Pawilon ochronny nad reliktami budowli preromańskich w Wiślicy - konstrukcja

Jerzy Teliga

Pawilon ochronny nad reliktami

budowli preromańskich w Wiślicy

-konstrukcja

Ochrona Zabytków 17/2 (65), 63-68

K O

M

U

N

I

K

A

T

Y

,

D

Y

S

K

U

S

J

E

JERZY TELIGA

PAWILON OCHRONNY NAD RELIKTAMI BUDOWLI PREROMANSKICH W WIŚLICY— KONSTRUKCJA

Myśl budowy paw ilonu powzięto w Mini­ sterstw ie K ultury i Sztuki na konferencji, która odbyła się dnia 11 lipca 1960 r. W cześniej jed­ nak, bo na I K onferencji Naukowej Zespołu Ba­ dań nad Polskim Średniowieczem UW i PW, od-i. bytej w dniach 23 i 24 m arca 1960 r. sprawa budowy pawilonu, chroniącego odkryte relikty na ul. Batalionów Chłopskich, była postulowa­ na w referatach. W rezultacie Zespół Badań nad Polskim Średniowieczem podjął się wykonania dokumentacji technicznej pawilonu, poprze­ dzonej szeregiem badań.

Najbardziej istotne dlla rozwiązania kon­ strukcji budynku były badania geotechniczne, przeprowadzone w okresie sierpień-październik 1960 r. Wykonano 8 otw orów wiertniczych w obrębie projektowanego pawilonu o głęboko­ ściach od 1,00 m do 3,70 m poniżej powierzchni terenu lub dna wykopu. Ryis. 1 przedstawia plan rozmieszczenia otworów wiertniczych i popro­ wadzenia przekrojów geotechnicznych. Na pod-, stawie wierceń i makroskopowych badań pró­ bek gruntów stwierdzono, że strop skały zalega blisko powierzchni terenu niemal bezpośrednio pod warstwą nasypów o miąższości 1,50— 2,00m . Rysunki 2, 3, 4 i 5 przedstawiają poszczególne przekroje geotechniczne, odpowiadające wyko-' nanym otworom wiertniczym . Nie stwierdzano w ystępowania wody gruntowej, a poziom wody w studni znajdującej się obok Domu Długosza, a więc w odległości około 50 m od projektowa­ nego pawilonu, pozwolił przypuszczać, że jej zwierciadło znajduje się nie w yżej, niż 2,0 m poniżej najniższego punktu stropu skały. Do­ puszczalne ciśnienie na grunt przy posadowie­ niu budynku na skale określono na 4 kg/cm2.

Przystępując do opracowania koncepcji kon­ strukcyjnej przyjęto założenie analogiczne jak w rozwiązaniu konstrukcji stropu w Kolegiacie, to znaczy skontrastowania projektowanej kon­ strukcji zabezpieczającej, realizowanej w spół­ cześnie, z konstrukcją zabytku, który ma być ochroniony. Zasada ta przeciwstawia się ten­ dencjom upodobniania konstrukcji zabezpiecza­ jących do zabezpieczonych obiektów i ma słu­ żyć wyrażeniu pietyzm u dla zabytku przez za­

stosowanie do jego ochrony najlepszych rozwią­ zań technicznych, jakimi dysponuje w spółczes­ ność. D o istotnych należały założenia precyzują­ ce klim at wnętrza pawilonu. Brak doświadczeń w tej dziedzinie był przyczyną powstania róż­ nicy zdań na ten temat w gronie fachowców, którzy się w tej sprawie w y p o w iad alil . Bez­ sporny natom iast był fakt, że warunki w ja­ kich znajdowały się relikty przed ich odkopa­ niem, były warunkami sprzyjającymi ich kon­ serw acji. W ydawało się więc najwłaściwsze stw orzenie w pawilonie takich warunków kon­ serwacji reliktów , jakie m iały one na głęboko­ ści od 1 do 2 m pod powierzchnią ziem i. Wa­ runki te w ytrzym ały próbę czasu nie b yle jaką, bo około tysiącletnią i charakteryzowały się znacznym, aczkolwiek prawie stałym naw ilgo­ ceniem oraz niew ielkim i wahaniami tem peratu­ ry. Z tego względu należy przyznać słuszność tym , którzy wyrażali pogląd, że relikty, po ich dokładnym zinwentaryzow aniu należy ponow­ nie zasypać piaskiem. Za słusznością tego po­ glądu przem aw iały w ystępujące n iestety k il­ kakrotnie fakty poważnego zagrożenia, a w rezultacie uszkodzenia reliktów zalewającą wykop wodą opadową w lecie i spadkiem tem ­ peratury poniżej zera w zimie. Niszczące dzia­ łanie m rozu ujawniło się szczególnie w odnie­ sieniu do elem entów murowanych z m argli trzeciorzędowych. Mimo tych i w ielu innych niepowodzeń, głów nie natury organizacyjnej, budowa paw ilonu ochronnego nad reliktam i jest w tej chw ili na ukończeniu.

