Odkrycie i konserwacja XVI-wiecznej polichromii w kościele parafialnym w Płazie

Józef Furdyna

Odkrycie i konserwacja XVI-wiecznej

polichromii w kościele parafialnym

w Płazie

Ochrona Zabytków 25/3 (98), 190-197

1972

KOMUNIKATY, D Y S K U S J E

JÓ Z E F F U R D Y N A

ODKRYCIE I KONSERWACJA XVI-WIECZNEJ POLICHROMII W KOŚCIELE PARAFIALNYM W PŁAZIE

O d k ry c ie z a b y tk o w e j p o lic h ro m ii w p re z b ite ­ riu m ko ścioła p a ra fia ln e g o w P łazie, pow . C h rzan ów , n a s tą p iło w 1969 r. w zw ią zk u z p rz y g o to w y w a n ie m śc ia n i s k le p ie n ia p re z b i­ te riu m do w y k o n y w a n ia now ej p o lich ro m ii. W w y n ik u w s tę p n y c h b a d a ń k o n s e rw a to rs k ic h stw ierd z o n o , że p o lic h ro m ia w y s tę p u je pod w a rs tw ą ty n k u i p o b ia ł n a c a ły m b eczk o w y m sk lep ien iu , a częściow o ta k ż e n a śc ia n a c h w p rz e d łu ż e n iu p łaszc zy zn y s k le p ie n n e j (il. 1). Z ac h o w ała się ona ró w n ie ż w g lifa e h ślep eg o okna, w g ó rn e j części w sc h o d n ie j śc ia n y p r e ­ z b ite riu m , częściow o n a sam ej ścian ie oraz w g ó rn y m g lifie w n ę k i o k ie n n e j śc ia n y p o łu d n io ­ w e j.

P R Z E B IE G K O N S E R W A C JI I K O M P O Z Y C JA

R ozpoznanie w a rto śc i a rty s ty c z n e j s ta n u za ch o ­ w a n ia i d a ty p o w sta n ia p o lich ro m ii skłoniło W o jew ódzk i U rząd K o n s e rw a to rs k i w K ra k o ­ w ie do p o d jęcia d e c y z ji o je j k o n se rw a c ji. Z le ­ ce n ie re a liz a c ji p ra c k o n se rw a to rs k ic h p rz y ję ły o b 'éT o o o G © ^ ® O €>O€>€>0 OC> O O O O OoOO°o® O OÖÖ ООО o o o 0 p o

1. P ła za , p o w . C h rza n ó w , k o śc ió ł p a r a jia ln y . S t r a t y ­ g r a fic z n y u k ła d w a r s tw ty n k ó w , p o b ia ł i m a lo w id e ł: a — c e g la n o - k a m ie n n y w ą te k s k le p ie n ia i ścian, b — p ie r w o tn y n a r z u t p ia s k o w o - w a p ie n n y ( X V I w.), с — p o lic h ro m ia z r. 1576 n a k r e m o w e j p o b ia le w a p ie n n e j, d — z a ta rc ie ty n k a r s k ie z p o b ia łą p o p ie la to - n ie b ie s k ą , e — w a r s tw a ja s n o s z a r y c h p o b ia ł w a p ie n n y c h , f — z a ­ ta r c ie p ia s k o w o - w a p ie n n e (c ie n k ie ), g — X X - w i e c z n e m a lo w id ło k le jo w e (rys. a u to ra ) 1. P ła za , C h r z a n ó w d is tr ic t, P a ris h c h u rc h : s t r a ty -g r a p h y o f p la s te r, p r im e r a n d p a in te d la y e rs; a — b r ic k -s to n e b o n d o f v a u ltin g a n d w a ll, b — o rig in a l s a n d - lim e fin in g (16th c e n tu r y ), с — p o ly c h r o m y fr o m 1576 laid on c r e a m -c o lo u r e d lim e p rim e r , d — sco rin g w it h g r e y - b lu e p r im e r , e — b r ig h t-g r e y lim e p r im e r la y e r , f — th in s a n d - lim e co rin g , g — 20th c e n tu r y p o ly c h r o m y (d r a w in g b y th e a u th o r )

w e w rz e ś n iu ub ieg łeg o ro k u Z a k ła d y A r t y ­ sty c z n e Z P A P ,,A R A ” w K ra k o w ie 1.

