- miczny do zwalczania mszyc (s. aktywna pirymikarb). Nie ma on okresu prewencji dla pszczół, chocia nale y do zwi zków bardzo toksycznym dla organizmów wodnych i posiada 7 dniowy okres karencji. Drugi preparat zawiera 2 składniki aktywne, to jest kodlemone (feromon do zwabiania samców owocówki jabłkóweczki) i cyflutryn (insektycyd z grupy pyretroidów, bardzo toksyczny dla owadów i organizmów wodnych). Nie stanowi on jednak zagro enia dla rodowiska, poniewa charakteryzuje si bardzo niskim dawkowaniem w ilo ci 2-3 kropli na 1 drzewo. Do znacz c grup w ród insektycydów proekologicznych stanowi substancje powoduj ce zaburzenia rozwojowe owadów i roztoczy. Ze wzgl du na specyficzne mechanizmy działania wymagaj one stosowania w pocz tkowych stadiach rozwojowych owadów - na młode larwy, a nawet jeszcze wcze niej - na zło jaj. Nie działaj na osobniki dorosłe. Du rol dla okre lenia optymalnego terminu zabiegu maj pułapki feromonowe, które s wykorzystywane do sygnalizacji pojawu owadów. Przykładem mo e by Pułapka feromonowa Medchem 2, przeznaczona do wabienia samców owocówki jabłkóweczki.
W tej grupie insektycydów znajduj si :
Dimilin 25 WP, Dimilin 480 SC (diflubenzuron). S to preparaty o działaniu o- ł dkowym, powoduj ce zaburzenia wieloetapowego procesu biosyntezy chityny, przeznaczone do selektywnego zwalczania owocówki jabłkóweczki, owocówki liwkóweczki, toczyka gruszowiaczka i miodówki gruszowej. Nale one do pre-
PROEKOLOGICZNE RODKI OCHRONY RO LIN ... 19 paratów bardzo toksycznych dla pszczół (przy dawce powy ej 0,375 dm3ha-1) oraz dla organizmów wodnych. Okres karencji w sadach wynosi 14 dni.
Nomolt 150 SC (teflubenzuron), o identycznych mechanizmach działania jak wy- mienione wy ej preparaty. Zalecany jest do zwalczania owocówek. Nie wymaga okresu prewencji dla pszczół, chocia jest bardzo toksyczny dla organizmów wodnych. Okres karencji w sadach wynosi 28 dni.
Rimon 100 EC (nowaluron), nale y równie do inhibitorów biosyntezy chityny.
Zwalcza owocówki, zwójki li ciowe i miodówki. Jest bardzo toksyczny dla orga- nizmów wodnych, a jego okres prewencji dla pszczół wynosi a 30 dni.
Insegar 25 WP (fenoksykarb). Jako insektycyd nale cy do juwenoidów hamuje procesy przeobra ania si owadów. Zwi zki te działaj nieodwracalnie ju w okresie embriogenezy na wie e zło a jaj oraz larwy ostatniego stadium i poczwarki powoduj c ich powoln mier lub znaczne wydłu enie rozwoju (powstaj formy po rednie pomi dzy larw , poczwark a owadem dorosłym lub dodatkowe stadia larwalne).
Insektycyd ten zalecany jest do zwalczania owocówek i zwójek li ciowych w jabłoniach, gruszach i liwach oraz miodówek w gruszach. Okres prewencji dla pszczół wynosi 6 godzin, jest bardzo toksyczny dla organizmów wodnych. Okres karencji - 21 dni.
Runner 240 SC (metoksyfenozyd). Substancja aktywna preparatu nale y do ekdy- zoidów, zwi zków które powoduj zaburzenia procesu linienia larw. Wi zanie si ekdysoidów z receptorami hormonu linienia nast puje w kilka minut po połkni ciu preparatu. Powoduje to zaprzestanie erowania przez larwy, a nast pnie, po kilku godzinach od spo ycia rozpoczyna si proces przedwczesnego linienia, który w ci gu kilku dni prowadzi do mierci g sienic. Preparat zalecany jest do zwalczania owocówki jabłkóweczki, owocówki liwkóweczki i zwójek. Nie posiada on okresu prewencji dla pszczół. Okres karencji wynosi 7 dni dla liw i 14 dni - dla jabłoni.
Envidor 240 SC (spirodiklofen). Jako regulator wzrostu roztoczy zalecany jest do zwalczania prz dziorków w jabłoniach. Jest to preparat selektywny dla wi kszo ci wrogów naturalnych mszyc, bawełnicy i miodówek, bezpieczny dla pszczół oblatu- j cych kwiaty, lecz mo e stanowi zagro enie dla czerwiu pszczelego (okres prewencji wynosi 14 dni). Asortyment insektycydów proekologicznych w sadach uzupełniaj : Carpowirusine Super SC i Madex SC, jako biopreparaty wirusowe do zwalczania owocówki jabłkóweczki (bez okresów karencji i okresów prewencji) oraz Promanal 60 EC, Paroil 95 EC, Para Sommer 75 EC (olej parafinowy) - o działaniu kontaktowym przeciwko prz dziorkowi owocowcowi w jabłoniach i misecznikowi liwowemu (nietoksyczne dla pszczół).
Literatura
BIE KOWSKI J., JANKOWIAK J., HOŁODY SKA J. 2005. Zastosowanie wielokryterialnego indeksu oddziaływania pestycydów na rodowisko w ró nych typach gospodarstw rolniczych. Progress in Plant Protection/Post py w Ochronie Ro lin 45(1): 52-59.
BRYK A. 2006. Perspektywy ochrony sadów w systemie ekologicznym. Progress in Plant Protection/Post py w Ochronie Ro lin 46(1): 424-432.
CARTER A.D. 1999. Leaching mechanisms, w: Pesticide Chemistry and Bioscience. The Food-environment Challenge. Brooks G., Roberts T. The Royal Society of Chemistry, Thomas Graham House, Science Park, Milton Road Cambridge, UK: 291-300.
T. Banaszkiewicz 20
CROSS J.,BERRIE A. 2006. The challenges of developing IPM programmes for soft fruit crops that eliminate reportable pesticide residues. J. Fruit Ornamen. Plant Res. 14(3):
46-59.
KÜHNE S. 2008. Perspektywy i ograniczenia wykorzystania bioinsektycydów w rolnictwie ekologicznym. Progress in Plant Protection/Post py w Ochronie Ro lin 48(4):
1309-1313.