Techniczne rozwiązania projektu budynku paw ilonu mają zapewnić pełnienie przezeń dwóch jego podstawowych zadań: zapew nienie m ikroklim atu wnętrza najodpowiedniejszego dla konserwacji reliktów i stw orzenie najdo­ godniejszych warunków do stałej ich ekspozy­ cji. Potrzebny mikroklimat osiąga się drogą

1 Inż. G u sta w S zeller zapro p o n o w ał w założeniach p ro je k to w y c h d la o g rzew ania i w e n ty la c ji p a w ilo n u n a s tę p u ją c e p a ra m e tr y p o w ietrz a w p aw ilo n ie: te m ­ p e r a tu r a od + 3 °C d o +15°C, w ilgotność w zg lęd n a od 50°/odo 70%>.

1. P aw ilo n w W iślicy. R zut z oznaczeniem położenia o tw orów sondażow ych i p rz e ­

k ro jó w g eotechnicznych.

1. P a v illo n a W iślica. P la n av e c les o u v e r­ tu re des sondages et les coupes g é o te c h n i­

ques.

2. P rz e k ró j geotechniczny V—V p rze z otw ory w ie r t­ nicze n r n r 12—13—14a— 14. S k ala poziom a 1 :100,

sk ala pionow a 1 : 50.

2. C oupe géotechnique V—V à tra v e rs les o u v e rtu re s d e fo ra g e Nos 12—13—14a—14. E chelle h o rizo n tale

1 :100, échelle v e rtic a le 1 : 50

3. P rz e k ró j geotechniczny VI—VI przez o tw o ry w ie rt­ nicze n r n r 14b— 14—15. S k ala poziom a 1 :100, sk ala

pionow a 1 : 50.

3. Coupes géotech n iq u e V I—VI à tr a v e rs les o u v e r­ tu re s de fo ra g e Nos 14b—14—15. E chelle h o rizo n tale

1 :100 échelle v e rtic a le 1 : 50 -10-, - U h -3Λ ■*j>-Ό -6JÛ--70-1 /&/Z

4. P rz e k ró j geotechniczny V II—V II przez otw ory w ie rtn ic z e n r n r 12—17. S k ala poziom a 1 : 100, sk ala

pionow a 1 :50.

4. C oupe g éo tec h n iq u e V II—V II à tr a v e rs les o u v e rtu ­ res d e fo ra g e Nos 12—17. E chelle h o rizo n tale 1 :100,

échelle v e rtic a le 1 : 50

5. P rz e k ró j g eotechniczny V III—V III p rze z otw ory w iertn icze n r n r 17—16—15. S k ala poziom a 1 :100,

sk a la pionow a 1 : 50.

5. C oupe g éo tech n iq u e V III—V III à tr a v e r s les o u v e r­ tu re s de fo ra g e Nos 17— 16—15. E chelle h o rizo n tale

1 :100, échelle v e rtic a le 1 : 50 P d — p i a s e k d r o b n y π — p y l P s — p i a s e k ś r e d n i I — ił p g i — p i a s e k g l i n i a s t y H — h u m u s G — g l i n a H h — h u m u s p i a s z c z y s t y G * — g l i n a p y l a s t a P m g l — p i a s e k m a ł o g l i n Gjic — g l i n a p y l a s t a c i ę ż k a N — n a s y p G c — g l i n a c i ę ż k a jtp — p y ł p i a s z c z y s t y G p — g l i n a p i a s z c z y s t a Р л — p i a s e k p y l a s t y G p c — g l i n a p i a s z c z y s t a c i ę ż k a P s r ś — p i a s e k ś r e d n i z e ż w i r e m S — s k a ł a

