STEFAN ZIEMNICKI
OCHRONA GLEB PRZED ER O ZJĄ . WODNĄ NA TERENIE WYŻYNY LU BELSK IEJ
In sty tu t M elioracji i U ży tk ó w Z ielon ych , O ddział B ad aw czy w L u b lin ie
N auka stosunkow o niedaw no zajęła się ochroną gleb przed erozją. P ra k ty k a rolnicza często w yprzedzała tu ta j naukę. P rzykładem m ogą być te re n y górskie Polski, gdzie już od w ieków stosow ane b y ły tak ie zabiegi, ja k u p raw a poprzeczna do spadku, ta ra sy oparte o „w ysokie m iedze”, za- d arnio ne ścieki polne, b ru zd y k ieru jące spływ em w ody na zboczu, róż nego rod zaju progi, np. na drogach górskich, p iętrzen ia w ody w poto kach itp.
Z upełnie inaczej w ygląda kw estia stosow ania zabiegów ochrony gleby na tere n ac h falisty ch Polski. O ile w górach erozja w ystępow ała bezpo średnio po w zięciu pod u praw ę daw nych terenó w leśnych, jako jaw n y w róg rolnika, to na tere n ac h falisty ch erozja początkow o nie w yrządzała w idocznych szkód. N aw et gleby nalessow e, ta k podatne na erozję wodną, początkow o nie poddaw ały się działaniu spływ ającej w ody w sk u tek do brej przepuszczalności i dużej chłonności w odnej. Je d n a k po częściowym zniszczeniu s tru k tu ry gleby oraz po zm niejszeniu się m iąższości sam ej gleby działanie erozji stało się coraz silniejsze. P onadto pow ierzchnia la sów i pastw isk stale się zm niejszała i n ad al się zm niejsza. Dlatego zna czenie tych użytków jako reg u lato ró w spływ u oraz jako um ocnienie i osłona gleby znacznie zmalało.
Na tere n ie W yżyny Lubelskiej pow ierzchnia g ru n tó w ornych, n a rażonych na erozję w odną gleb, w ynosi w edług w łasnych opracow ań około 450 000 ha. Z tej pow ierzchni 300 000 ha przy p ad a na gleby n a lessow e i c/arn o ziem y na lessie, a reszta głów nie na ręd ziny i na gleby niecałkow ite na skale w apiennej. Jak o podstaw ę dla określenia zasięgów erozji p rzy jęto nachy len ie teren u , określone na m apie o podziałce 1 : 100 0 0 0. Zasadniczo już od nach ylen ia zbocza 6% obserw uje się zróż nicow anie gleb, jako sk u tek przem ieszczeń dokonanych przez spływ ającą wodę oraz przez narzędzia upraw ow e, głów nie pług. P od any sposób opracow ania uniem ożliw ił uw zględnienie innych elem entów w p ły w a ją
cych na erozję, jak np. k ieru n e k upraw . Rozpoznanie te re n u w skazuje 3 — R oczn ik i G leb o zn a w cze dod
612 S. Ziemnicki
jednak, że k ieru n e k u p raw jest z reg u ły w adliw y „z góry na dół” oraz że sposób upraw y, naw ożenia, zm ianow ania je st na ty le na całym tym teren ie podobny, że pozw ala na pom inięcie agrotechniki przy zestaw ie niach porów naw czych.
Obok erozji pow ierzchniow ej o różnym stopniu natężenia w ystęp u je na W yżynie L ubelskiej erozja liniow a. Rzeki tego obszaru, z głów ną rzeką W ieprzem na czele, ulegają ero zji d ennej. S pecjalnie szkodliwie zaznaczyła się likw idacja lub nieodbudow yw anie piętrzeń w ody dla m ły nów lub dla daw niej istn iejących staw ów . Mimo że część p iętrzeń uległa zniszczeniu podczas pierw szej i drugiej w ojny św iatow ej, to jed n ak najw yższe nasilenie kasow ania p iętrze ń w ystąpiło w o sta tn im 10-leciu. O bniżanie się k o ry t rzecznych nie tylko w pływ a na przysp ie szenie erozji w zlew ni, ale zm ienia w sposób n iek o rzy stny ogólne zasoby wód gruntow ych, a ponadto przyspiesza zam ianę łąk w dolinach rzecz nych na pola up raw ne. Dzięki tem u m aleje ak u m ulacja m ate ria łu zm y tego w obrębie zlew ni, a w zrasta objętość m a te ria łu osadzonego w m ię- dzyw alu W isły lub przy jej ujściu.