R ealiza cję p ra c po dzielon o n a d w a etap y .

P ie rw sz y o b jął o dsłonięcie p o lich ro m ii spod w a rs tw ty n k u i p o b ia ł (il. 2, 3), w y k o n a n ie r y ­ s u n k u a rc h ite k to n ic z n e g o w sk a li 1:10 o raz n a ­ n iesien ie n a k o lo ry s ty c z n y ry s u n e k d o k u m e n ­ ta c y jn y m a lo w id ła (na k a rto n ie ), o d n o to w an e g o n a k a lk a c h s ta n u za ch o w an ia i w y k o n a n ie zd jęć fo to g ra ficzn y c h . Z d ru g im e ta p e m p ra c w ią z a ły się n a s tę p u ją c e czynności: w y k o n a n ie z a s tr z y ­ ków p o d ty n k o w y c h , m e c h a n ic z n e i częściow o

c h e m iczn e odczyszczen ie o d sło n ię te j p o li­

ch ro m ii, u z u p e łn ie n ie u b y tk ó w z a p ra w y m a są k rz e m o w o -w a p ie n n ą , w y k o n a n ie d o k u m e n ta c ji fo to g ra fic z n e j, p rz e p ro w a d z e n ie b a d a ń la b o ra ­ to ry jn y c h p ig m e n tó w i s p o iw a z, u z u p e łn ie n ie 1 P r a c e k o n s e r w a to r s k ie p o d ję te w e w rz e ś n iu 1969 r. w y k o n a ł zesp ó ł a r ty s tó w k o n s e r w a to ró w w sk ła d z ie : R y s z a rd L ip e ń s k i, T a d e u sz P a w lik , K a z im ie rz P a łk a , T a d e u sz P ie tu c h o ra z J ó z e f F u r d y n a — o d k ry w c a z a b y tk o w e j i w y k o n a w c a n o w e j p o lic h ro m ii.

2 O d s ło n ię ta i k o n s e r w o w a n a p o lic h ro m ia p re z b ite r iu m k o śc io ła , j a k w y n ik a z b a d a ń la b o r a to r y jn y c h , m a lo ­ w a n a b y ła sp o iw e m z a w ie ra ją c y m b ia łk o . N a p o b r a ­ n e p ró b y d z ia ła n o ro z tw o re m J2 w K J , p o d d a ją c h y ­ d ro liz ie w 2n C H3C O O H , d o d a n o 1% n in h y d r y n y w a c e to n ie i o g rz e w a n o w te m p . 100°C. W p ie rw s z y m w y p a d k u s tw ie rd z o n o b r a k z m ia n y k o lo r u p ró b e k , w d ru g im u z y sk a n o z a b a rw ie n ie fio le to w o n ie b ie sk ie . B a rw n ik a m i p ie r w o tn ie u ż y w a n y m i w p o lic h ro m ii b y ­ ły: c z e rń — p ró b k a n ie p a ln a , ro z p u s z c z a ln a w H N O3 1:1, r o z tw ó r m a k o lo r n ie b ie sk o z ie lo n y , ro z tw ó r + + N H4O H z a b a r w ia się n a k o lo r n ie b ie sk i, r o z t w ó r + + K4(F e/C N)6 d a je o sad b r u n a tn o c z e rw o n y , sto s o w a ­ n y m b a r w n ik ie m b y ła p ra w d o p o d o b n ie cz e rń m ie d z io ­ w a (CuO). Z ie le ń — p ró b k a ro z p u s z c z a ln a w H N O3 — 1:1, b u rz y się, ro z tw ó r + H 2S d a je c z a rn y osad, ro z ­ tw ó r + N H4O H z a b a r w ia się n a k o lo r n ie b ie sk i, ro z ­ tw ó r + K4(F e/C N)6 d a je o sa d b ru n a tn o c z e rw o n y , ro z ­ tw ó r n ie z a w ie ra jo n ó w C0+ 2, P b + 2, C r 0 4- 2 , sto s o w a ­ n y m b a rw n ik ie m b y ła p ra w d o p o d o b n ie zieleń g ó rs k a lu b h is z p a ń s k a ; c z e rw ie ń — p ró b k a ro z p u s z c z a ln a w H N O3 — 1:1; ro z tw ó r + K J d a je żó łty osad, ro z tw ó r 5 H2S 04 d a je b ia ły o sad , ro z tw ó r n ie z a w ie ra jo n ó w F e+ 8 (u je m n y w y n ik r e a k c ji z K C N S), jo n ó w M n+ 2 190