ŁOZOWICKA B.,KACZY SKI P.,RUTKOWSKA E.,MASŁOWSKA M.2008. Obraz ska e pozo- stało ciami pestycydów w uprawach rolniczych północno-wschodniej Polski. Progress In Plant Protection/Post py w Ochronie Ro lin 48(4): 1215-1219.
MACIES ZAK A.,OLSZAK R. 2006. Wpływ stymulatora mobilno ci prz dziorków Stirrup M na efektywno ich zwalczania w sadach jabłoniowych. Zesz. Nauk. Inst. Sad. i Kwiac.
14: 79-85.
NOWACKA A.,GNUSOWSKI B.,D BROWSKI J.,WALORCZYK S.,DRO D Y SKI D.,RACZKOWSKI
M.,WÓJCIK A.,BARYLSKA E.,ZIÓŁKOWSKI A.,CHMIELEWSKA E.,GIZA I.,SZTWIERTNIA U., ŁOZOWICKA B.,KACZY SKI P.,SADŁO S.,RUPAR J.,SZPYRKA E.,ROGOZI SKA K.,KU MENKO
A. 2008. Pozostało ci rodków ochrony ro lin w płodach rolnych (rok 2007). Progress in Plant Protection/Post py w Ochronie Ro lin 48(4): 1220-1234.
OLSZAK R.,PRUSZY SKI S.,NAWROT J.2003. Chemiczna ochrona ro lin a ochrona ro- dowiska - stan obecny i przyszło . Progress in Plant Protection/Post py w Ochronie Ro lin 43(1): 304.
OLSZAK R. 2005. Rola drapie nych i paso ytniczych stawonogów w redukcji liczebno ci szkodników w sadach. Progress in Plant Protection/Post py w Ochronie Ro lin 45(1):
324-335.
RORTAIS A., ARNOLD G., HALM MP., TOUFFET-BRIENS F. 2005. Modes of honeybees exposure to systemic insecticides: estimated amounts of contaminated pollen and nectar consumed by different categories of bees. Apidologie 36: 71-83.
SADŁO S., SZPYRKA E. 2008. Proekologiczne czynniki we współczesnej ochronie sadów przed owadami ro lino ernymi. VIII Polskie Sympozjum: Proekologiczne Pestycydy 16-20 czerwiec, Suche k. Poronina: 10.
SAMOJŁOV J.K., LEMZA W.D. 2008. Biologiczna ochrona truskawki przed chorobami i szkodnikami. Progress in Plant Protection/Post py w Ochronie Ro lin 48(4):
1334-1336.
SEKRECKA M.,OLSZAK R. 2006. Wpływ wybranych rodków ochrony ro lin na liczebno drapie nego roztocza dobroczynka gruszowca Typlodromus pyr i (Phytoseidae).
Progress in Plant Protection/Post py w Ochronie Ro lin 46(2): 480-483.
SOJKA G.,ŁABANOWSKI G.,CHAŁA SKA A. 2008. Przydatno rodków zawieraj cych olej parafinowy do zwalczania szkodników drzew i krzewów ro lin ozdobnych. Progress in Plant Protection/Post py w Ochronie Ro lin 48(2): 734-741.
SURAWSKA M., KOŁODZIEJCZYK R. 2006. Zu ycie rodków ochrony ro lin w Polsce.
Progress in Plant Protection/Post py w Ochronie Ro lin 46(1): 470-483.
WO NIAK K., D BROWSKI Z.,SŁOWI SKI A. 2008. Metoda dezorientacji samców i jej ograniczenia w zwalczaniu owocówki jabłkóweczki w warunkach Polski. VIII Polskie Symp. „Proekologiczne Pestycydy”, 16-20 czerwiec, Suche k. Poronina: 20-21.
Słowa kluczowe: proekologiczne rodki ochrony ro lin, uprawy sadownicze
Streszczenie
PROEKOLOGICZNE RODKI OCHRONY RO LIN ... 21
W pracy zwrócono uwag na szeroki zakres stosowania chemicznych rodków ochrony ro lin w sadach, co stanowi zagro enie dla rodowiska. W szczególno ci dotyczy to insektycydów, w ród których dominuj nieselektywne, toksyczne preparaty z grupy neurotoksyn. Zjawiskiem niekorzystnym jest tak e niedobór rodków do biologicznego zwalczania. W podsumowaniu, podano wykaz proekologicznych
rodków ochrony ro lin zalecanych do ochrony upraw sadowniczych w Polsce.
THE USE OF PRO-ECOLOGICAL PLANT PROTECTION PRODUCTS IN FRUIT GROWING IN POLAND
Tadeusz Banaszkiewicz
Department of Air Protection and Environmental Toxicology, University of Warmia and Mazuria, Olsztyn
Key words: pro-ecological plant protection products, fruit growings
Summary
In this paper attention was put on a large scale of chemical plant protection in orchards, which cause threats for the environment. It concerns especially insecticides, where nonselective, toxic neurotoxins dominate. As a negative phenomenon, deficiency of biological means of plant protection also occur. The list of recommended pro- ecological plant protection products for fruit growing in Poland is also presented.
Prof. dr hab. Tadeusz Banaszkiewicz
Katedra Ochrony Powietrza i Toksykologii rodowiska Uniwersytet Warmi sko-Mazurski
ul. Prawoche skiego 17 10-722 OLSZTYN
e-mail: banasz@uwm.edu.pl
ZESZYTY PROBLEMOWE POST PÓW NAUK ROLNICZYCH 2009 z. 536: 23-32
PLONOWANIE ORAZ JAKO OWOCÓW UKRAI SKICH I LITEWSKICH ODMIAN PORZECZKI CZARNEJ
W PORÓWNANIU Z ODMIAN TITANIA
Anna Bieniek 1, Zdzisław Kawecki 1, Jan Kopytowski 1, Tadeusas Šiksnianas 2
1 Katedra Ogrodnictwa, Uniwersytet Warmi sko-Mazurski, Olsztyn
2 Litewski Instytut Ogrodnictwa, Babtai, Kaunas, Litwa
Wst p
Porzeczka czarna jest gatunkiem, który wzbudza du e zainteresowanie zarówno w ród osób prowadz cych plantacje towarowe, jak i wła cicieli ogrodów przydomowych. Plantatorzy poszukuj nowych, plennych odmian, odpornych na najgro niejsze gospodarczo szkodniki i choroby. Konsumenci natomiast przy wyborze owoców do bezpo redniego spo ycia, szczególn uwag zwracaj na odmiany wielkoowocowe. Nie bez znaczenia jest te metoda produkcji owoców, która powinna by wolna od szkodliwych dla zdrowia substancji chemicznych. Odpowiedni dobór odmian zmniejszy jednocze nie ilo stosowania pestycydów, a co si z tym wi e, ryzyko zatrucia rodowiska i ludzi. Obni y to tak e koszty zwi zane z produkcj owoców [MARKOWSKI, PLUTA 2003]. Istnieje, wi c potrzeba prowadzenia do wiadcze odmianowo-porównawczych w celu okre lenia stopnia przydatno ci do uprawy w warunkach klimatycznych i glebowych naszego kraju [BRONI AREK-NIEMIEC i in.1999].
