Problem winy w karnym ustawodawstwie kanonicznym : [ciąg dalszy]

Marian Alfons Myrcha

Problem winy w karnym

ustawodawstwie kanonicznym : [ciąg

dalszy]

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 15/3-4, 135-193

1972

P ra w o k a n on iczn e 15 (1972) nr 3—4 K S . M A R IA N A L FO N S M Y RC H A

PR O BL E M W IN Y W K A R N Y M U STA W O D A W ST W IE K A N O N IC ZN Y M V. PRA W O D EK RETALÖ W ORAZ D E K R E T A L lSC I

W IE K U X III, X IV , X V '(ciąg d alszy *)

T r e ś ć : 2. K arna od p ow ied zialn ość: A. P rzestęp stw a u m y śln e. B . P rzyp ad ek . — I. O b iek tyw izm jak o p o d sta w a o d p o w ied zia ln o ści za p rzyp ad ek . 1. Z w ią zek p rzyczyn ow y. 2. R egu ła rei illicita te. 3. R es illicita . 4. R egu ła rei lic ita te . — II. S u b ie k ty w iz m jak o p o d sta w a o d p o w ied zia l­ n o śc i za przypadek. 1. Z ły zam iar w przypadku. 2. W ina n ieu m y śln a w przypadku. 3. D o m n iem a n ie p raw n e w in y u m y śln ej i n ieu m y śln ej.

4. N iezn ajom ość faktu. 5. R ozw ój p ojęcia w in y n ieu m y śln ej. 6. W nioski. 2. K arna od p ow ied zialn ość

A. P r z e s t ę p s t w a u m y ś l n e

Przestępstw o, w m yśl p raw a dekretałów , ja k w niniejszej pracy

zaznaczone było, można popełnić tylko z w iną um yślną. „V oluntas

en im & propositium distin g u u n tu r m aleficiu m ” V. P rzestępstw a

* P oczątek rozp raw y zn ajd u je się: P r a w o K a n o n ic z n e 8 (1965) nr 2 s. 3— 34; P r a w o K a n o n ic z n e 8 (1965) nr 3— 4 s. 79— 104; P r a w o K a n o n ic z n e 14 (1971) nr 3— 4 s. 69— .148; P r a w o K a n o n ic z n e 15 (1972) nr 1—2.

1 Por. B e r n a r d u s P a r m i e n s i s , Glos. ad X , V, 13, 2, v. „A n i­

m o id f a c i e n d i” ·. „V oluntas en im p rop ositu m d istin g u u n tu r m a le fic iu m ”,

ed itio V en etia n a 1584, coi. 1718.

Glos. Ord. ad C le m . V, 4, 1: „N ota quod fu rio su s prop rie non d elin q u it,

qu ia d elictu m n on f it sin e anim o d eliq u en d i”, coi. 278;

Glos. ad X , V, 12, 1, v. „Per i n d u s t r i a m ”, coi. 1695;

Glos. ad X , V, 12, 18, v. „ V o lu n t a te m n on h a b u e r i t occid e nd i, nequ e ip s iu s s t u d io ” etc., c o l.'1710; Dig. 47, 2, 54 (53): „Nam m a lefic ia v o lu n ta s

et p rop ositu m d eliq u en tis d istin g u it”.

M y r c h а M., P r ó b ie m w i n y w k a r n y m u s t a w o d a w s t w i e k a n o n ic z n y m , P raw o K an on iczn e, 1972, N r 1—2.

S c h w a r z A.., F ig ura h o m in is d il ig e n t is in r e cu lp a e iu rid icae, R om ae 1952, 125.

W e r n z F!, J u s d e c r e t a l i u m VI, Ju s p o e n a le ecclesia e C a th o lica e, Prati

1913, 13 sq.,

H o l l w e c k J., D ie kir c h lic h e S tr a f g e s e t z e , M ainz 1899, 65, § 1. D e v o t i J., I n s t i t u t i o n u m ca n o n ica r u m li bri IV , ed. 6, lib. IV , tit. 2, § 1. H i n s e h i u s P., S y s t e m des k a th o l is c h e n K ir c h e n r e c h ts , B erlin 1895, V , 907. ,

K a h n L., É tude sur le d é lit et la p ein e en d roit can on iq u e, N an cy 1898, 17.

L e g a M., P ra e le c tio n e s in t e x t u m iu r is canonici, De d e lic tis e t poen is, ed . 2, R om ae 1910, 22, n. 20.

1 36 K s. M. M y rc h a _[2]

um yślne ścigane są sankcjam i karny m i przew idzianym i w ustaw ie.

I ta k papież A l e k s a n d e r III (1159—1181) za dobrow olne

i św iadom e m orderstw o dzieci przez m atkę nakazuje um ieszczenie

tejże w klasztorze do końca życia, celem odpokutow ania ta k cięż­

kiej zbrodni. W w ypadku, gdyby zachodziło uzasadnione podejrze­

nie niepowściągliw ości ze stro n y niew iasty nie należy odm awiać

jej p raw a zaw arcia m a łż e ń stw a 2. Pokutę, jako sankcję k arn ą za

tego rodzaju przestępstw o, p rzew iduje papież L u c j u s z III (1181—

1185)3. S ankcje te w porów naniu z k aram i przew idzianym i przez

ustaw odaw stw o państw ow e były łagodnym i. Ojcobójstwo w praw ie

państw ow ym , przez które należy rozum ieć nie tylko zabójstw o ro ­

dziców przez dzieci, ale i odw rotnie, pociągało za sobą k arę chłosty

za pomocą rózek aż do upływ u krw i, zaszycie w w orku razem

z czterem a zw ierzętam i i: psem, kogutem , żm iją i m ałpą oraz w rz u ­

cenie do m orza lub rzeki, celem poniesienia śm ierci i .

Surow e sankcje k arn e praw o dekretałów przew iduje za um yślne

zabójstw a. N iepopraw ny mężobójca w inien być deponow any, jeżeli

nim był duchow ny, w ydany w ładzy św ieckiej, k tó ra w inna m u w y­

m ierzyć karę śm ierci s. S praw ca tego rodzaju przestępstw a zaciągał

niepraw idłow ość (irregularitas) oraz niezdolność do uzyskania b ene­

ficjów kościelnych. Ponadto jeśli nim był św iecki należało m u w y ­

m ierzyć ekskom unikę. Duchow nym k arę depozycji oraz

umieszcze-2 Por. X , V, 10, 1. 3 Por. X , V, 10, 2.

4 Por. Dig. 48, 9, 1— 9, D e lege P o m p e i a de parric id is.

Dig. 48, 9, 1: „ M a r c i a n u s . . . L ege P om p eia de p arricid is ca v etu r, ut

si quis p atrem , m atrem , a v u m , a v ia m fratrem , sororem , ...occiderit, c u iu sv e dolo m a lo id fa ctu m erit, ut p oen a ea ten ean tu r, quae e st leg is C orneliae de siccariis. Sed et m ater, q u ae filiu m filia m v e occid erit, eius le g is, p oen a afficitu r; et avus, qui n ep otem occid erit; et p ra eterea qui em it v en en u m , ut p atri daret, q u am vis nor. p o tu erit d are”.

Dig. 48, 9, 9: „ M o d e s t i n u s . . . P o en a p aricid ii m ore m aioru m haec

in stitu ta est, ut p arricid a v ir g is sa n g u in eis v erb era tu s d ein d e cu lleo in su a tu r cum can e, ga llo g a llin a ceo , e t v ip era , et sim ia; d ein d e in m are p rofu n d u m cu lleu s iactatu r; h o c ita , si m are p ro x im u m , sit, alioq u in b e stiis ob iicitu r secu n d u m D iv i H ad rian i C on stitu tion em ...”

Cod. 9, 17, 1: „De his, qui p a r e n t e s v e l liberos occiderunt".