2. Płaza, p o w . C h r z a n ó w , k o ­ ściół p a r a f ia l n y . F r a g m e n t r e ­ n e s a n s o w e j p o li c h r o m i i p r e z ­ b it e r i u m , s t a n po od sło n ięciu sp o d t y n k u i po b ia ł 2. Pła za , C h r z a n ó w d istrict, P a ris h c h u r c h : f r a g m e n t of t h e R e n a i s s a n c e p o l y c h r o m y i n s a n c t u a r y in its s t a t e a f t e r r e v e a l i n g f r o m b e n e a t h p l a s ­ t e r a n d p r i m e r s 3. Plaza, p o w . C h r z a n ó w , k o ­ ściół p a r a f ia l n y . F r a g m e n t r e ­ n e s a n s o w e j p o li c h r o m i i l u k u tę c z o w e g o , s t a n po o d sło n ię c iu sp o d t y n k u i pobiał 3. Płaza, C h r z a n ó w d istrict, P a r is h c h u r c h : f r a g m e n t of th e R e n a i s s a n c e p o l y c h r o m y o n t h e r a i n b o w a rc h in its s t a t e a f t e r r e v e a l i n g f r o m b e n e a t h p l a s t e r a n d p r i m e r s 4. Pla za , p o w . C h r z a n ó w , k o ­ ściół p a r a f i a l n y . F r a g m e n t r e ­ n e s a n s o w e j p o l i c h r o m i i s k l e ­ p ie n i a p r e z b i t e r i u m , s t a n po o d s ł o n ię c i u sp o d t y n k u , pobia ł i o d c z y s z c z e n i u

4. P ła za, C h r z a n ó w dis trict, P a r i s h c h u r c h : f r a g m e n t of t h e R e n a i s s a n c e p o l y c h r o m y o n s a n c t u a r y v a u l t i n g in its s t a t e a f t e r r e v e a l i n g f r o m

5. Pła za, p o w . C h r z a n ó w , k o ­ ściół p a r a f ia l n y . R e n e s a n s o w a p o li c h r o m ia ś r o d k o w e j c zę ś c i s k l e p i e n i a p r e z b i t e r i u m , s t a n po k o n s e r w a c j i 5. P łaza, C h r z a n ó w d is tr i c t, P a r is h ch u rc h : t h e R e n a i s ­ sance p o l y c h r o m y in c e n t r a l p o r t i o n o f s a n c t u a r y v a u l t i n g i n it s s t a te a f t e r c o n s e r v a t i o n 6. Pla za , p ow . C h r z a n ó w , ko śció ł p a r a f ia l n y . F r a g m e n t r e n e s a n s o w e j p o l i c h r o m i i ł u k u t ę c z o w e g o , s t a n po k o n s e r w a c j i 6. Pła za , C h r z a n ó w d is trict, P a r is h c h u r c h : f r a g m e n t o f t h e R e n a is s a n c e p o l y c h r o m y o n t h e r a i n b o w a r c h i n its s t a t e a f t e r c o n s e r v a t i o n d o k u m e n ta c y jn e g o ry s u n k u k o lo ry sty c z n e g o m alo w id ła po o s ta te c z n y m jego d o czy szczen iu i o d czy tan iu , u z u p e łn ie n ie d o k u m e n ta c ji r y s u n - k o w o -g raficz n ej p rz e p ro w a d z o n y c h zabiegów , p u n k to w a n ie m a lo w id ła i fa k tu r a ln o -k o lo ry - sty czn e o p ra co w an ie p a r tii ścian p on iżej za ch o ­ w a n e j m a te r ii z a b y tk o w e j, u trw a le n ie k o n s e r­ w o w an ego m alo w id ła, z d jęc ia fo to g ra fic z n e po k o n se rw a c ji oraz m a te r ia ł opisow y.