Region olszty ski jest ubo szy od innych regionów w Polsce w uprawy sadownicze, co spowodowane jest pó nym wyst powaniem przymrozków wiosennych, rednio do 15 maja, skrajnie do 30 maja, a lokalnie nawet w czerwcu [GRABOWSKI,GRABOWSKA 1983].
Gleba i atmosfera Warmii i Mazur s wolne od ska e wielkoprzemysłowych st d jako owoców uzyskiwanych z plantacji w tych rejonach, powinna by bardzo wysoka [KAWECKI i in. 2006]. Wprowadzenie nowych odmian do produkcji jest elementem post pu w sadownictwie. Plantacje porzeczki czarnej s uprawami wieloletnimi, st d wybór odpowiedniej odmiany jest wa n decyzj strategiczn dla plantatorów.
Odmiany litewskie i ukrai skie porzeczki czarnej charakteryzuj si du przydatno ci do uprawy w rodzimych krajach [KOPA , KOP A 2000; SASNAUSKAS i in. 2004].
Implementacja tych odmian w polskich warunkach klimatycznych wymaga wielu bada do wiadczalnych zanim b d mogły by rekomendowane polskim producentom [PLUTA,
URAWICZ 1997].
Celem bada było porównanie warto ci produkcyjnej odmian ukrai skich i litewskich porzeczki czarnej z odmian szwedzk Titania w warunkach północno- wschodniej Polski.
Materiał i metodyka bada
W latach 2006-2008 dokonano oceny plonowania odmian ukrai skich: Alta,
A. Bieniek i inni 24
Sofijewska, Jubilejnaja Kopania, Czernecza, Czereszniewa, Ametyst, Wernisa oraz litewskich: Dainiai, Blizgiai, Tauriai, Viciai, Almin w porównaniu do odmiany szwedzkiej porzeczki czarnej - Titania.
Tabela 1; Table 1 Przygruntowe przymrozki wiosenne w latach 2006-2008
(według stacji meterologicznej w Olsztynie)
Spring ground frosts in 2006-2008 (data of Meteorological Stadion in Olsztyn)
Rok 2006; Year 2006 Rok 2007; Year 2007 Rok 2008; Year 2008
dzie ; day C dzie ; day C dzie ; day C
Kwiecie ; April 5
6 7 9 10 11 12 13 16 18 20 21 23 25 27
-2,1 -6,5 -4,7 -0,4 -3,4 -0,2 -6,6 -2,9 -3,5 -2,0 -0,5 -3,5 -1,5 -0,6 -2,1
1 2 3 4 5 7 8 9 13 14
-2,8 -4,8 -2,9 -2,6 -4,2 -6,5 -2,0 -0,5 -4,4 -2,4
1 2 9 14 19 22 23 24 25 26
-3,5 -1,6 -2,3 -1,9 -3,6 -1,2 -0,4 -4,5 -2,3 -0,9
Maj ; May 5
13
-1,1 -0,6
1 2 3 4 5 15 19 21 22 23 30 31
-6,0 -7,1 -5,1 -3,0 -1,0 -0,9 -1,4 -1,0 -6,5 -0,4 -1,4 -3,5
14 20 28 29
-2,8 -2,4 -1,1 -0,7
Okre lono wielko plonu z ro liny i w przeliczeniu na 1 ha (4762 krzewów), mas 100 owoców i 30 gron oraz długo grona, a tak e liczb owoców w gronie. Sadzonki badanych odmian posadzono jesieni 2002 roku w Ogrodzie Do wiadczalnym UWM w Olsztynie. Do wiadczenie zało ono w układzie bloków losowych w 4 powtórzeniach, w rozstawie 3,5 0,60 m na glebie płowej klasy IVa. Gleb utrzymywano w czarnym ugorze przy pomocy narz dzi spulchniaj cych. Chwasty w rz dach usuwano r cznie.
Co roku, według potrzeb przeprowadzano podstawowe zabiegi piel gnacyjne, zgodnie z zasadami Integrowanej Produkcji Owoców. Wyniki opracowano statystycznie testem Tukeya (HSD) przy poziomie istotno ci p = 0,05. Do oblicze posłu ono si programem statystycznym „Statistica 6.0”. Wielko ci ró ni ce si istotnie zaznaczono w tabeli ró nymi literami.
PLONOWANIE ORAZ JAKO OWOCÓW UKRAI SKIC H ... 25
Wyniki i dyskusja
Analiza statystyczna wyników plonowania porzeczki czarnej w latach 2006-2008 wykazała istotne ró nice, zarówno mi dzy odmianami, jak i w latach bada (tab. 2).