O d n ośn ie p raw a k a n o n iczn eg o por. C. X X X III, q. 2, cc. 8, 15; X , V, 38, 7.

W e r n z F., Jus d e c r e t a li u m , V I, 366, 367, n. 367;

S c h m a l z g r u e b e r F., J u s e c c le sia s tic u m u n i v e r s u m , R om ae 1844, lib. V, tit. 10, n. 2 sq.; lib. IV , tit. 16, n. 47, 58.

R e i f f e n s t u e l A., J u s c a n o n ic u m u n i v e r s u m , M on ach ii 1714, lib . V, tit. 10, n. 1—26, D e his, q u i fi lios occidunt.

P i c h l e r V., Ju s c anonic um , A u g u sta e V in d elicoru m 1741, lib. V, tit. 10, η. 1— 6, De his, qu i fi lios o c c id e ru n t

T h e s a u r u s C. A ., De p o e n is ecclesia sticis, R om ae 1640. v. P a rricid iu m . 5 Por. X , V, 12, 1; „Si q u is per in d u striam o ccid erit p ro x im u m suum et per in sid ias, ab altari m eo e v e lle s eum , ut m oriatu r”.

[3] P ro b le m w in y _{1 3 7}

nie w klasztorze, k tóre w okresie późniejszym zam ieniano na k arę

pozbaw ienia wolności w w ięzieniu lub n a skazanie na galary. R ecy­

dyw ista duchow ny w inien być ekskom unikow any, degradow any

i w ydany w ładzy św ieckiej dla u k aran ia zgodnie z u staw odaw ­

stw em państw ow ym 6.

P raw o d ekretałów G r z e g o r z a IX zaw iera przepis w yjęty

z rzym skich ksiąg pokutnych, w m yśl którego należało nałożyć

pokutę spraw cy pozbaw iającego życia zbója, od którego mógł się

uw olnić w inny sposób, niż przez jego śm ierć 7.

K aranie przestępstw um yślnych tak surow ym i karam i, jak ie dla

przy k ałd u wyżej przytoczyłem , miało uzasadnienie w

to

jest

(dolus). W inę tę w zasadzie należało udowodnić

przed w ym iarem kar. P raw o dekretów w inę um yślną, k tó ra jest

niezbędnym w aru n k iem przestępstw a, dom niem yw a z fa k tu bez­

p ra w ia 8. Jest to dom niem anie zwykłe. Dopuszcza dowód przeciw ­

ny. Obalenie tej presum pcji należało do oskarżonego. Sędzia zadość

uczynił p ra w u jeżeli stw ierdził naruszenie p raw a kościelnego przez

spraw cę; nie był natom iast obow iązany udow adniać, że spraw ca

działał ze złym zam iarem , to jest zam iarem popełnienia tego ro ­

dzaju przestępstw a, gdyż praw o dekretałó w presum ow ało zawsze

w tak ich w ypadkach w inę um yślną dla zakresu zew nętrznego. Z a­

sada ta za w arta jest w następujących przepisach: X, II, 23, 1:

Ja k w innym śm ierci jest ten,

kto rzuca śm iertelnym i strzałam i, ta k w innym jest także i ten, kto

podstępnie szkodzi przyjacielow i, na czym został przychw ycony,

choćby tw ierdził, że to czynił z żartów . F i e d b e r g, m yśl za­

w a rtą w tej przypow ieści, u jął w słowa:

9. Dla nas m a tu znaczenie pierw sza część:

— jaw nie szkodzący zasługuje na karę.

6 Por. X , V, 1, 21; X , V, 12, 11: „Dans cau sam h o m icid io irre g u la ris W e r n z F.,

Jus decretalium,

M u e n c h e n N.,

Das canonische Gerichtsverfahren und Strafrecht,

K öln 1866, 364 sq.

S c h m a l z g r u e b e r ,

Jus ecclesiasticum,

Jus canonicum,

P i c h e r V.,

Jus canonicum,

7 Рог. X , V, 12, 2:

„Ex poenitentiali Romano.

8 Por. W e r n z F. ,

Jus decretalium,

9 Por. M y r c h a M.,

Problem winy w prawie kanonicznym,

1 3 8 K s. M. M y rc h a _[4]

Innym przepisem , stw ierdzającym presum pcję w iny um yślnej

p rz y zaistnieniu bezpraw ia krym inalnego jest zarządzenie papieża

A l e k s a n d r a III (1159— 1181) w spraw ie zaciągania ekskom u­

n ik i za czynne zniew ażenie duchownego. Od w y m iaru tej k ary

usp raw iedliw iała niezaw iniona ignorancja „facti”. W razie w ą tp li­

wości spraw ca czynnego zniew ażenia duchow nego w inien odeprzeć

zarzut zdaw ania sobie spraw y, że zniew aża duchownego, za pomocą

przysięgi. Odmowa tejże stanow i dom niem anie w iny um yślnej, jeśli

fa k t czynnego zniew ażenia duchow nego jest pew ny. Pociąga to za

sobą w ym iar ekskom uniki, jak ą za tego rodzaju przestępstw a u sta ­

naw ia tenże papież. Powyższy przepis m a n astępujące brzm ienie:

X, V, 39, 4: „Si vero aliquis in clericum n u trien tem coman, igno­

rans, quod clericus fu erit, m anus iniecerit violentas, propter hoc

non debet apostolico praesentari conspectui, nec etiam excom m u ni­

cat ionem notari, dum m odo ipsum esse clericum ignoraverit, vel, si

h o c dubium fu erit, propria m anu d un taxat praestiterit iuram entum ,

quod eum 'esse clericum - ignorasset. A b illo autem·, si praestare

noluerit iuram entum , quia violentas m anus constat eum in clericum

iniecisse, sicut ab excom m unicato, donec de m andato sum m i Ponti­

ficis absolvatur, convenit abstineri”.

P rzytoczyłem w całości oba przepisy dekretałów , w któ rych jest

za w arta zasada o dom niem aniu p raw n ym w zakresie zew nętrznym

w iny um yślnej w w ypadku stw ierdzenia bezpraw ia krym inalnego.

P ow staje pytanie: czy w ym ieniona zasada jest now ym p ro d u k tem

p ra w a dekretałów , czy przeciw nie, jest kontyn uacją nauki zaw artej

w daw nych przepisach? Odpowiedź na te py tan ia znajdziem y, gdy

zajrzym y do D ekretu G r a c j a n a . Zauw ażym y tam przepisy

w w yraźny sposób prok lam ujące tę zasadę. Do nich zaliczyć należy

dw a kanony, zaw arte w pierw szej części D ekretu, a zapożyczone

z p raw a rzymskiego. Są nim i: D. 60, c. 46: „Eum, qui asseuerat ho­

m icidium se non voluntate, sed casu fo rtu ito fecisse, cum calcis ictu

m ortis occasio prebita videatur, si hoc ita est, neque super hoc

am bigi poterit, om ni m e tu ac suspicione, quam ex admissae rei

discrim ine sustinet, secundum id, quod annotacione nostra com­

prehen sum est, volum us liberari”.

D.

50, 47: „Frater vester rectius fecerit, si se presidi prouinciae

obtulerit, qui, si probaverit, non occidendi anim o hom inem a se

esse percussum , rem issa hom icidii pena secundum m ilita rem disci­

plinam sententiam profert. C rim en enim contrahitur; „i et voluntas

nocendi intercedat. C eterum ea, que ex im proviso casu potius

quam fraude accidunt, fa,to plerum que, non noxae in p u ta n tu r”.

Innym jest przepis zaw arty w drugiej części D ekretu: C. 1, q. 4,

c. 12 oraz w C. 15, q. 1, c. 13.