B ezp o śred n io na z a b y tk o w e j p o lich ro m ii, p o ło ­ żonej n a p o b ia le w a p ie n n e j i je d n o w a rs tw o ­ w y m , p ie rw o tn y m n a rz u c ie p ia sk o w o -w a p ie n - ny m , w y s tę p u je p o b iała n ieb iesk o sza ra, zesp

o-i C d + 2; p o w y ższe r e a k c je św o-ia d c z ą o o b ec n o śc o-i z w o-ią z ­ k ó w o ło w iu . S to s o w a n y m b a rw n ik ie m b y ła p r a w d o ­ p o d o b n ie m in ia w P b30 4; u g ie r — p ró b k a ro z p u sz c z a się tr u d n o w H N O3 — 1:1, ła tw o ro z p u s z c z a się w HC1, ro z tw ó r + K C N S b a r w i się n a k o lo r c z erw o n y , ro z ­ tw ó r + K4(F e/C N)6 d a je o sad z ie lo n o n ie b ie sk i, ro z tw ó r n a n ie s io n o n a b ib u łę + 1% a lu m in o n + 1% C H3

C O O N H4 d a je p la m ę c z e rw o n ą ; p o w y ższe re a k c je ś w ia d c z ą o o b e c n o śc i z w ią z k ó w że la z a i g lin u w z w ią z k u z czym b a rw n ik ie m je s t n a tu r a ln y , z ie m n y u g ie r. Co do c z e rn i z d a n ie m doc. Z. M e d w e c k i e j n a s u w a się p rz y p u s z c z e n ie , że k o n tu r y m a lo w id ła z 1576 r o k u w y k o n a n e b y ły m ie s z a n in ą k ilk u b a rw n ik ó w , być m o że n ie z id e n ty f ik o w a n e j c z e rn i i z ie le n i (m iedź) lu b te ż je s t to b a r w n ik b r u n a t n y ró w n ie ż z m ie sz a n y z c z e rn ią o rg a n ic z n ą lu b m in e ra ln ą . E w e n tu a ln e u ś c iś ­ le n ie b a d a ń — p o b ra n ie n o w y c h p ró b e k do a n a liz y — w te j c h w ili n ie je s t m o ż liw e z u w a g i n a p r z e p r o w a ­ dzo n e n a m a lo w id ła c h z a b ie g i k o n s e r w a to rs k ie . B a ­ d a n ia c h e m ic z n e p r z e p r o w a d z ił m g r A. R u s s e r z K a te d r y C h e m ii O rg a n ic z n e j U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń ­ skiego. 192

7. Płaza, p o w . C h r z a n ó w , k o ­ ściół p a r a f i a l n y . T a b lic a f u n ­ d a c y jn a r e n e s a n s o w e j p o li­ c h r o m i i (p r e z b it e r iu m ) , s t a n po k o n s e r w a c j i

7. Pła za . C h r z a n ó w dis trict, P aris h c h u r c h : e r e c t io n i n ­ s c r ip ti o n c o m m e m o r a t i n g th e f o u n d a t i o n o f t h e R e n a is s a n c e p o l y c h r o m y in s a n c t u a r y in its s t a te a f t e r c o n s e r v a tio n 8. Pła za, p o w . C h r z a n ó w , k o ­ ściół p a r a f ia l n y . F r a g m e n t r e ­ n e s a n s o w e j p o li c h r o m i i s k l e ­ p ie n i a p r e z b i t e r i u m , s t a n po k o n s e r w a c j i 8. Płaza. C h r z a n ó w d istrict, P a r is h c h u r c h : f r a g m e n t o f t h e R e n a i s s a n c e p o l y c h r o m y on s a n c t u a r y v a u l t i n g in its s t a te a f t e r c o n s e r v a tio n

Iona o rg a n ic z n ie z około 0,5 c e n ty m e tro w y m z a ­ ta rc ie m , a n a s tę p n ie p o b iały ja sn o sz a re i X X - w iec zn a m o n o c h ro m a ty c z n a w a rs tw a k lejo w a. N a około 7 0 % p o w ierzch n i, o b e jm u ją c e j b lisk o 70 m 2 m alo w id ła, z d e jm o w a n ie w a rs tw ty n k u i p o b iał n ie n a su w a ło za sad n iczy c h tru d n o śc i te c h n ic z n y c h , n a to m ia s t n a pozo stałej p o w ie rz ­ c h n i czy n n o ści te b y ły b a rd zo żm u d n e.