Najwy sze plony owoców uzyskano w 2008 roku. redni plon z krzewu dla wszystkich odmian w omawianym roku wynosił 2,03 kg, co dało wynik 9,67 t ha-1. Prawie dwukrotnie mniejsze rednie plony dla odmian uzyskano w 2007 roku. Wynosiły one 1,02 kg z krzewu, co stanowi 4,87 t ha-1. Odmian istotnie ró ni c si od pozostałych pod wzgl dem plonowania w omawianym roku była odm. Alta, dla której plon z krzewu był najwy szy i wynosił 2,09 kg. RADAJEWSKA [2003] z odmiany Alta w do wiadczeniu w Przybrodzie w latach 1998- 2001 otrzymała rednio 3,06 kg owoców z krzewu. W do wiadczeniu w D browicach z odm. Alta otrzymano rednio z lat 2002-2005 1,16 kg z krzewu [PLUTA, URAWICZ 2006]. W 2006 roku, w Olsztynie po przeprowadzonej analizie statystycznej, wykazano najwi ksze zró nicowanie w plonowaniu mi dzy odmianami. Najwy sze plony owoców uzyskano z odmiany Ametyst 1,91 kg z krzewu (10,0 t ha-1), odm. Czernecza 1,90 kg z krzewu (9,05 t ha-1) i odm. Wernisa 1,87 kg z krzewu (8,09 t ha-1) a najni sze z odm. Dainiai 0,70 kg z krzewu (3,33 t ha-1). Najwy sze rednie plony w latach 2006-2008 uzyskano z krzewów odmiany Alta 2,83 kg (13 t ha-1). Odmiana ta wydała rekordowe plony w 2008 r.: 5,10 kg z krzewu (24,28 t ha-1), był to szósty rok po posadzeniu. Do odmian o najwy szych rednich plonach z krzewu nale ała tak e odm. Czernecza (2,0 kg). Równie odmiany Ametyst, Czereszniewa, Sofijewska, Wernisa i Tauriai plonowały powy ej 1,4 kg.
Plon z krzewów odm. Titania wynosił 1,38 kg i był wy szy od pozostałych badanych odmian. W badaniach RADAJEWSKIEJ i in.[1998] w warunkach Wielkopolski z krzewów odm. Titania w latach 1994-1996 otrzymano znacznie wy sze plony 3,17 kg. Natomiast odmiana Titania „z” plonowała na poziomie 1,76 kg z krzewu. Zbli one plony w warunkach Wielkopolski wydała odm. Czernecza 1,92 kg z krzewu.
Odmiany litewskie porzeczki czarnej z wyj tkiem odm. Viciai nie były oceniane w innych rejonach Polski. Według PLUTY i in. [2007] redni plon z 3 lat z krzewu odm.
Viciai w Polsce centralnej wynosił rednio 1,57 kg, natomiast w niniejszych badaniach w warunkach Warmii był ni szy i wynosił 0,99 kg.
ŠIKSNIANAS [2001] podaje, e plon owoców zale y od ilo ci jagód w gronie, ich wielko ci i ilo ci p dów szkieletowych w krzewie. Niewystarczaj ca odporno krzewu i uszkodzenia przez przymrozki kwiatów decyduj o plonie. Ekspresja tych wszystkich uwarunkowa w du ym stopniu zale y od czynników agroklimatycznych i meteorologicznych w poszczególnych latach. W tabeli 1 podano zestawienie dni z przymrozkami wiosennymi w kwietniu i w maju w latach prowadzenia bada w Olsztynie. W 2007 roku było najwi cej dni z przymrozkami. Istotne jest tak e to, i druga połowa kwietnia była ciepła, bez przymrozków, natomiast w pierwszych pi ciu dniach maja przymrozki wynosiły od -7,1 do -1,0 C. W drugiej połowie maja zanotowano a 7 dni z przymrozkami, które w dwóch ostatnich dniach tego miesi ca osi gn ły warto -1,4 i -3,5 C. Wiosenne przymrozki w pierwszych i ostatnich dniach maja uszkodziły wi kszo p ków kwiatowych i zawi zków owoców, co wi zało si z obni eniem plonu owoców. Grona badanych odmian w omawianym roku były krótsze ni w latach poprzednich, z mniejsz liczb owoców, jednak ich masa była istotnie wy sza. W 2008 roku ci gi dni z przymrozkami stwierdzono od 22-26 kwietnia, a pierwsze majowe przymrozki pojawiły si dopiero w połowie maja, dlatego te kwiaty badanych odmian nie zostały przez nie uszkodzone i redni plon owoców był najwy szy (tab. 2).
Tabela 2; Table 2
A. Bieniek i inni 26
Plonowanie ukrai skich i litewskich odmian porzeczki czarnej w porównaniu z odm. Titania w Olsztynie w latach 2006-2008 Crop productivity of Ukrainian and Lithuanian cultivars of black currant
in comparison with cv. Titania in Olsztyn in the years 2006 and 2008
Odmiana Cultivar
Plon (kg krzew-1) Yield (kg bush-1)
Plon (t ha-1) Yield (t ha-1)
2006 2007 2008 _
2006- 2008
2006 2007 2008 _
2006- 2008 Almin 1,34 f * 0,72 a 1,99 ab 1,35 abc 6,38 f 3,43 ab 9,48 ab 6,43 bcd
Alta 1,30 f 2,09 b 5,10 c 2,83 e 6,19 f 9,95 e 24,28 c 13,47 f Ametyst 1,91 h 0,84 a 1,92 ab 1,56 c 10,0 j 4,00 abcd 9,15 ab 7,72 d
B lizgiai 0,84 ab 1,03 a 1,25 a 1,04 a 4,0 b 4,90 bcd 5,95 a 4,95 abc Czereszniewa 1,32 f 1,07 a 2,13 ab 1,51 c 6,29 f 5,10 bcd 10,15 ab 7,18 d
Czernecza 1,90 h 1,20 a 2,90 b 2,00 d 9,05 i 5,71 d 13,80 b 9,52 e Dainiai 0,70 a 0,93 a 1,28 a 0,97 a 3,33 a 4,43 bcd 6,09 a 4,62 a Imaliai 0,83 ab 1,15 a 1,22 a 1,07 ab 3,95 b 5,48 cd 5,81 a 5,08 abc Jubilejnaja Ko-
pania
1,50 g 1,00 a 1,26 a 1,25 abc 7,14 g 4,76 bcd 6,01 a 5,97 bcd
Sofijewska 1,16 de 1,07 a 2,24 ab 1,49 c 5,52 e 5,10 bcd 10,66 ab 7,07 d Tauriai 1,50 g 0,75 a 1,95 ab 1,40 c 7,14 g 3,57 ab 9,28 ab 6,66 cd Titania 0,91 bc 1,21 a 2,01 ab 1,38 abc 4,33 c 2,24 d 9,58 ab 5,38 cd Viciai 1,03 cd 0,47 a 1,48 a 0,99 ab 4,90 d 3,43 a 7,04 a 4,73 ab Wernisa 1,87 h 0,79 a 1,70 a 1,45 c 8,09 h 3,76 abc 8,09 a 6,65 cd _ dla roku
_ for year
1,29 b 1,02 a 2,03 c - 6,16 b 4,87 a 9,67 c -
* redni e oznaczone t sam liter nie ró ni si ist otnie (5%) wg testu Tukeya; means followed by the same letter do not di ffer at 5% level of significance according to Tukey’s test
Najwi ksz mas 100 owoców zanotowano w 2007 r. rednia dla odmian wynosiła 151 g (tab. 3). W 2006 i 2008 roku masa 100 owoców nie ró niła si istotnie i wynosiła 122 i 125 g. Analiza statystyczna wyników wykonana za pomoc testu Tukeya nie wykazała w 2007 roku istotnych ró nic mi dzy odmianami.