C. 1, q. 4, c. 12: „Gratian... N on ergo potest probari iste reus

■criminis, cuius non habuit conscientiam ”. W tw ierdzeniu pow yż­

15] P r o b le m w in y 1 3 9

tu określa m ianem „crim en”, konieczna je st w ina um yślna. W d al­

szej części w spom nianego przepisu om aw ia G racjan znaczenie

ignorancji w odniesieniu do w iny spraw cy, zaznaczając, że nie

każda ignorancja uspraw iedliw ia: „IV. Pars. § 1. N otandum quoque

•est, quod non omnis ignorantia aliquem excusat. Est enim ignoran­

tia fa cti alia iuris. Facti alia, quod non oportuit eum sicire, alia,

quod oportuit eum scire... Нес n em in em excusat. § 2. Item ignoran­

tia iuris alia naturalis, alia civilis. N aturalis om nibus adultis dam -

pnabilis est; ius vero civile aliis p e rm ittitu r ignorare, aliis non.

J u r is civilis ignorantia nem n i obest in dam pno vitando, si nego­

tiu m inde contigerit, ut, si m inor pecuniam dederit filio fam ilias,

repetit; in maiore vero quasi delictum est..."

C.

15, q. 1, c. 13: „Si quis non iratus, sed propter disciplinam

pa lm a m alicui dederit, et casu occiderit, sicut fieri solet, q uantum

■ad gratiam , innocens est, quia voluntatem , non opus requivit.

Q uantum autem ad legem , reus est, quia opera querit. § 1. Ite m si

in persecutione virgo fu e rit obpressa, repellitur lege, quia opus

inspicit, non volu ntatem ; in gratia autem quasi virgo suscipitur,

■quia non opera querit, sed vo lu n ta tem ”.

G r a t i a n. „Sicut ergo qui propter disciplinam casu hom icidium

fa c it, quan tum ad legem , reus est, quantum ad gratiam innocens,

sic iste sacerdos, qui furore hom icidium fecit, qu an tum ad culpam,

innocens est, quantum ad sucepti m uneris executionem , reus pro­

batur..."

Wniosek. Z p orów nania przepisów zaw arty ch w Dekrecie G ra­

cjana z przepisam i w dek retałach G rzegorza IX w ynika, że zasada

d om niem ania w iny um yślnej u spraw cy dopuszczającego się bez­

p ra w ia nie jest nową, lecz kontynuacją tej myśli, jak ą n adali de-

kretyści in te rp re tu ją c y przepisy w spraw ie odpowiedzialności za

przypadek. S praw ę tę om ówiliśm y w poprzednich rozdziałach tej

p ra c y 9.

Dodać tu jeszcze należy, że dom niem anie w iny um yślnej k w ali­

fikow anej, polegającej n a pełnym poznaniu i spontanicznej woli,

jak iej to w iny niejednokrotnie dom aga się ustaw a, w yrażając ten

wym óg w słowach: „scienter, sponte, ausu „tem erario” itp. w myśl

p ra w a d ekretałów obowiązywało w zakresie zew nętrznym przy

zaistnieniu bezpraw ia krym inalnego 10. Miało to m iejsce zasadniczo

przy k arach „latae sententiae". W zw iązku z tym , że w zakresie

w ew n ętrzn y m (sumienia) zawsze w K ościele obow iązyw ała ocena

.subiektyw na a nie obiektyw na, co zresztą ta k w yraźnie podkreślone

zostało przez G r a c j a n a , jak to z tekstów wyżej przytoczonych

w idać, powodowało niejednokrotnie kolizję pom iędzy obu zakresam i

w kw estii podporządkow ania się karom „latae sententiae” w za k re­

sie zew nętrznym w w ypadku, gdy spraw ca nie poczuwał się do

140 K s. M. M y rc h a _[61

tego rodzaju w iny. S praw ie tej dość dużo poświęca m iejsca S u a ­

r e z przy ro z p atry w a n iu zagadnienia, czy, a jeśli tak, to na ja k ie j

podstaw ie obow iązany jest ktoś do podporządkow ania się tym k a­

rom, k tó re pozbaw iają dóbr duchow ych w w ypadku, gdy w yrok

sądow y oparł się na przyczynie, k tó ra w rzeczywistości nie istnieje?

Z daniem tegoż au to ra cenzury nie w yw ołują w szystkich skutków ,

jak ie zazwyczaj są ich następstw em , w szczególności, w tak ich

sytuacjach obłożony cenzurą nie jest pozbaw iony w spółuczestnic­

tw a z w iern ym i w spraw ach duchow ych. Dotyczy to jed n ak za­

k resu w ew nętrznego. W zakresie zew nętrznym obow iązany jest do

przestrzegania cenzury ze w szystkim i jej skutkam i z uw agi n a

posłuszeństw o dla zarządzeń w ładzy kościelnej u .

W w ypadku, gdy spraw ca u n ik n ął k a ry określonej ustaw ą z b ra ­

ku w iny um yślnej kw alifikow anej, to nie m niej p rzy istn ien iu

w iny określanej m ianem „gravis”, a więc dużej, mógł być in n ą

k a rą arb itra ln ą, ale proporcjonalną do popełnionego p rzestęp stw a

k aran y przez sędziego. P raw o dekretałów w yraźnie na tego ro d zaju

postępow anie nie zezwala. Zasadę tę u staliła nau ka kanoniczna w y­

chodząc z założenia, że praw o nie może nigdy nakazyw ać tego, co

byłoby z p u n k tu w idzenia społecznego szkodliw e lub prow adziło do

absurdu. O drzucając powyższą zasadę trzeba by dojść do w niosku,

że najcięższe zbrodnie, za które praw odaw ca ustala k ary „latae

sen ten tiae”, popełnione z w iną um yślną w ystępującą w dużym

stopniu, nie byłyby karan e w e w szystkich w ypadkach, w k tó rych

spraw ca un ik n ął k a r „latae sen ten tiae” z b ra k u pew nych cech

w in y um yślnej kw alifikow anej. Takie rozw iązanie w ydaje się być

absu rdaln e i szkodliw e społecznie, do czego oczywiście dopuścić nie

można. Z tej racji, aczkolw iek ustaw a nie posiada w yraźnego p rze­

pisu w tej m aterii, należy dojść do wniosku, że tak ie postępow anie

jest nie tylko „im plicite” dozwolone, ale jak n ajbardziej zalecane 12.

B. P r z y p a d e k

T ytuł X II D ekretałów G rzegorza IX w księdze piątej nosi nazw ę:

„De homicidio voluntario vel casuali”. Z treści przepisów określa­

nych m ianem „hom icidia casualia” w ynika, że w pew nych sy tu a­

cjach są one k arane. Inn e są bezkarne. Pierw sze są zawinione, d r u ­

gie — nie. P ow staje pytanie, ja k odróżnić przypadek (casus) zaw i­

niony od niezawinonego? D ekretaliści odpowiedź n a to pytanie-

w idzą w poczytaniu (im putabilitas), to jest w zw iązku przyczyno­

w ym m iędzy działającem a skutkiem , przy czym w skazują na dwa

źródła poczytania przypadku: jed en — obiektyw ny, dru g i — su­

11 Por. S u a r e z F . , D e c ensuris, M ogu n tiae 1606, disp. IV, sect. 7 , n. 13.

[7 ] P ro b le m w in y 141

biektyw n y, w p rak tyce oba łączą, ograniczając obiektyw ny, posze­

rzając — sub iektyw ny ł3.

D ekretaliści odpowiedzialność za p rzypad ek u stalają n a podsta­

wie: 1) zw iązku przyczynowego m iędzy spraw cą a sk utk iem lub

2) na zastosow aniu reguły, zapożyczonej od dekretystów „de re

licita et illicita”, przy czym jednogłośnie głoszą: „Versanti in re

illicita casus im p u ta tu r” oraz 3) uzależniają odpowiedzialność od za­

niedbania należnej staranności, co może mieć m iejsce tylko przy

j,res licita”. P ierw sze dw a sposoby określania poczytania za p rz y ­

p a d e k m ają c h a ra k te r obiektyw ny, trzeci subiektyw ny.