O d sło n ię tą p o lich ro m ię odczyszczono n a jp ie rw m e c h a n ic z n ie , u s u w a ją c z p o w ierzch n i liczne re s z tk i m ocno do niej p rz y le g a ją c y c h cien k ic h pobiał, n a s tę p n ie ch e m ic zn ie — przez ro z m y ­ w a n ie s ła b y m ro z tw o re m k w a so w y m z w odą, w a p ie n n e g o n a lo tu i in n y c h zanieczyszczeń, z n a jd u ją c y c h się n ie m a l n a całej p o w ierzch n i m a lo w id ła .

P o o d sło n ięciu i od czyszczeniu p o lic h ro m ii o k a­ zało się, że s ta n je j zach o w a n ia je s t n a ogół d o b ry : w o b rę b ie sam ej beczk i s k le p ie n ia i w g lifa c h o k ien n y ch , zo stał o cenio ny n a około 60% , gorzej n a to m ia s t b yło n a ścian ie w sc h o d ­ niej — ok. 3 0 % zach o w a n ia i na śc ian a ch bo cz­ n y ch — 20— 3 0 % zach o w an ia. N ie za ch o w ał się w y s tró j m a la rsk i w b o czn y ch g lifao h o k n a po ­ łu d n io w eg o i, ja k p o d k re ślo n o w y ż ej, w d o l­ n y ch p a r tia c h ścian p re z b ite riu m . W sp o m n ian e 70 m 2 za cho w aneg o p ła tu p o lic h ro m ii w s to s u n ­ k u d o całej p łaszc zy zn y s k le p ie n ia i ścian p r e ­ z b ite riu m (z p o m in ię ciem la m p e rii d o ln e j) s ta ­ no w i b lisk o 3/4 p o w ierzch n i, w zw ią zk u z ty m p ie rw o tn a k o m p o z y c ja m a la rsk a i k o n c e p c ja ik o n o g rafic zn a n ie są w p e łn i c z y te ln e i m o żli­ w e d o u sta le n ia .

9. P łaza, p o w . C h r z a n ó w , k o śc ió ł p a r a f ia l n y . N a w a , f r a g m e n t n o w e j k o m p o z y c j i m a l a r s k i e j , ze s c e n y U c i­ sz a n ie b u r z y n a m o r z u 9. P łaza, C h r z a n ó w d is trict, P a r is h c h u rc h : n a v e , f r a g ­ m e n t o f n e w p ic t o r i a l c o m p o s i t i o n “A p p e a s e m e n t o f t h e S t o r m on t h e L a k e ” 10. Pla za , p o w . C h r z a n ó w , k o śc ió ł p a r a f ia l n y . N a w a , f r a g m e n t n o w e j k o m p o z y c j i m a l a r s k i e j , z e s c e n y M y ­ cie nóg

10. P łaza, C h r z a n ó w dis trict, P a r is h c h u rc h : n a v e , f r a g m e n t o f n e w pictorial c o m p o s i t i o n “W a s h i n g t h e F e e t ”

D o m in u ją c y m m o ty w e m k o m p o zy cji m a la rsk ie j sk le p ie n ia je s t w ić ro ślin n a , ro z b u d o w y w a n a od w z d łu ż n e j osi śro d k o w e j i c e n tra ln ie u m ie sz ­ czonej ro z e ty o ś re d n ic y ok. 160 cm, z p ro m ie ­ n iście ro z ło ż o n y m i, szerokim i, o w a ln ie z a k o ń ­ czonym i liśćm i, ry so w a n y m i c z ern ią i m a lo w a ­ n y m i z ie le n ią . W ić ro ślin n a , p o d o b n ie ja k w s z y s tk ie e le m e n ty m alo w id ła, ry s o w a n a je s t ta k ż e w zasad zie czern ią, k o n s e k w e n tn ie b a r ­ w io n a m in ią , czasem z d o d a tk ie m u g ru ; p ro w a ­ d zo n a je s t d u ż y m i za k o lam i z m n ie jsz y m i o d g a ­ łę z ie n ia m i, zak o ń czo n y m i k u lis ty m i o w ocam i lu b a b s tra k c y jn y m i k w ia ta m i, o a n a lo g ic zn ej do „ow ocó w ” fo rm ie w k o lo rz e m in ii lu b u g ru , n ie k ie d y z c z a rn y m i a k c e n ta m i w fo rm ie p o ­ d łu ż n y c h , łącz o n y ch n a k o ń ca ch p rą żk ó w .