Tabela 3; Table 3 Masa i rednica owocu ukrai skich i litewskich odmian porzeczki czarnej
w porównaniu z odm. Titania w Olsztynie w latach 2 006 -2008 Weight and diametr of Ukrainian and Lithuanian cultivars of black currant
in comparison with cv. Titania in Olsztyn in the years 2006 and 2008 Odmiana
Cultivar
Masa 100 jagód The weight of 100 berries
Liczba owoców w gronie The number of fruits per 1 cluster
2006 2007 2008 _
2006- 2008
2006 2007 2008 _
2006- 2008 Almin 149 g 168 a 96 ab 138 abc 8,09 g 5,7 ab 6,66 a 6,81 abc
PLONOWANIE ORAZ JAKO OWOCÓW UKRAI SKIC H ... 27 Alta 115 c 181 a 96 ab 131 bc 9,04 i 6,8 abc 8,50 a 8,12 bc Ametyst 134 f 181 a 126 abc 147 bc 7,13 d 8,3 c 6,33 a 7,22 bc Blizgiai 119 cd 135 a 112 abc 122 bc 7,74 e 4,3 a 10,16 a 7,42 bc Czereszniewa 117 cd 169 a 126 abc 137 abc 6,64 c 8,1 bc 7,33 a 7,37 bc Czernecza 106 b 125 a 110 abc 114 b 9,17 i 6,0 abc 9,16 a 8,11 bc Dainiai 95 a 139 a 95 a 110 a 6,40 b 6,4 abc 7,00 a 6,61 ab Imaliai 120 cd 134 a 137 abc 130 bc 8,80 h 6,8 abc 7,16 a 7,59 bc Jubilejnaja Kopania 125 de 147 a 156 c 143 bc 7,94 fg 6,5 abc 8,50 a 7,66 bc Sofijewska 144 g 182 a 152 bc 159 c 7,90 ef 4,7 ab 7,16 a 6,60 ab Tauriai 133 ef 140 a 157 c 143 bc 10,57 k 5,9 abc 9,00 a 8,51 c Titania 122 cd 125 a 125 abc 124 bc 9,42 j 5,8 abc 8,16 a 7,80 bc Viciai 115 c 151 a 130 abc 132 abc 4,13 a 5,3 ab 6,50 a 5,32 a Wernisa 115 c 134 a 126 abc 125 bc 7,97 ef 6,8 abc 8,00 a 7,58 bc _ dla roku
_ for year
122 a 151 b 125 a - 7,91 b 6,27 a 7,83 b -
obja nienia patrz tab. 1; explanation see Tab. 1
Najwi ksz mas 100 owoców w latach 2006-2008 charakteryzowała si odmiana Sofijewska 159 g, a najmniejsz odm. Dainiai 110 g. PLUTA i URAWICZ [2006]
w badaniach w D browicach uzyskali najwi ksz redni mas za lata 2002-2005 równie dla odm. Sofijewska, gdzie miała ona niemal identyczn warto : 159,4 g.
rednia masa 100 owoców dla odm. Titania w niniejszych badaniach wynosiła 124 g, niewiele wi kszymi owocami o masie 125 g charakteryzowała si odmiana Wernisa . Podobne zale no ci uzyskano tak e w badaniach PLUTY i URAWI CZA [2006] z tym, e warto ci te były mniejsze: odm. Titania 107,3 g, a odm. Wernisa 108,3 g. W warunkach Wielkopolski rednia masa 100 owoców odm. Titania wynosiła 122 g, a odm. Titania „z” 100 g [RADAJEWSKA i in. 1998]. Wi ksze owoce otrzymano w gronach odmiany Czernecza 127 g, a w Olsztynie 114 g. W badaniach RADAJEWSKI EJ iBERY
[2001] owoce wi kszo ci badanych odmian ukrai skich nale ały do du ych lub bardzo du ych. Najwi ksz mas 100 jagód miały odmiany: Czernecza 113-139 g i Titania 104-134 g. Odmiany litewskie za wyj tkiem odm. Tauriai (143 g) i odm. Almin (138 g) odznaczały si mniejsz mas owoców. KAWECKI i in. [2006] w pierwszych latach plonowania omawianych odmian najwi ksz mas owoców uzyskali dla odmiany Viciai. W ród odmian ukrai skich du ymi owocami wyró niały si tak e odmiany:
Ametyst (147 g), Jubilejnaja Kopania (143 g) i Czereszniewa (137 g).
W latach 2006 i 2008 nie zanotowano istotnych ró nic w liczbie owoców w gronie, która wynosiła odpowiednio 7,91 i 7,83 (tab. 3). W 2007 roku grona ba- danych odmian charakteryzowały si mniejsz liczb owoców 6,27 szt. Najwi cej owoców z trzech lat w gronie zanotowano dla odmian: Tauriai (8,51), Alta (8,12), Czernecza (8,11), Titania (7,80) oraz Imaliai (7,59). Najmniej owoców miały grona odmian: Dainiai (6,61), Sofijewska (6,60) i Viciai (5,32).