1. O b iek ty w izm jak o p o d sta w a o d p ow ied zialn ości za przypadek

1) Z w i ą z e k p r z y c z y n o w y

O kreślenie odpowiedzialności za przypadek na podstaw ie zw iązku

przyczynow ego m iędzy działającem a skutkiem jest zastosow aniem

re g u ły zapożyczonej z p raw a rzym skiego 14, a w yrażonej w słowach:

„qui occasionem vel causam dam ni dat, dam nu m dedisse v id etu r”.

JMa wyżej w ym ienione pow iedzenie pow ołuje się Glosa do X, III,

44, 1, stanow iąc: „si per culpam alicuius aliquod n efa nd um eueniat,

p u n iri debet ac si fecisset. Et sic nota hic, quod qui occasionem

dam ni dat, dam nu m dedisse v id e tu r” 1S. Podobnie Glosa do X, V,

36, 2 16. B e r n a r d u s P a r m i e n s i s posługuje się ty m k ry te ­

riu m przy in terp re tacji w ypadków opisanych w D ekretach Grzego­

rza IX , lib. V, tit. 12. Z daniem tegoż kanonisty jednakow o m ają

być karani: spraw ca zabójstw a, ten kto był przyczyną tego p rze­

stępstw a, ja k też i ten, kto dał okazję do popełnienia tegoż 17. Z w ią­

zek przyczynow y, św iadczący o winie, ogranicza tenże au to r do

przyczyny lub okazji bliższej, w yłączając dalszą 18. W prowadza, ja k

z tego widać, w ym ieniony kanonista, podział przyczyn lub okazji

n a bliższą i dalszą. Tym że sam ym k ry te riu m posługuje się H o-

s t i e n s i s 19 p rzy u stalan iu w iny tego, kto stał się bliższą okazją

13 Por. M o r g a n t e M.,

De casus fortuito in iure poenali canonico,

A p o llin a ris, 1949 (A nnus X X II) N r 1—2, 170.

14

15 Por. B e r n .

Glos.

16 Glos.

17 Por. B e r n .

Glos.

18 Por.

Glos.

„Aliam infirm itatem”:

Glos.

„Causam d e d i s s e

occa-1 4 2 K s. M. M y rc h a _[81

śm ierci oraz D u r a n d u s 20 przy u stalan iu odpowiedzialności za

szkodę spowodowaną winą, ja k to zwykło się określać term inem —

„in casu dam ni culpa dati”.

Z tego cośmy wyżej powiedzieli w ynika, że zw iązek przyczyno­

w y pojęty tu był nie szeroko, ale ograniczony do przyczyny bliż­

szej, to jest tej, z której zw ykle tak i sku tek następuje. Takie rozu­

m ow anie m a uzasadnienie w Glosie do X, V, 12, 11 do słow a

„Causam dedisse”: „m a xim e cum propinquam causam dedit, secus■

vid etu r in remota... Id em vid etu r in remota, si animo nocendi hoc

faciat, vel m inori diligentia” 21. O statnie słow a zdają się wskazywać,

i na odpowiedzialność k a rn ą za dalszą przyczynę (causa remota),,

ale pod w arunkiem , że spraw ca działał będzie ze złym zamiarem ,

(animo nocendi), a więc z w iną um yślną lub w ykaże się dużym,

zaniedbaniem w uniknięciu tegoż skutku. B e r n a r d , w uzasad­

nieniu tego toku rozum ow ania, pow ołuje się na c. 7 tego tytułu.

X II D ekretałów , jednakże J a n A n d r z e j ó w y, zaznacza, że

nie je st to przyczyna dalsza, lecz bliższa: „Ibi non est causa remota,,

im m o propinqua & coherens, unde idem iuris est” 22. Ponadto, że

tylko tu przyczyna bliższa a nie dalsza odgryw ała decydującą rolę

w idać także z w yw odów B ern ard a w 'Glosie do X, V, 12, 17, któ ry

uw aln iając od w iny tego, którego czyn nie był powodem (causa)

lub okazją zabójstw a, ta k się w yraża „non intelligas istud ita large,

ne fia t contra 231 q. 5 cum homo... sed causa vel occasione propin­

qua... quia in verita te propter eum fu it occisus”, to znaczy, że tenże

by ł tylko w jakiś sposób okazją dalszą z a b ó js tw a 23.

P rzyczyna lub okazja, choćby naw et najbliższa, jest dość słabym

k ry te riu m w ocenie w iny, ty m więcej jej stopnia. Z auw ażyli to

już dekretaliści. W każdym przypadku, czy on będzie zaw iniony,

czy też w yw ołany siłą wyższą, a więc niezaw iniony, w y stęp u je

przyczyna lub przynajm niej m ożemy dopatrzeć się okazji p o w sta­

nia tegoż. K ry te riu m to więc nie rozw iązuje problem u, któ ry w d al­

szym ciągu pozostaje otw arty, m ianow icie kiedy przyczynę lu b

okazję uznać należy ża zaw inioną, a kiedy nie? Z tej też ra cji de­

kretaliści na ogół tego sposobu oceny w iny, jako wyłącznego, nie

p rzyjm ują, ale łączą go z inną norm ą, m ianowicie z regułą niego­

dziwego działania — rei illicitate, albo z norm ą staranności p rz y

zaistnieniu rzeczy godziwej — res lic ita 2i. Jeżeli w ystępuje „res

fol.

20 Por. D u r a n d u s G., S p e c u lu m iu ris, V en etiis, 1585, L. IIII, P artie. IIII de in ju riis & dam no dato, § 2, n. 166 — III, str. 514.

21 Por.

Glos.

X, V, 12, 11.

Glos.

X,

X, V, 12, 17, coi. 1709.

24 Por. S c h w a r z A ., Fig ura h o m in is d il ig e n t is in

re

[9] P r o b le m w in y 1 4 3 '

illicita”, to spraw ca odpow iada za skutek, choćby jego działanie

było przyczyną nie bliższą, lecz dalszą. Dowodem tego jest D u-

r a n d u s 25, k tó ry w tej m aterii ta k się w yraża: „Vel dic, & m elius,

quod cum illicitu m opus consulat, irregularis efficitur, etiam si

causa m orsinde segnatur... In talibus enim ita p u n itu r qui rem o-

to u n t causam homicidio praebet, sicut qui propinquam ”.

2)

R e g u ł a r e i i l l i c i t a e

R eguła „versanti in re illicita casus im p u ta tu r”, zapożyczona od

dekretystów , stanow i w edług dekretalistów drugie źródło ustalania,

poczytania, a w konsekw encji odpowiedzialności karnej za p rz y ­

padek. N orm a ta znajdzie bardzo szerokie zastosow anie zwłaszcza

przy u stalan iu odpowiedzialności za zabójstw a nieum yślne. Jasn ym

jest, że reguła powyższa w znacznym stopniu ogranicza stosow anie

zasady ,,o staranności” (de diligentia), gdyż spraw ca czynności n ie­

dozwolonej ponosi zawsze odpowiedzialność za przypadek, choćby

n aw et p rzed siębrał odpow iednią staranność dla uniknięcia tegoż,

skutku. W ym ieniony obiektyw izm p rzy u stalan iu odpowiedzialności

za przypadek znajduje oparcie w źródłach p ra w a kanonicznego.

D ekreta ly G r z e g o r z a IX posługują się term inam i „res licita

ac illicita” i m ożna śm iało powiedzieć, że przynajm niej w sposób

pośredni (implicite) w skazują na tę norm ę, u spraw iedliw iając

spraw ców przypadkow ych zabójstw , gdy ci w ykonyw ali czynność.

godziwą 26.