64

6. R zu t fu n d am e n tó w . 6. P la n des fo n d a tie n s

ograniczenia do minimum wahań tem peratury wew nątrz pawilonu, a przede w szystkim nie dopuszczenia do spadku tem peratury poniżej zera oraz przez utrzym anie m ożliwie stałej w il­ gotności powietrza. Jednym ze środków służą­ cych do osiągnięcia właściwego mikroklimatu, a przewidzianych projektem, jest podw ójny sy s­ tem klim atyzacji: stałej i awaryjnej. Dalszym i środkami są rozwiązanie ścian i stropodachu w sposób zapewniający ich wysoką wartość pod w zględem izolacyjności termicznej oraz zabez­ pieczający w nętrze pawilonu przed przenika­ niem wilgoci innej, niż naturalnie podsiąkająca w ilgoć od dołu. Pewną rolę gra tu również za­ bezpieczenie wnętrza pawilonu przed penetra­ cją promieni słonecznych. W rezultacie uw zględ­ nienia om ówionych w yżej założeń i warunków pow stał projekt pawilonu, którego realizacja dobiega obecnie końca, a którego opis przedsta­ w ia się następująco.

W pierw szym etapie realizowana była żelbe­ towa ścianka oporowa, która jednocześnie speł­ nia rolę ścian pawilonu, a fundam ent ścianki oporowej spełnia jednocześnie rolę fundam entu pawilonu. Grubość ścianek żelbetowych, zależ­ na od wysokości w ynosi od 20 cm do 40 cm. Fundam entowa część ścianki o szerokości do­ chodzącej do 2,40 m opiera się bezpośrednio na skale gipsowej, natomiast niżej położony pio­ now y odcinek fundam entu ścianki w cięty jest w skałę na grubość 40 cm. Na zewnątrz ścian

pawilonu założono drenaż opaskowy, odprowa­ dzający przypadkowo przesączające się w ody powierzchniowe z najbliższego otoczenia paw i­ lonu do szczelin krasowych, znajdujących się na północ i na południe od pawilonu. Plan ścianek i fundam entów przedstawia rys. 6 a przekroje konstrukcji ścian rys. 7. O cieplenie ścian wykonuje się przez umocowanie do nich w arstw y szkła piankowego grubości 12 cm od strony wewnętrznej pawilonu. Ten now oczesny materiał, pozostawiony w naturalnym kolorze, bez m alowania powinien przyczynić się do w y ­ wołania pożądanego wrażenia. Następnym e le ­ mentem współczesności rozwiązania paiwilonu są kablobetonowe belki stropodachu o rozpię­ tości w św ietle do 11,20 m. Przekrój stropoda­ chu przedstawia rys. 8. Warstwa konstrukcyjna stropodachu składa się z prefabrykowanych be­ lek kablobetonowych o wysokości 43 cm, sze­ rokości dołem 49 cm, szerokości górą 18 cm, z których każda jest sprężona pięcioma kabla­ mi, złożonym i z 12 prętów 0 5 mm ze stafli w y - sokowartościowej o wytrzym ałości 16500 kg/cm 2. Beton o wytrzym ałości 500 kg/cm 2. Rozstaw osiow y belek kablobetonowych w ynosi 103 cm. żeby um ożliwić w ypełnienie wolnej przestrzeni pustakami DMS. Uzupełnienie w arstw y kon­ strukcyjnej stanowi tzw. beton pachwinowy. Od spodu w arstw y konstrukcyjnej umocowana jest analogicznie jak w ścianach warstwa izola­ cji termicznej ze szkła piankowego grubości 12 cm.