Tabela 4; Table 4 Długo i masa gron odmian ukrai skich i litewskich odmian porzeczki czarnej
w porównaniu z odm. Titania w Olsztynie w latach 2006-2008
The lenght and weight of clusters of Ukrainian and Lithuanian cultivars of black currant in comparison with cv. Titania in Olsztyn in the years 2006 and 2008
Odmiana Długo grona; The length of 1 cluster Masa 30 gron; The wei ght of 30 clusters
A. Bieniek i inni 28
Culti var (cm) (g)
2006 2007 2008 _
2006- 2008
2006 2007 2008 _
2006- 2008 Almin 8,16 fg 5,57 e 5,06 ab 6,26 cd 170,4 e 234,3 ab 160,2 a 188,3 a
Alta 5,33 a 4,00 ab 4,85 ab 4,73 a 168,6 e 256,8 abc 160,5 a 195,3 ab Ametyst 5,54 ab 7,31 f 3,85 a 5,57 abc 153,9 c 410,4 d 185,4 ab 249,9 c Blizgiai 6,84 cd 4,27 bc 4,65 ab 5,25 ab 174,3 f 168,6 a 219,3 ab 187,5 a Czereszniewa 7,13 de 7,15 f 6,18 ab 6,82 d 176,4 f 334,2 cd 220,8 ab 243,9 bc
Czernecza 8,43 g 5,02 cde 5,31 ab 6,25 cd 249,6 k 201,3 ab 193,5 ab 214,8 abc Dainiai 5,67 b 4,44 bc 6,30 ab 5,47 abc 126,6 a 227,7 ab 206,7 ab 186,9 a Imaliai 6,73 c 4,78 bcde 5,20 ab 5,57 abc 207,6 h 223,5 ab 165,9 a 198,9 ab Jubilejnaja Ko-
pania
8,06 f 4,91 cde 5,58 ab 6,18 cd 196,5 g 276,0 bc 196,8 ab 223,2 abc
Sofijewska 6,70 c 3,39 a 5,60 ab 5,23 ab 235,5 j 195,9 ab 219,9 ab 217,2 abc Tauriai 9,30 h 4,62 bcd 6,26 ab 6,61 d 204,9 i 206,4 ab 254,7 b 222,0 abc Titania 6,60 c 5,56 e 6,51 b 6,22 cd 163,5 d 195,3 ab 223,2 ab 194,1 abc Viciai 6,60 c 5,28 de 5,36 ab 5,75 bc 144,3 b 239,1 abc 243,0 ab 208,8 abc Wernisa 7,16 e 4,69 bcd 6,36 b 6,07 bcd 156,9 c 229,2 ab 241,5 ab 209,1 abc _ dla roku
_ for year
7,02 c 5,07 a 5,50 b - 191,7a 242,7 c 206,4 b -
obja nienia patrz tab. 1; explanation see Tab. 1
Najkrótszymi gronami badane odmiany porzeczki czarnej charakteryzowały si w 2007 roku, a najdłu szymi w 2006 roku (tab. 4). rednia długo grona z lat 2006-2008 była najwi ksza dla odmian: Czereszniewa (6,82 cm) i Tauriai (6,61 cm). Istotnie krótsze grona miała odm. Alta (4,73 cm). Krótkimi gronami charakteryzowały si tak e odmiany: Sofijewska (5,23 cm), Blizgai (5,25 cm), Dainiai 5,47 cm, Ametyst i Imaliai po 5,57 cm oraz Viciai 5,75 cm.
Najwi ksz redni mas 30 gron z 3 lat bada charakteryzowała si odmiana Ametyst 249,9 cm (tab. 4). Odmiana ta wyró niała si pod wzgl dem tej cechy w 2007 roku (410,4 g), natomiast w pozostałych analizowanych latach nie nale ała do odmian o najwi kszych gronach. Odmian , która wyró niała si mas 30 gron w latach 2006-2008 była odm. Czereszniewa. W badaniach KAWECKIEGO i in. [2006] odmiana ta uzyskała najwi ksz mas 30 gron spo ród badanych odmian i wynosiła ona 335,6 g. W niniejszych badaniach najmniejsz warto tej cechy zanotowano dla odmian: Dainiai 186,9 g, Almin 188,3 g i Blizgai 187,5 g. Masa 30 gron dla odm. Titania wynosiła 194,1 g. Najwi ksz redni mas 30 gron jako rednia z wszystkich odmian zanotowano w 2007 roku (242,7 g), najmniejsz za w 2006 roku (191,7 g).
Wnioski
1. W przeprowadzonych badaniach w warunkach glebowo-klimatycznych Olsztyna w latach 2006-2008 zanotowano istotne zró nicowanie plonowania i cech morfologicznych owoców litewskich i ukrai skich odmian porzeczki czarnej.
2. Najwy sze plony owoców uzyskano w 2008 roku, szósty rok po posadzeniu (2,03
PLONOWANIE ORAZ JAKO OWOCÓW UKRAI SKIC H ... 29 kg, a w przeliczeniu na 1 ha 9,67 t). Prawie dwukrotnie mniejsze rednie plony dla odmian uzyskano w 2007 r., w którym zanotowano najwi ksze przymrozki w okresie kwitnienia porzeczek.
3. Analiza cech morfologicznych owoców i gron badanych odmian porzeczki czarnej wykazała du e zró nicowanie w latach bada . W 2007 r. grona były najkrótsze, z najmniejsz liczb owoców, o najwi kszej masie 100 owoców i 30 gron. W 2006 roku odmiany wytworzyły najdłu sze grona, o najwi kszej liczbie owoców. Masa 30 gron i 100 owoców była jednak najmniejsza.
4. Najwi ksz mas 100 owoców w 3 latach bada charakteryzowała si odmiana Sofijewska, a najmniejsz Dainiai. Do odmian wielkoowocowych nale ały tak e ukrai skie odmiany: Ametyst, Jubilejnaja Kopania i Czereszniewa. Mog one znale zastosowanie jako odmiany deserowe.
5. Odmiany litewskie za wyj tkiem Tauriai i Almin odznaczały si mniejsz mas owoców od pozostałych badanych odmian.
6. Najwi ksz redni mas 30 gron z 3 lat bada charakteryzowała si odmiana Ametyst oraz Czereszniewa. Najmniejsze warto ci tej cechy zanotowano dla odmian: Dainiai, Almin i Blizgai.
Literatura
BRONIAREK-NIEMIEC A.,PLUTA S.,BIELENIN A.1999. Wst pna ocena polowej odporno ci wybranych odmian i klonów hodowlanych porzeczki czarnej na podstawowe choroby grzybowe. Mat. VII Zjazdu Hod. Ro l. Sadow., AR Lublin, 4-5 luty 1999: 449-452.
GRABOWSKI J., GRABOWSKA K. 1983. Zagro enie kwitn cych jabłoni przez przymrozki w rejonie Olsztyna. Mat. XIX Ogólnopol. Nauk. Konf. Agrometr., Szczecin: 68-74.
KAWECKI Z.,BIENIEK A.,KOPYTOWSKI J.,ŠIKSNIANANAS T.2006. Preliminary assessment of productivity and fruit quality of Lithuanian and Ukrainian cultivars of black currant under the climatic conditions of Olsztyn. J. Fruit. Ornam. Plant Res. 14: 75-80.