W zw iązku z tym , że reguła „rei licite ac illicite” w ystępuje za­

rów no w d ek retałach papieskich, jak i nauce kanonistów pow staje

pytanie: czy papieże często posługują się tą regułą, jak to ma m iej­

sce w nauce kanonicznej i czy zakres nadaw any tej regule jest

jednakow y w obu w ypadkach? Dla przejrzystości spraw y, odpo­

wiedzi na to p ytanie udzielim y oddzielnie om aw iając d ekretały

G rzegorza IX i oddzielnie dekretalistów .

1. D ekretaly Grzegorza IX

T ytuł dw unasty Księgi piątej D ekretalów G r z e g o r z a I X

nosi nazwę: „De hom icidio voluntario vel casuali”. S kłada się on

z 25 przepisów p raw nych (dekretałów ), w śród któ ry ch w dziesięciu

w ypadkach ocena odpowiedzialności za przyp adek ustalona zostaje

w edług reg uły „rei licitae illicitae”. Są to dekretały: 7, 8, 10, 12,.

13, 14, 15, 16, 23,'25. W ty ch dziesięciu d ek retałach tylko trzy

de-25 Por. D u r a n d u s G.,

Speculum iuris, L.

§ 4, η, 39: „V el dic, & m eliu s, quod cum illic itu m opus con su lat, irregu ­ laris efficitu r, etiam si cau sa m ors inde sequatur... In ta lib u s en im ita. pun itu r, qui rem otam cau sam hom icid io p raebet, sicu t qui prop in q u am ’.. I, str. 68.

28 Por. S c h w a r z A .,

Figura hominis diligentis in re culpae turi

1 4 4 K s. M. M y rc h a [1 0 ]

k re ta ły „in p a rte decisiva” posługują się term inem

w pozostałych w y stępują określenia

27. Ponadto w żadnym dek retale nie m a w zm ianki o odpo­

w iedzialności spraw cy przypadkow ego zabójstw a dlatego, że on wy-

n ał czynność niegodziw ą (rem illicitam ), lecz we w szystkich w ypad ­

kach uspraw iedliw ienie tegoż jest w ynikiem w ykonyw ania rzeczy

godziwej. W ynika stąd, że jedynie na podstaw ie rozum ow ania

„a co ntrario” m ożnaby w yciągnąć wniosek, że w d ekretałach

G r z e g o r z a IX „De

, istnieje reguła, w m yśl której

kto pozw ala sobie na w ykonyw anie rzeczy niegodziwej, ty m sam ym

je st w innym . Co więcej! Inne d ek retały zdają się daw ać podstaw ę

do argum entacji o podw ażeniu całej d o k tryn y

T a­

kim np. jest d ek retał X, III, 8, 5, regulujący spraw ę obsady bene­

ficjów pod w zględem czasu. W m yśl zasady

biskup,

k tó ry z w łasnej w iny popadł w ekskom unikę lub suspensę z a b ra ­

niającą udzielania urzędów , w inien odpow iadać za w szystkie skutki

będące następstw em jego winy. B e r n a r d z P a w i i w

do w ym ienionego dekretału, pow odując się racjam i wyszczególnio­

nym i w tym dekretale, dochodzi do w niosku przeciwnego:

Wniosek. Zasada:

w

G r z e g o r z a IX nie jest nigdzie

w yraźnie wym ieniona. Nie w idnieje ona i w ty tu le XII, księgi

piątej:

Da się ona jedynie u sta­

lić pośrednio na podstaw ie rozum ow ania „a con trario” z rozstrzyg­

nięć papieskich, uspraw iedliw iających spraw ców przypadkow ych

zabójstw , które były n astępstw em czynności godziwej, w ykonyw a­

nej przez tychże. P apież I n n o c e n t y III ta k się w yraża w d e­

k re ta le 13:

tenże papież w d ekretale 15:

P apież H o n o r i u s z III w de­

k re ta le 23:

Papież G r z e g o r z IX

w d ek retale 25:

2. D e k r e t a l i ś c i

W szyscy dekretaliści, bez żadnego w yjątku, nauczają, że

27 Por. X , V, 12, 13; X , V, 12, 23; X , V, 12, 25,

i l l ]

n ik ły z tejże czynności. Innym i słowy spraw ca, dopuszczający się

czegokolwiek niedozwolonego, jest odpow iedzialny karn ie za w szyst­

ko, co z jego działania w ynikło bez w zględu na to, czy on to p rze­

w idział i zastosow ał odpow iednią staranność w uniknięciu skutku,

a n aw et za sku tek przypadkow y. S praw ca niedozwolonego działa­

nia odpow iada za w szelkie skutki pozostające z tym działaniem

w szeroko po jętym zw iązku przyczynowym , bez w zględu na p rze­

w idzenie czy nieprzew idzenie tych skutków.

G o f f r e d u s d e T r a n o, który, jako piertvszy dekretalista,

zaopatrzył obszarnym i w nikliw ym kom entarzem D ekretaly G r z e ­

g o r z a IX, tak się w tej spraw ie w yraża: „...Si autem rei illicite

opera detur, vel si non adhibetur diligentia et cautela quae potest

et debet, m ors im p u ta tu r” 29..., clericus a utem non prom ovebitur, et

prom otus de iure non a dm inistrabit” 30.

Powyższą doktry nę w ypow iadają: C a r d i n a l i s H o s t i e n ’s i s 31,

A l b e r t u s d e G a n d i n o 32, J o a n n e s A n d r e a s 33, H e n -

r i c u s B o i c h 34, B a r t o l u s a S a s s o f e r r a t o 35, A n t o ­

n i u s d e B u t r i o 36, P e t r u s d e A n c h a r a n o 37, A b b a s

P a n o r m i t t a n u s 38, D o m i n i c u s

a

S.

G e m i n i a n o 39,

P h i l i p p u s D e c i u s 49, M a r i a n u s S o c i n u s 41,

J o a n ­

n e s a T u r r e c r e m a t a 42.

29 Por. G o f f r e d u s d e T r a n o , In titu lo s D e c r e ta l iu m , V en etiis 1586, D e hom icid., n. 2, fol. 204 recto.

30 D e T r a n o , In ti tu lo s D e c r e ta l iu m , D e hom ic., n. 4, fol. 205 recto. 31 Por. H o s t i e n s i s , S u m m a aurea, In l i b r u m V. D e c re ta liu m , A u g u sta e T aurinorum 1579, tit. 12 D e hom ic., n. 6, fol. 301 recto.

32 Por. D e G a n d i d o A., S u p e r M alefic iis , L ugduni 1530, D e h o m i-cid iariis et eorum p en is, n. 21, fol. 58 recto.

33 Por. J o . A n d r e a s , I n q u in t u m D e c r e ta l iu m lib r u m , V en etiis 1581, tit. 12 D e hom ic., с. 3 C o n ti n e b a tu r , η. 1, fol. 59 recto;

T enże, w с. 13 D ilectu s, η. 1, fol. 61, recto; с. 15 E x literis, η. 1, fol. 61 recto.

34 Por. B o i c h H ., In q u in q u e libros D e c r e ta l iu m c o m m e n ta r ia , V è- n etiis 1576, D ist. in V l i b r u m D e c r e ta l iu m , lit. 12 D e hom ic., c. Super eo, n. 40—45, str. 151 sq.

35 Por. B a r t o l u s , C o m m e n ta r i a in see. a tq u e te r t. Dig. N o vi

p a r t e m , t. 6, V en etiis 1602, Dig. N o v u m 1. 48, tit. 19 D e p oen is, i.

11 R esp icien d u m , par. D elin q u u n t, n. 7, fo l. 186 verso.

36 D e B u t r i o , S u p e r q u in to D e c r e ta l iu m , t. 7, V en etiis 1578, tit. 12 D e hom icid., c. 12 A d a u d ien tiam , n. 1, fol. 51 r.; c. 8 C ontinebatur, n. 1, fol. 50 recto.