Oprócz erozji rzecznej w y stęp u je erozja wąw ozow a. W ąwozy lessow e posiadają na tere n ie W yżyny znaczną niek ied y głębokość, p rzek raczają cą 10 m. S pecjalnie silnie rozw inięta jest sieć wąwozów w okolicy K azim ierza nad W isłą. Dość pow szechną przyczyną p ow staw ania w ą wozów są drogi polne, z reg u ły nie um ocnione, biegnące ze zbyt dużym spadkiem n a zboczu lub w zdłuż d na doliny, gdzie chociaż spadek jest m niejszy, lecz ilość płynącej wody jest znaczna.
Zarów no wąw ozy, jak i bardzo urozm aicona rzeźba z dużą ilością suchych dolin sp rzy ja k o n centracji płynącej w ody i przyspiesza ogólne niszczenie teren u .
O kresem najbardziej pow szechnego w ystępow ania zjaw isk erozyj nych jest spływ w ody po ta ja n iu śniegu. Spływ y po letn ich deszczach naw alnych czynią szkody lokalne, czasem o znacznych rozm iarach.
Pom im o że już w okresie p rzedw ojennym zw rócili uw agę na erozję gleb W yżyny L ubelskiej T o m a s z e w s k i i S t a r z y ń s k i , to jed n ak dokładniejsze rozpoznanie erozji nastąpiło po 1947 r. Z obszernej listy osób zajm ujących się erozją n a specjalne w ym ienienie zasługuje В а с , k tó ry zw rócił uw agę nie tylko na szkodliwość procesów przem ieszczania się gleby, ale w skazał na potrzebę i m ożliw ości ochrony gleby.
P ierw sze na tere n ie W yżyny L ubelskiej pole dośw iadczalne przeciw - erozyjne założono w 1948 r. w Sław inie, pow. Lublin. Zastosow ano po raz chyba pierw szy na ty m obszarze k rzy w olin ijne granice pól, dosto sow ane do rzeźby teren u . W ykonano zabiegi, które w porów naniu do znanych np. z lite ra tu ry am erykańskiej m ożna by nazw ać uproszczo nym i. J e st bow iem rzeczą oczywistą, że natężenie erozji gleb w Polsce
Ochrona gleb przed erozją wodną
613-z uw agi na k lim at u m iark o w an y jest — porównawc613-zo biorąc — nie duże. Po raz pierw szy też dokonano ścisłych obserw acji w zro stu skarp, któ re m ożna by określić jako sk arp y „ n ao ry w an e” lub „sam oczynne” . S k arpy te bow iem pow stają po zad arn ien iu poziom ej gran icy pola, w skutek zatrzy m y w an ia gleby zm yw anej przez w odę i zsuw anej przez pług. Ju ż po dw u latach po w prow adzeniu zabiegów plony pszenicy n a silnie w yerodow anym zboczu w zrosły z 5 do 20 q/ha. Poniew aż nie m ogła w tak kró tk im czasie zm ienić się sam a gleba, efek t te n przypisano głów nie zm ianom w w ilgotności. W oda z tającego śniegu, k tó ra poprzed nio spływ ała a ponadto unosiła gleby, została zatrzym ana i zm agazyno w ana. Oprócz obserw acji skarp badano działanie pól w stęgow ych, zad ar- nionych ścieków polnych oraz wszelkiego rodzaju przegród uniem ożli w iających rozm yw anie dna doliny.
Na Sław inie założono rów nież p oletka porów naw cze dla określenia zwyżki plonów p rzy stosow aniu zabiegów ochronnych. Poniew aż zbocza lessowe są bardzo zróżnicow ane zarów no pod w zględem glebow ym (miąż szość w a rstw y próchnicznej, głębokość b u rzen ia z HC1), jak i pod w zglę dem rzeźby, pola ko n tro ln e u p raw ian e z góry na dół w ykonano w tym m iejscu zbocza, gdzie gleby b yły najlepsze, a spadek najm niejszy. Po 10 latach stosow ania zabiegów plon na poletku zabezpieczonym w ynosi p rze ciętnie 2 0 0% plonu poletka kontrolnego, m im o że zabezpieczone poletko jest zm niejszone o pow ierzchnię zajętą przez skarpę.
P rzeprow adzone dośw iadczenie w ykazało celowość stosow ania zabie gów ochrony gleby, w ykazało, że m im o um iarkow anego k lim atu zarów no sta n zniszczenia, jak i ak tu a ln e spływ y są już ta k duże, że efek ty w alki z erozją są znaczne i natychm iastow e.
N astępne pole przeciw erozyjne założono w 1951 r. w W erbkow icach pod H rubieszow em na czarnoziem ie. Pow ierzchnia pola w ynosi 150 ha. Zastosow ano tam środki ochronne przeciw ko erozji pow ierzchniow ej, jak w stęgow y układ pól i orkę poprzeczną do spadku. P ro je k t uw zględnił zm ianę u k ład u dróg dojazdow ych, zalesienie daw nych w ąw ozów drogo w ych, w ydzielenie i w prow adzenie odrębnych płodozm ianów na polach w ierzchow inow ych, zboczach i teren ach o glebie nam ytej.