KOPA W.,KOPA K.2000. Rezultaty hodowli odmian na Ukrainie. Mat. IX Spotkania Sadown., Sandomierz 3-4.02.200: 83-91.
MARKOWSKI J.,PLUTA S.2003. Warto gospodarcza i przydatno przetwórcza wybra- nych genotypów porzeczki czarnej w latach 2000-2001. Cz. 1. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 488: 469-475.
PLUTA S., URAWICZ E. 1997. Wkrótce nowe polskie odmiany porzeczki czarnej. Sad Nowoczesny 7: 13-15.
PLUTA S., URAWICZ E. 2006. Osi gni cia i perspektywy hodowli nowych odmian po- rzeczki czarnej i agrestu. Ogóln. Kon. Sadown. „Nowe odmiany i technologie uprawy krzewów jagodowych”. Skierniewice 27 IV 2006, Inst. Sad. i Kwiac.: 5-21.
PLUTA S., URAWICZ E.,BRONIAREK-NIEMIEC A., MARKOWS KI J. 2007. Production and processing value of new black currant cultivars and breeding clones in central Poland.
Scientific works of the Lithuanian Institute of Horticulture and Lithuanian University of Agriculture. Sodininkysté ir daržininkysté 26: 309-317.
RADAJEWS KA B., DEJWOR I., BARTKOWIAK M.1998. Ocena plonowania 11 odmian po- rzeczki czarnej w warunkach Wielkopolski. Zesz. Nauk. AR w Krakowie 333: 593-596.
RADAJEWS KA B.,BERA A. 2001. Charakterystyka owoców porzeczki czarnej wybranych odmian ukrai skich. Cz. III. Sad Nowoczesny. 10: 10-11.
A. Bieniek i inni 30
RADAJEWS KA B.2003. Biological and production value of 20 black currant cultivars.
Folia Horticult. 15/1: 75-54.
SASNAUS KAS A.,SIKSHNIANAS T.,RUGIENIUS R. 2004. New black currant cultivars from Lithuania. Acta Hort. 649: 323-326.
ŠIKSNIANANAS T.2001. Genetic control of black currant quantitative trais and combining ability in full fruiting period. Scientific Works of the Lithuanian Institute of Horticulture and Lituanian University of Agriculture. Hort. Veget. Grow. 2(3): 91-101.
Słowa kluczowe: porzeczka czarna, odmiany, plon, jako owoców, grona
Streszczenie
W pracy przedstawiono wyniki bada plonowania i cech morfologicznych owoców ukrai skich i litewskich odmian porzeczki czarnej w warunkach Olsztyna.
Jednoroczne ro liny odmian: Alta, Sofijewska, Jubilejnaja Kopania, Czernecza, Czereszniewa, Ametyst, Wernisa , Dainiai, Blizgiai, Tauriai, Viciai, Almin oraz Titania posadzono jesieni 2002 roku w Zakładzie Dydaktyczno-Do wiadczalnym Uniwersytetu Warmi sko-Mazurskiego w Olsztynie. W latach 2006-2008 okre lono wielko plonu, mas 100 owoców, liczb owoców w gronie, długo grona i mas 30 gron. Najwy sze plony owoców uzyskano w 2008 roku, szósty rok po posadzeniu. Pra- wie dwukrotnie mniejsze rednie plony dla odmian uzyskano w 2007 r., w którym zanotowano najwi ksze przymrozki w okresie kwitnienia porzeczek. W omawianym roku grona były najkrótsze, z najmniejsz liczb owoców, o najwi kszej masie 100 owoców i 30 gron. W latach 2006-2008 najwi ksz mas 100 owoców charakteryzo- wała si odmiana Sofijewska. Do odmian wielkoowocowych nale ały odmiany ukrai skie: Ametyst, Jubilejnaja Kopania i Czereszniewa. Odmiany litewskie za wyj tkiem Tauriai i Almin odznaczały si mniejsz mas owoców. Najwi ksz redni mas 30 gron z lat 2006-2008 charakteryzowała si odmiana Ametyst oraz Czereszniewa. Najmniejsze warto ci tej cechy zanotowano dla odmian: Dainiai, Almin i Blizgai.
PRODUCTIVITY AND FRUIT QUALITY OF UKRAINIAN AND LITHUANIAN CULTIVARS
OF BLACK CURRANT IN COMPARISON WITH CV. TITANIA
Anna Bieniek 1, Zdzisław Kawecki 1, Jan Kopytowski 1, Tadeusas Šiksnianas 2
1 Department of Horticulture, University of Warmia and Mazury, Olsztyn
2 The Lithuanian Horticulture Institute, Babtai, Kaunas, Lithuania
Key words: black currant, Ribes nigrum, cultivars, yield, quality of fruits, clusters
Summary
PLONOWANIE ORAZ JAKO OWOCÓW UKRAI SKIC H ... 31 This work presents the results of research on productivity and morphological traits of Ukrainian and Lithuanian black currant cultivars grown under the climatic conditions of Olsztyn. One year plants of black currant cultivars: Alta, Sofijewska, Jubilejnaja Kopania, Czernecza, Czereszniewa, Ametyst, Wernisa , Dainiai, Blizgiai, Tauriai, Viciai, Almin and Titania were planted in autumn 2002 in University of Warmia and Masury Experimental Garden in Olsztyn. In 2006 and 2008, crop yield was determined as was the weight of 100 berries, the number of fruits per 1 cluster, the length of 1 cluster and the weight of 30 clusters. The largest average yield from one bush was in 2008, it was sixth year after planting. Almost twice less average yields for cultivars were obtained in 2007. Typical to that year were the series of days with severe ground frosts in the first and last decade of May, which might cause the lack of fruit setting on clusters of most black currant cultivars. In 2007 clusters were the shortest with the smallest number of fruits, but the weight of 100 fruits and 30 clusters was the highest. In 2006-2008 the largest weight of 100 fruits were observed in the cultivar Sofijewska. The others Ukrainian cultivars: Ametyst, Jubilejnaja Kopania and Czeresz- niewa gave also large fruits. Lithuanian cultivars, except for Tauriai and Almin had the smallest weight of beries. The highest average weight of 30 clusters was recorded for Ametyst and Czereszniewa, whereas the lowest values of this trait were recorded from the cultivars: Dainiai, Almin and Blizgai.