37 Por. A n c h a r a n u s , In qu in q u e D e c r e ta l iu m libro s f e c u n d issim a

c o m m e n ta r ia , B on on iae 1580— 81, S u p e r quinto, til. 12 D e hom ic., c. ~ 8

C on tin eb atu r, n. 1, str. 77. ■

38 Por. P a n o r m i t a n u s , C o m m e n t a r i a in q u in q u e libros D e c r e ­

t a liu m , V en etiis 1582, S u p e r q u in to, tit. 12, D e hom ic., c. 12 A d a u d ien ­

tiam , n. 1, fol. 144 verso.

40 D e c i u s P h. I n D e c r e ta l iu m v o l u m e n p e r s p ic u a c o m m e n ta r ia , V en etiis 1593, D e const. C ogn oscen tes, n. 39, fol. 13 verso.

1 4 6 K s. M. M y rc h a _[12]

3) R e s i l l i c i t a

K iedy czynność należy uznać za niedozwoloną? W yraźnej odpo­

wiedzi na to pytanie 'nie udzielają dek retały G rzegorza IX, ani de­

kretaliści. Na podstaw ie w ym ienionych źródeł p raw n ych oraz w y ­

pow iedzi d ekretalistów można ustalić dw a źródła dla określenia

czynności jako niedozwolonej. Jed n y m będzie ustaw a (ius), d ru ­

gim — n a tu ra rzeczy. Co p ra w d a ten podział nie w ystępuje w yraź­

nie w pism ach kanonistów , nie m niej u k ry ty jest on m iędzy w ie r­

szami dekretalistów , om aw iających powyższe zagadnienie 43. Ź ródła

p ra w a oraz dekretaliści za rzecz niedozw oloną uznają:

a) Igrzyska

W D ekretalaćh G r z e g o r z a IX zamieszczony został kanon 20

soboru L aterańskiego III z 1179 roku zabraniający igrzysk z san kcją

k arn ą pozbaw ienia pogrzebu kościelnego tych, którzy poniosą

ś m ie rć 44. Czy w ym ieniona sankcja k arn a obejm uje także i tych,,

którzy przyb yli na m iejsce przeznaczone n a igrzyska, ale nie z za­

m iarem b ra n ia udziału w tychże, lecz dla innej słusznej sp raw y

i tam przypadkow o ponieśli śm ierć? P apież A l e k s a n d e r III

w yjaśnia, że w ym ieniona sankcja k arn a pozbaw ienia pogrzebu

tych osób nie d o ty c z y 45.

B ran ie udziału w igrzyskach z zam iarem podejm ow ania w a lk i

stanow i czynność niedozw oloną z mocy praw a. Przybycie n a te za­

w ody z pow odu innej słusznej przyczyny, ja k ą w ty m w yp adk u

była chęć odebrania długu od dłużnika stanow i czynność dozwoloną

libri quinti Decretalium,

4 2 T u r r e c r e m a t a ,

In Decretum Gratiani,

43 Por. M o r g a n t e M.,

De casu fortuito in iure poenali canonico,

A p o llin a ris 1949, N r 1—-2, 171— 174.

44 X , V, 13, 1 (Comp. I, D e torneam ., V, 11, 1): „...quas v u lg o to rn e- am en ta v ocan t, in quibus m ilite s e x con d icto co n v en ire so len t, ...unde m ortes h om in u m et anim arum p ericu la sa ep e p ro v en iu n t, fie r i p roh i­ bem us. Q uodsi q u is eorum ib i m ortuus fu erit, q u am vis ei p o scen ti p o en i­ ten tia non negatu r, e c c le sia stic a tam en careat sep u ltu ra ”.

45 Por. X , V , 13, 11 — (С о т р . II, D e torneam ., V, 7): „...quum quidam ad locum , d ep u tatu m to rn ea m en tis causa req u iren d i sua d eb ita a q u ib u s­ dam m ilitib u s... a ccessisset, accid it, u t v io le n te r et in co n sid era te ab eq u o, in quo sed eb at, su p er eu m ca d en te com p ressu s et m ortuus e st, sed p rim o d om in icu m corpus su scip it, et sacri o le i u n ctio n e p eru n ctu s est... N o s v ero a tten d en tes, quod h is tantum., sicu t credim us, ec c le sia stic a sep u ltu ra debean t, in terd ici, qui ad to rn ea m en ta anim o id fa c ie n d i tan tu m acce­ d en tes, d eced u n t ibidem ... m an d am u s, q u aten u s, si tib i co n stiterit, quod p ra efa tu s I, ad praed ictu m torn eam en tu m non an im o lu d en d i, sed p erci­ p ien d i credita, p e r v e n isse t, lic e t ib i fo rtu ito casu ob ierit, corpus e iu s a d isp en sa tio n e e c clesia stica tradi fa cia s sep u ltu ra e, m a x im e si dom in i­ cum corpus su scep erit, et o lei fu e r it u n ction e p eru n ctu s”.

[1 3 ] P r o b le m w in y

147

tak że z mocy praw a, gdyż zam iar, choćby najlepszy, z istoty sw ej

(ex se) nie może uczynić z czynności, skądinąd niedozwolonej, czyn­

ność dozwoloną. T ak ten przepis w yjaśnia: A b b a s A n t i q u u s 46,

J o a n n e s A n d r e a s 47, A b a s P a n o r m i t a n u s 48.

b) Z abaw y nieodpow iednie dla stanu duchow nego

D ekretały G r z e g o r z a IX podają kilka przykładów p rzy p ad ­

kow ych zran ień lub zabójstw w czasie zabaw y, k tó rej uczestnikam i

byli duchow ni lub duchow ni i świeccy. Na pytanie, czy m ożna do­

puścić do św ięceń kleryka, któ ry baw iąc się z drugim k leryk iem

przypadkow o zran ił go sztyletem , któ ry w ypadł m u z pochwy, p a ­

pież A l e k s a n d e r III udziela n astępującej odpowiedzi: „libere

p erm ittas ad sacros ordines prom overi” 49. W innym w yp ad k u

o w iele surow iej postąpił tenże papież; następu jące w ydarzen ie

m iało miejsce; klerycy, po skończonej p racy w w innicy, w racając

do domu, zabaw iali się rzucaniem przed siebie kija. K to dalej rz u ­

cił, ten w skakiw ał n a swego przeciw nika i na nim jechał konno.

W czasie tej zabaw y diakon zran ił śm iertelnie chłopca świeckiego,

któ ry po 8 dniach zm arł z tej rany. P apież odnośnie diakona po­

stanaw ia: „...Ideoąue m andam us quatenus eunden diaconum sine

licentia Rom ani Pontificis ad superiorem gradum non adscendere,

vel in diaconatus officio nullo n u m q u a m tem pore m inistrare p er­

m ittas, sed eum dispensative m inistrare in subdiaconatus officio

patiaris” 50. — Zez zezwolenia papieskiego nie m ożna dopuścić

w ym ienionego diakona do wyższych święceń; zawieszony zostaje

także w w ykonyw aniu św ięceń diakońskich i to dożywotnio, z p ra ­

w em i to na podstaw ie dyspensy do w ykonyw ania funkcji sub-

diakońskich. K rótko m ówiąc następ u je degradacja z d iako natu do

subdiakonatu.