ODCINEK G - F

ODCINEK C -D 10.9 mb ODCINEK B-C ODCINEK A ' £

> 5 ₄3 f c C , * ' « * Ул

i

7. P rz e k ro je pionow e ścian p aw ilo n u 7. C oupes v e rtic a le s

O D CINEK E - F

«I si

9. Paw ilon ochronny nad reliktam i budow li prerom ańskich, widok ogólny w budowie.

9. Pavillon de protection au-dessus des constructions prérom anes. Vue générale au cours de construction

Na w arstw ie konstrukcyjnej znajduje się na­ stępna w arstw a izolacji term icznej ze styropia­ nu, a na niej kolejno beton ochronny grubości 3 cm zbrojony siatką z drutu, dwie w arstw y papy na lepiku i wreszęie w arstw a ochronna grubości 5 cm z grysu „Biała M arianna” chro­ niącą stropodach przed nagrzaniem w skutek na­ słonecznienia. Dzięki takiem u rozw iązaniu uda­ ło się doprowadzić współczynnik przenikania ciepła do к = 0,55 w stropodachu i do к = 0,77 w ścianach. N adziem na część ściany północnej i południowej w ykonana jest ze szkła klejonego ,,term opan” w stolarce aluminiowej, co stanowi dalszy elem ent współczesności rozwiązania. Silne przeszklenie ściany północnej i południo­ wej umożliwia oglądanie reliktów bez wchodzę-*/

nia do w nętrza pawilonu. Stałe wyposażenie w nętrza stanowi umocowana wspornikowo w za­ chodniej i północnej ścianie paw ilonu żelbetowa galeria ze schodkami um ożliw iającym i zejście na poziom podłogi pawilonu.

Fotografia (il. 9) przedstawia etap budowy ścian pawilonu. Po lewej stronie widać zachod­ nią ścianę już w ykonaną, lecz jeszcze nie zasy­ paną od stro n y zew nętrznej. Przeciwległa, wschodnia ściana znajduje się jeszcze w desko­ waniu. W ewnątrz budowanego paw ilonu w i­ doczne drew niane zabezpieczenie reliktów w formie bardzo niskiego baraczku, ocieplone­ go na czas zimy m atam i słomianymi i pokrytego papą. Baraczek ten został w ykonany jesienią I960 r., głównie w celu ochrony reliktów przed

mrozem. W ciągu całej zimy 1960/61 wnętrze baraczku było dogrzewane piecykiem elektrycz­ nym, a temperatura wnętrza i wilgotność względna były kontrolowane za pomocą apa­ ratów samopiszących. Baraczek służył dopóty, dopóki jego funkcji ochronnych nie przejął w łaściw y pawilon. Całkowite zakończenie robót wew nątrz pawilonu przewiduje się w r. 1964. Realizacja pawilonu stanowi przykład spełnia­

nia jednego z najważniejszych zadań Zespołu Badań nad Polskim Średniowieczem — trwałe zabezpieczenie odkrytych reliktów i ich kon­ serwacja w celu zachowania i udostępnienia dla przyszłych pokoleń.

m g r inż. Je rz y T eliga — st. w ykł. K a te d ry K o n s tru k c ji B u d o w la n y ch P o lite ch n ik i W arszaw sk iej

PAVILLON DE PROTECTION AUDESSUS DES VESTIGES DES CONSTRUCTIONS PRÉROMANES À WIŚLICA Les vestig es p réro m an s, n o ta m m e n t les fo n d em en ts

d ’une p e tite église et le fo n t bap tism al, m is à jo u r sous le p a v é d e la rue B atalio n ó w C hłopskich à W iśli­ ca p a r l ’e x p é d itio n archéologique des R echerches su r le M oyen Age P olonais, so n t protégés p a r un p av illo n c o n s tru it a u -d e ssu s de ces vestiges.

Les fo n d a tio n s d u pavillo n s ’a p p u ie n t su r une ro ch e gypseuse q u i se tro u v e pas tro p p ro fo n d ém en t sous une couche épaisse de 1.50 à 2 m. La c o n s tru c ­ tio n te c h n iq u e d u pavillo n a p o u r b u t d e m a in te n ir le m ic ro clim at n éc essaire p o u r la con serv atio n de ces v estiges e t en m êm e tem p s re n d re possible le u r e x ­

position. En plu s on a ap p liq u é ici le p rin cip e de fa ire c o n tra ste r la co n stru c tio n u ltra -m o d e rn e d u pavillo n avec les an cien s m u rs m é d ié v a u x des m o n u m e n ts a rc h i­ te c tu ra u x . A insi les m u rs du p av illo n so n t en béton arm é, la v o û te du to it a le p o u tra g e p ré fa b riq u é en cable en ac ie r e t en b éto n e t d ’a u tre s m a té ria u x m o­ d e rn e s so n t em ployés à ce tte co n stru c tio n p o u r isoler les m u rs e t la vo û te à l ’in té rie u r e t le v e rre „T erm o- p a n ” ap p liq u é au m u r du côte n o rd et d u côte sud, ain si que la c h a rp e n te en alu m in iu m de ces m u rs.