Dr in . Anna Bieniek Katedra Ogrodnictwa
Uniwersytet Warmi sko-Mazurski ul. Prawoche skiego 21
10-719 OLSZTYN
e-mail: anna.bieniek@uwm.edu.pl
ZESZYTY PROBLEMOWE POST PÓW NAUK ROLNICZYCH 2009 z. 536: 33-43
WARTO OD YWCZA OWOCÓW ODMIAN UKRAI SKICH I LITEWSKICH PORZECZKI CZARNEJ
W PORÓWNANIU Z ODMIAN TITANIA
Anna Bieniek 1, Jan Kopytowski1, Beata Piłat 2
1 Katedra Ogrodnictwa, Uniwersytet Warmi sko-Mazurski, Olsztyn
2 Katedra Przetwórstwa i Chemii Surowców Ro linnych, Uniwersytet Warmi sko-Mazurski, Olsztyn
Wst p
Owoce porzeczki czarnej ze wzgl du na warto od ywcz nazywane s
„klejnotem owoców strefy umiarkowanej”. Najwy sz warto ci cechuj si owoce wie e, jednak najch tniej spo ywane s w formie przetworzonej [LENARTOWICZ, PŁOCHARSKI 1971]. Jagody porzeczki czarnej s surowcem dla przemysłu przetwórczego.
W przypadku przemysłu zamra alniczego najwa niejszymi cechami owoców s : barwa, smak, zapach, za dla produktów poddanych apertyzacji, poza uprzednio wymienionymi, istotna jest zawarto zwi zków organicznych w owocach [BANASZCZYK,PŁOCHARSKI 1995; BANASZCZYK i in. 1997; LENARTOWICZ i in.1990]. Owoce poszczególnych odmian ró ni si zasobno ci w zwi zki chemiczne, st d ró na jest ich warto u ytkowa. Skład chemiczny jagód zale y od odmiany, stopnia dojrzało ci owoców i warunków pogodowych w okresie wegetacji [MOYER i in.2002].
Celem bada , przeprowadzonych w latach 2006-2008, było porównanie w warunkach północno-wschodniej Polski warto ci od ywczej odmian ukrai skich i litewskich porzeczki czarnej z odmian szwedzk Titania.
Materiał i metodyka bada
W latach 2006-2008 dokonano oceny warto ci od ywczej odmian ukrai skich:
Alta, Sofijewska, Jubilejnaja Kopania, Czernecza, Czereszniewa, Ametyst, Wernisa oraz litewskich: Dainiai, Blizgiai, Tauriai, Viciai, Almin w porównaniu do odmiany szwedzkiej porzeczki czarnej - Titania. Metodyka zało enia do wiadczenia opisana została w BIENIEK i in. [2009]. Warto od ywcz owoców porzeczki czarnej oceniono w
wie ej masie, na podstawie wykonanych analiz chemicznych:
Such mas oznaczono - metod suszarkow , susz c materiał ro liny w temperaturze 105 C;
Antocyjany - oznaczono wg metody Ronalda E. Wrolstade’ a [AOAC, 1974];
Kwasy organiczne - wg normy PN-90/A-75/101/04;
Cukry - wg normy PN-90/A-75101/07;
Witamina C - wg normy PN-90/A-75101/11;
Tabela 1; Table 1
A. Bi eniek, J. Kopytowski, B. Piłat 34
rednie miesi czne warto ci czynników pogodowych w latach 2006-2008 i z wielolecia (według Stacji Meteorologicznej w Olsztynie)
Mean monthly values of weather factors in 2006-2008 and multiannual mean (data of Meteorological Station in Tomaszkowo) Miesi c
Month
Temperatury redni e dobowe
Mean daily temperatures
( C)
rednia wielolecia Multi- annual mean of 1961-2000
Miesi c Month
Sumy opadów Total precipitation
(mm)
Suma wielolecia
Total precipitation
of 1961-2000 lata bada
experimental years
lata bada experimental years
2006 2007 2008 2006 2007 2008
Stycze January
-8,5 2,6 1,0 -3,1 Stycze
January
19,8 115,4 66,2 27,4
Lut y February
-3,4 -2,4 2,6 -2,3 Luty
February
27,6 23,5 24,7 21,6
Marzec March
-2,5 5,6 2,9 1,4 Marzec
March
6,0 27,8 52,4 28,8
Kwiecie April
7,3 7,5 7,7 7,0 Kwiecie
April
25,6 24,7 31,4 35,4
Maj; May 12,5 13,8 12,2 12,5 Maj; May 89,2 93,5 27,0 57,6 Czerwiec
June
16,0 17,7 16,9 15,8 Czerwiec June
79,2 88,1 32,7 69,5
Lipiec; July 20,9 17,7 18,4 17,2 Lipiec; July 29,3 173,7 57,7 81,6 Sierpi e
August
18,2 18,0 18,4 16,8 Sierpie August
165,0 62,6 102,1 75,2
Wrzesie September
14,9 12,6 15,1 12,6 Wrzesie September
51,0 57,9 22,9 59,0
Pa dziernik October
9,9 7,5 8,7 8,1 Pa dziernik October
38,3 30,2 82,8 53,5
Listopad November
5,1 1,3 4,1 2,7 Listopad
November
79,3 33,8 29,4 48,9
Grudzie December
4,3 0,5 3,3 -1,3 Grudzie
December
45,4 27,8 27,5 41,8
rednia roczna Mean of t he
year
7,9 8,5 9,3 7,28 Suma
roczna Total year precipitation
655,7 759,0 556,8 600,3
Wyniki opracowano statystycznie testem Tukeya (HSD) przy poziomie istotno ci p = 0,01. Do oblicze posłu ono si programem statystycznym „Statistica 6.0”.
Wielko ci ró ni ce si istotnie zaznaczono w tabeli ró nymi literami.
Wyniki i dyskusja
Analiza statystyczna uzyskanych wyników wykazała istotny wpływ odmiany i lat bada na zawarto w owocach badanych składników chemicznych (tab. 2, 3, 4).
rednia zawarto suchej masy w jagodach wahała si od 14,96% u odmiany Almin do 17,77% u odmiany Wernisa (tab. 2). Wysok zawarto ci omawianego składnika charakteryzowały si tak e owoce odmiany Imaliai 17,49% i Tauriai 17,10%.
Najwi ksze ilo ci suchej masy zanotowano w jagodach w 2006 roku 16,59%,