Znacznie łagodniej rozstrzygnął podobny w ypadek papież H o-

n o r i u s z III (1216—1227), zezw alając na przyjęcie w yższych

św ięceń — „receptione sacrorum ordinum non repellas” 51. Z n a­

m iennym jest w yjaśnienie Glosy do słowa: „agere m isericorditer”,

zaw artego w om aw ianym dekretale. W edług Glosy w szystko co

czyni Kościół jest aktem m iłosierdzia i praw dy: ponieważ gdzie

48 Por. A b b a s A n t i q u u s ,

Super quinque libris Decretalium

lectura aurea,

Super quinto,

47 Por. J o. A n d r e a s ,

In quintum Decretalium,

48 Por. P a n o r m i t a n u s ,

Super quinto Decretalium,

torn eam ., c. 2 A d a u d ien tia m , n. 1, fol. 151 verso. 49 Por. X , V , 12, 9 — (Comp. I, D e hom ic., V, 10, 1). 50 Por. X , V, 12, 8 — (С о т р . I, D e hom ic. V, 10, 9). 81 Por. X , V , 12, 22 — (С о т р . V, D e hom ic. V, 6, 1).

1 4 8 K s. M. M y rc h a 114]

je st przestrzegana spraw iedliw ość, tam też jest dokonyw ane i m iło­

sierdzie — „nan quicquid facit ecclesia, to tu m est misericordia, et

veritas: quia ub i iustitia observatur, misericordia adhibetur” 52.

Nieprawidłowość, ja k ą D ekretały p rzew idują w om aw ianych w y­

padkach, dekretaliści uzasadniają nieodpow iednią zabaw ą — „ludo

illicito vel noxio”. A b b a s A n t i q u u s odnośnie k lery k a zabi­

jającego przypadkow o w zabaw ie świeckiego pisze: „Q ualitercum ­

que ex ludo hom icidium sequatur... (quia) m iscendo lu d u m cum

laico, fu it in culpa” 53. Identycznie tą kw estię rozstrzyga S i n i-

b a l d u s F l i s c u s : „hic diaconus fu it in culpa, quia ita levem

lu d u m cum laicis facere non debebat” äi; Glosa i n c. C ontinebatur,

ad v. L u d o s: „Iste ludus clericis non congruebat: et ideo si ludendo

fecit, fu it in aliquantula culpa” ss; J o a n n e s A n d r e a s 56,

F e l i n u s d e S a n da eo: „Si clericus cum laico lu d it ludo illi­

cito, et m ors sequatur ten etu r de homicidio” sl,

c) Zabronione działanie — A rs vetita

T erm inem „ars ve tita ” określano często w ykonyw anie zabiegów

chirurgicznych przez osoby niepow ołane do tego zawodu. Papież

I n n o c e n t y III

w tej spraw ie postanaw ia: Zakonnik, dokony-

w ujący zabiegów chirurgicznych zaciąga niepraw idłow ość, jeżeli

z takiej operacji w y nikła śm ierć. Nie uspraw iedliw ia go okoliczność,

że b y ł biegłym w tej sztuce leczenia, zastosow ał w szelką s ta ra n ­

ność i że nie pow odow ała nim chć zysku pieniężnego, lecz p rze­

ciw nie uczynił to z woli przyjścia z pomocą nieszczęśliw em u czło­

wiekow i. Pow odem zaciągnięcia niepraw idłow ości jest u zurpacja

obcego urzędu: — „ m ultum deliquerit alienum o fficiu m usurpan­

do” 56.

52 Por. G lo ssa ad X , V, 12, 22, v .„ m i s e r i c o r d i te r ”.

53 Por. A b b a s A n t i q u u s , S u p e r q u in to D e c r e ta l iu m , tit. 12 D e hom ic., c. 8 C on tin eb atu r, A. fo l. 130 recto.

54 Por. S i n i b a l d u s F l i s c u s , S u p e r q u in to D e c r e ta l iu m , V e­ n etiis 1570, tit. 12 D e hom ic., c. 8 C ontin eb atu r, ad v. a sc e n d e r e , n. 1, fol. 609 recto.

„...Ponam us quod aliq u is clericu s d im issa v e s t e et h ab itu cler ica li p ro ie-55 Por. Glossa, in S e x t u m , R eg. 19: „N on e st sin e culpa, „Casu s”: c it lap id em , e t a liq u em h om in em ib id em tra n seu n tem occid it, non pro­ p o sito d eliberato: q uia non fu it in cu lp a quan tu m ad hom icidium : utrum s it cen sen d u s irregularis; R esp on d en tu r quod sic: q uia istu d scii, p ro ije-cere lap id em , non com p eteb at sui statui: et sie fu it in culpa, quae p ro cessit ca su m ”.

60 Por. J o. A n d r e a s , I n q u i n t u m D e c r e ta l ip u m , tit. 12 D e hom ic., c. 20 S ig n ific a sti, ad v. L u d e n s , n. 2, fol. 63 verso.

67Por. S a n d a e u s F., C o m m e n t a r i a in q u in q u e D e c r e ta l iu m li b r o s, V en etiis 1570, I n q u in to D e c r e ta l iu m , pars III, tit. 12 D e hom ic., c. 8 C on tin eb atu r, coi. 1026.

78 Por. X , V, 12, 19: „...licet ip se m onachus m u ltu m d eliq u erit alien u m o ffic iu m usurpando, quod sib i m in im e congruebat, si tam en causa p ie ta ­ tis, et non cu p id atis id egerit, et p eritu s erat... n o n est... adec rep rob au n

-[15] P r o b le m w in y _{1 4 9}

D ekretaliści, in te rp re tu ją c powyższy dekretał, dochodzą do w nio­

sku, że rozstrzygnięcie tu jest w m yśl zasady: „versanti in re illi­

cita casus fo rtu itu s sem,per im p u ta tu r”. Pogląd ten w yrażają: A bbas

A n tiq u is 59, S i n n i b a l d u s F l i s c u s : „Causa irregularitatis;

quia operi illicito instabat... et ideo est necessaria dispensatio” 6°;

J o a n n e s A n d r e a s : „vel dic duplicem culpam,... prim a est ante

factum , cum usurpat officium alienum ...” β1, H e n r г с u s В о i c h 62.

c) W nioski

Porów nując dek retały G r z e g o r z a IX z wypowiedziam i de-

k retalistó w należy dojść do następujących wniosków:

1.

Podobnie ja k nauka d ekretystów uprzedziła i przygotow ała

g ru n t do przyjęcia w źródłach praw a kanonicznego zasady: „de re

licita ac illicita”, ta k znowu dekretaliści przekroczyli znacznie g ra ­

nice dekretałów papieskich w rozw oju i rozciągłości tejże d o k try ­

ny. W w ypadku bowiem zabójstw a, które papież A l e k s a n d e r

III uznał za zaw inione ż pow odu opuszczenia należnej staranności,

a nie z racji, że było ono w ynikiem działania niedozwolonego (res

illicta) 63 Glosa czerpie argum ent, św iadczący o zaw inieniu, z tego,

że klery k dokonał tu czynności niedozwolonej, baw iąc się ze św iec­

k im 64. Zabaw a w tym w ypadku nie uznana została jako czynność

szkodliw a (noxia) w przeciw ieństw ie do dekretystów , którzy ją

pojm ow ali w takim ujem nym znaczeniu, ale jako rzecz dobra

P odobną zasad ę w y p o w ia d a 19 reg u ła in Se x to .

Por. S e x t. De regu lis iu ris, Reg. 19: „Non est sin e culpa, qui rei, q u ae ad eum non p ertin et, se im m iscere”.

59 Por. A b b a s A n t i q u u s , S u e p r q u in to D e c r e ta l iu m , tit. 12 D e hom icid., c. 19 Tua nos, a. fol. 139 vero.

60 Por. S i n i b a l d u s F l i s c u s , S u p e r q u in to D e c r e ta l iu m , tit. 12, de hom icid., Tua nos, ad v. D e liq u it, n. 1, str. 611: „V el dic, quod n ulo m odo est irregularis. D isp en sa tio tam en ideo e st n ecessaria, quia p u b lice d eliq u it ex ercen d o ta le o ffic iu m ”.