Zabiegi przeciw erozyjne na rędzinach w prow adzono w 1955 r. w No w osiółkach koło Chełma. Zastosow ano pola w stęgow e oraz pas leśny o szerokości 5 m, oddzielający zbocze od części w ierzchow inow ej. Pas ten z atrzy m uje śnieg i stanow i um ocnienie przeciw ko rozm yw om . Sadzenie drzew i krzew ów w glebę p ły tk ą i kam ien istą napotkało na duże tru d ności. Tym niem niej w 1960 r. pas ten o k ilk aset m etrow ej długości po k ry w ały w całości k rzew y i sadzonki drzew . Je d n ak okres 5-letnich obser w acji był za k ró tk i na ścisłe stw ierdzenie skuteczności zabiegów, zw łasz cza że w y stąp iły pow ażne trud n o ści orki poprzecznej na polu kam ieni
614 S. Ziemnicki
stym , a to wobec b ra k u odpow iednich narzędzi. T rudności te p rzy u p ra w ie lessu rów nież istnieją, ale nie są ta k znaczne.
W reszcie w 1957 r. w prow adzono zabiegi na pow ierzchni 40 ha na lessie w Elizówce pod L ublinem . T eren jest tu szczególnie silnie urzeźbio ny. Oprócz zboczy o różnym nach y leniu i nasłonecznieniu w y stęp u je k ilk a dolin o zm iennym p rzekroju. Celem spraw dzenia w prow adzono tu zabiegi w większości już stosow ane poprzednio. Ponadto specjalnie um oc niono drogi dojazdow e za pom ocą progów i bruzd odprow adzających wodę.
Rów nież w 1957 r. przystąpiono do dośw iadczalnego um ocnienia w ą w ozu lessowego. N iezw ykle czynny wąwóz, o pionow ych ścianach w yso kości do 7 m i zam knięciu (czole) przesuw ającym się średnio rocznie o 5 m k u w ierzchow inie, został obsadzony drzew am i i krzew am i. Jako w stępne um ocnienie w prow adzono siew traw , koniczyny i trw ałego łu binu. Zastosow ano: ścięcie pionow ych ścian i n adanie im nachy lenia oko ło 45° przegrody podziem ne na dnie, um ocnienie roślinnością zarów no ścian, jak i pasa w okół w ąw ozu o szerokości 5 m, oraz bruzdy, k tóre w czasie pierw szych d w u la t od w prow adzenia zabiegów odprow adzały spływ ającą wodę od czoła w ąw ozu. Po czterech latach wąw óz był tak silnie zaro śnięty krzew am i i drzew am i, że dosłow nie tru d n o było przejść. Z am iast groźnego i dla gleby, i dla wód w głębnych w ąw ozu pow stała rem iza dla p tactw a i zw ierzyny, pow stał te re n produkcyjny.
O ile poprzednie zabiegi w ykonano na tere n ac h państw ow ych lub spółdzielczych, to om aw iany wąw óz stanow ił w łasność drobnego rolnika, k tó ry sam w spółpracow ał p rzy w prow adzaniu w ym ienionych zabiegów. W ąwóz te n leży w W ęglinku pod L ublinem . Tam też na lessie w p row a dzono w 1957 r. zabiegi przeciw erozyjne na polu chłopskim na pow ierzch ni 2 ha. Pozostała część pola rów na 1,5 ha m iała służyć jako część kon tro lna. Ju ż jednak w 1960 r. w łaściciel gospodarstw a sam zm ienił układ pól k o n tro ln ych na pola poziome, podobnie jak i jego sąsiedzi. Oczywiście w prow adzenie zabiegów na pola chłopskie jest m ożliw e tylko tam , gdzie k ształt gospodarstw a na to pozwala, a więc jest zbliżony do k w ad ratu. W każdym razie w prow adzenie zabiegów na pola chłopskie, gdzie n ik t nie udziela na te n cel jakiejk olw iek pom ocy m aterialn ej, jest może n a j lepszym dow odem zarów no potrzeby, jak i skuteczności w yk onyw anych zabiegów.
Pozostało jeszcze o tw arte zagadnienie pow szechnego zastosow ania za biegów na tere n ac h ulegających erozji. Ogólnie znane trud no ści rolnictw a uspołecznionego oraz rozdrobnienie i w adliw y układ pól chłopskich stoją tem u na przeszkodzie. W każdym jed n ak razie n au k a nasza już d o star czyła w ystarczającej ilości w zorów w celu rozw iązania tego palącego zagadnienia.