L a co n stru c tio n de ce p av illo n doit ê tre e n tiè re ­ m e n t te rm in é e en 1964.

STANISŁAW ZAWADA

ZASTOSOWANIE WIEŻY PRZESUWNEJ DO ROBÓT KONSTRUKCYJNO-BUDOWLANYCH NA DUŻYCH WYSOKOŚCIACH

W zabytkowym kościele św. Mikołaja

w Brzegu w województwie opolskim zastosowa­ no do robót konstrukcyjno-budowlanych spe­ cjalne rusztowanie w postaci w ieży przesuwnej. Zabytkowa budowla składa się z nawy głów ­ nej o szerokości ok. 7,5 m oraz z dwóch naw bocznych o rozpiętości 6,0 i 5,5 m. Wysokość na­ w y głównej do okapu wynosi 28,0 m i wysokość naw bocznych 13,0 m. Nawa środkowa podzielo­ na jest filaram i na 9 przęseł o rozpiętości 8,0 m. Na wysokości 10,0 m wspierają się na filarach łęki ostrołukowe, podtrzymujące ścianę naw y głównej.

O wyborze przyjętego rodzaju rusztowania zadecydowały w zględy ekonomiczne oraz duża wysokość budowli. Przy tradycyjnym rusztowa-·' niu stojakow ym zużycie drewna byłoby kilka­ naście razy większe, a ponadto do montażu sta­ low ej konstrukcji dachowej konieczne byłoby użycie specjalnego dźwigu tzw. żurawia w ieżo­ wego. Zastosowanie takiego dźwigu do podno­ szenia stosunkowo niedużej ilości lekkich ele­ m entów w ięźby dachowej bardzo pow iększyło­ by koszty budowy. Oprócz tego montaż z dźwi­ gu usytuowanego po stronie zewnętrznej bu­ dow li byłby wysoce utrudniony z uwagi na są­ siadujące budynki i zadrzewienie terenu.

Konstrukcja w ieży przesuwnej przedstawkH na jest na rysunku.

Wieża posiada przekrój poziomy prostokątny o wym iarach 8,0 X 4,0 m i wysokość ok. 28,0 m.

Składa się z trzonu o 6 kondygnacjach po 4,5 m, podstawy i pomostu roboczego. Trzon stanowią słupy z krawędziaków 0 16/16 ze stężeniami pionowym i z krzyżulców i poziomymi w postaci podestów co 4,5 m i krzyżulców co druga kon­ dygnacja. Słupy zakończone są podstawą w y ­ kształconą z belek podłużnych i poprzecznych oraz z poziomych stężeń krzyżulcowych. Belki podłużne zamocowano do zestaw ów kołowych, (z wózków kopalnianych) ułożonych na prowad­ nicach szynowych. W górnej części wieża po­ siada pomost roboczy, wykonany z desek i belek ze stężeniam i krzyżowym i. Powierzchnię robo­ czą powiększono poprzecznie przez zastosowanie skrajnych przęseł przenośnych i podłużnie dzię­ ki przedłużeniu wspornikowem u. Pom ost za­ bezpieczony jest poręczami drewnianymi, przy­ m ocowanym i do wsporników. Dojście na po­ most roboczy, znajdujący się na wysokości ok. 28,0 m, zapewniają drabiny biegnące pomiędzy podestami. Główne elem en ty składowe w ieży połączone są za pomocą śrub φ 16 a elem enty drugorzędne za pomocą gwoździ. Przy jednej ścianie w ieży zamocowany jest w yciąg jedno- m asztowy, przeznaczony do pionowego trans­ portu m ateriałów budowlanych. Zastosowano tutaj wciągarkę m echaniczną z silnikiem elek ­ trycznym . Za pomocą dwóch ręcznych wciąga­ rek kozłowych, umieszczonych na obu końcach nawy, cała wieża może łatwo zmieniać swoje