^ Por. J o. A n d r e a s , In q u in t u m D e c r e ta l iu m , tit. 12 de hom icid ., Tua nos, ad v. U surp a n d o , n. 2, fol. 62 v erso et 63 recto: „...sed si p eritu s est in arte et d ilig en s, et in n u llo quo ad m ortem cu lp ab ilis, d ispensantur cum eo... S i v ero e st culpa in facto, ut quia clericu s, e t p h ysicu s e st, quod o fficiu m non est cler icis p roh ib itu m , sed si non e st p eritu s, e st irregularis, n ec cum eo d isp en satu r ’.

62 Рог.

В o i c h H., Dist. in V li b r u m D e c r e ta l iu m ,

D y n u s M u g e l l a n u s , in S e x t u m , Reg. 19: „Non e s t sin e culpa, qui rei, quae ad eum non p ertin et, se im m iscet. De regu lis iu ris, V en etiis 1518, fol. 52 recto.

63 Por. X , V, 12, 8: „H om icidium ca su a le im p u tatu r ei, qui dabat op eram rei illic ita e v e l etiam licita e, secu n d u m in tellectu m , si n on ad ­ h ib u it om nem d ilig en tia m quam d eb u it”.

61 Por. B e r n a r d u s , Glos. ad X , V, 12, 8: „hic dabat operam illi­ cita e rei lu d e n d o c u m laico: q u o d non li cet”, coi. 1703.

1 5 0 K s. M. M y rc h a [1 6 ]

i godna pochw ały 65. Niegodziwość tej zabaw y w y nik ała tylko z te ­

go, że ona nie odpow iadała stanow i d u ch o w n em u 66. Na tej sam ej

podstaw ie uzurp acja obcego urzędu, k tó ra to czynność w praw ie

rzym skim stanow iła w inę z pow odu niedośw iadczenia i ignorancji

człow ieka, k tó ry ta k lekkom yślnie wm ieszał się w czyjeś spraw y,

obecnie ta uzurpacja urzęd u uznana zostaje za „res illicita”, jako

czynność nieodpow iednia dla działającego 67.

Zarów no w uzu rpacji urzędu ja k i przy nieodpow iedniej zaba­

w ie, pierw si kom entatorzy racje niegodziwości (ratio illiceitatis)

u p a try w a li w niew łaściw ej rzeczy (incongruentia rei), podczas

g d y późniejsi w idzą w niebezpieczeństw ie, jak ie k ry je się w takich

czynnościach. Pogląd te n w y raża D u r a n d u s , zaznaczając, że

podejm ow anie czynności chirurgicznych pow oduje niepraw idłow ość

nie dlatego, że to jest nieodpow iednie zajęcie dla duchownego, ale

z powodu, że jest to rzecz niebezpieczna 69. Niebezpieczeństwo dla

życia, k ry jące się w igrzyskach, było powodem ich zakazu na

soborze L ateraneń skim III 70.

65 Por. J o . A n d r e a s ,

Commentaria,

Dig.

66 Por. B e r n a r d u s ,

Glos.

v. Ludum

«clericis non congruebat: & id eo si lu d en d o fe c it fu it in aliq u a n tu la c u lp a ”; coi. 1702.

67 Por. B e r n .

Glos.

V,

Glos. Ord.

Reg. Jur.

Sexto:

O d n ośn ie p raw a rzym sk iego, por.

Inst.

Dig.

Dig.

Dig.

Dig.

88

Speculum, L.

I

69 Por. S c h w a r z A .,

Figura hominis diligentis in re culpae iuridi-

c a e , 131, 134.

70 Por. X ,

V,

P a p ie ż J a n X X II o d w o ła ł zakaz igrzysk dla n iek tó ry ch m iejsco w o ści

z

Extravag. Joan.

P or. S c h w a r z A .,

Figura hominis diligentis in re culpae iuridicae,

P ro b le m w in y 1 51

2.

Zakres pojęcia rzeczy niegodziwej (res illicita) ulega znaczne­

m u poszerzeniu i zaw iera w sobie nie tylko czynności nieodpow ied­

n ie nieużyteczne (inutiles) oraz niebezpieczne, lecz także w szyst­

kie czynności (rzeczy) uznane za złe z jakiejkolw iek racji oraz za­

bronione. I ta k np. człowiek jest w innym i odpow iada za wszelkie

sk u tk i swojej czynności, jeśli udzielił ra d y w złej spraw ie. Jeżeli

ktoś nam ów i drugiego, żeby zabił trzeciego, a tenże sam poniesie

śm ierć, n am aw iający odpow iada za śm ierć tegoż i zaciąga n ie p ra ­

w idłowość, poniew aż w ykonał rzecz niegodziwą (rem illicitam ).

W m yśl S e x t. 5, 4, 3, kto nam aw ia drugiego, żeby schłostał osobę

trzecią, aczkolw iek w yraźnie zab ran ia zabójstw a oraz m utilacji

członków ofiary ,to w w ypadku gdy zleceniobiorca (m andatarius)

przekroczy granice zlecenia i zran i lub zabije ofiarę, zleceniodawca

odpow iada za te n skutek, gdyż m ógł i w inien go przew idzieć 71.

A czkolw iek papież mówi tu o w inie i o opuszczeniu należnej uw agi

(staranności), nic nie mówiąc o rzeczy niegodziwej (res illicita) to

J a n A n d r z e j o w y w glosie do tego dek retału znaznacza, że

zaciąga się niepraw idłow ość z pow odu rzeczy niedozw olonej: „nihi­

lom inus incurro irregularitatem ; nam dedi operam rei illicitae:

ideo sunt m ih i om nia im putanda quae possunt sequi ex illa re

illicita” 72. Takiego poszerzenia pojęcia „rei illicitae” dokonali de-

kretaliści. Spotkało się ono z ujem ną oceną D u r a n d i s a 73, nie

m niej jed n ak fa k t pozostaje faktem .

4) R e g u ł a r e i l i c i t a e

„V ersanti in re licita et debitam diligentiam a dhibenti casus fo r­

tu it us non im p u ta tu r”.

Dwa w aru n k i muszą się spełnić, żeby nie istn iała odpow iedzial­

ność za przypadek: 1) res licita, 2) debita diligentia.

D rugi w a ru n ek szerzej om ówim y w dalszej części pracy, gdy

o subiektyw nych podstaw ach poczytania p rzyp ad k u będzie mowa.

71 Por. S e x t. V, 4, 3: „Is q u i m a n d a t a liq u em verb erari, lic e t e x p resse in h ib ea t, n e occidatur u lla ten u s v e l m em b ro aliq u o m u tiletu r, irregularis e ffic itu r , si m an d atariu s, fin e s m an d ati e x c e n d e n s, m u tilet, v e l occidat, q u u m m an d an d o in cu lp a fu erit, et, hoc e v e n ir e p o sse, d eb u erit co g ita re”.

72 Por. J o. A n d r e a s , Glos. a d S e x t. V, 4, 3.

73 Por. D u r a n d u s , S p e c u lu m , L. I, P art. I de d isp en s. § 4, n. 43— I, str. 69. Por. tak że n. 39, str. 68.

Por. ta k że B e r n a r d u s , Glos. X , V, 39, 21: „quia iu ssi cum rem illi­ c ita m et p roh ib itam fa cia n t, sta tim su n t in cu lp a ” ; coi. 1890. J o. A n ­ d r e a s Glo s, ad S e x t. I, 2, 2, v. Ignorante s: „contrarium n otat B e r n , in p red icta d ecreta li „a n o b is” (X, V, 39, 21): & m ou eb atu r e x eo: quia in c id e b a n t in fa ctu m ia m dam natum : & quia in cu lp a fu it rem p ro h i­ b ita m facien d o: & q u ererere debuerat: sicu t etiam u b i cu lp a p reced it n o n e x c u sa t m e tu s”, ed V en et. 1525, fol. 9 verso. W p óźn iejszych w y d a ­ n iach , col. 14.