194 .

W zd łu ż w ici, po o b y d w u je j stro n a c h , b ie g n ą rz ę d y zie lo n y c h listk ó w oraz o k rąg łe, c z a rn e „ k u lk i” u m ieszczo ne n a „ w ą sa c h ” , k tó r e poza ty m w y s tę p u ją też lu źn o w ok ół „ k w ia to w y c h ” z a k o ń cze ń w ici (il. 4, 5). W w y ższy ch p a r tia c h s k le p ie n ia , a g łó w n ie w za ch o d n iej jeg o części, p o ja w ia się ró w n ie ż m o ty w kiści w in o g ro n . P o o b y d w u s tro n a c h ro z e ty g łó w n ej w k o m p o n o ­ w a n e są s y m e try c z n ie c z te ry m n ie jsz e ro z e ty , m a lo w a n e głó w n ie czern ią; n a jle p ie j z a ch o w a­ n a je s t ro z e tk a na ścian ie p o łu d n io w ej, p ie r w ­ sza od p ra w e j. W w y o d rę b n io n e j m a la rs k o p łaszc zy źn ie łu k u tęczow ego, na cz erw o n o c y n o - b ro w y m , n ieco sp ło w iały m tle z re s z tk a m i s c h e ­ m a ty c z n ie ry so w a n e j o rn a m e n ty k i liśc ia ste j, z n a jd u ją się w y o d rę b n io n e, z a m k n ię te p ó łk o ­ liście w n ę k i z m a lo w a n y m i n a ja s n y c h tła c h p o sta c ia m i św ięty ch , p ra w d o p o d o b n ie p ro r o ­ ków , k tó ry c h nie u d ało się z id e n ty fik o w a ć za­ ró w n o ze w z g lę d u n a s ta n zach o w a n ia (il. 6), ja k też n a z u p e łn e n ie m a l z a ta rc ie i u b y tk i p o ­ b ia ł z u m ieszczo n y m i k ie d y ś pod n im i n a p is a ­ m i. Ś ro d k o w ą p o sta c ią p o lic h ro m ii łu k u je s t p ra w d o p o d o b n ie B óg O jciec lu b C h ry s tu s w śró d obłoków . P o n iżej po staci, u ję te j do lin ii b io d er, z n a jd u je się b a n d e ro la z nie o d c z y ta n y m n a p i­ sem .

W icio w o -ro ślin n y ry s u n e k p o lich ro m ii s k le p ie ­ n ia k o ń cz y się w s tre f ie p rz e jś c ia s k le p ie n ia w p łaszc zy zn ę ściany. N a ty m poziom ie w ry so w a ­ n e są p ó łk o liste a r k a d y — tr z y n a śc ia n ie p ó ł­ no cn ej, d w ie n a p o łu d n io w ej, w y p ro w a d z o n e ze ślad ow o zach o w an y ch , a p rz y p u n k to w a n iu w p e w n y m sto p n iu o d c z y ta n y c h m a lo w a n y c h w sp o rn ik ó w , m a ją c y c h na śc ia n ie pó łn o cn ej fo r­ m y p rz y p o m in a ją c e g ó ra lsk ie p arzen ice . W sp o r­ n ik i łączo n e b y ły d a w n ie j g irla n d a m i ro ś lin n y ­ m i o b ecn ie b ard zo słab o za ch o w an y m i. P ła s z ­ cz y zny w e w n ą trz łu k ó w , tw o rz ą ilu z jo n isty c z - ne, czerw o n o u g ro w e k o n ch y , sta n o w ią c e tła d la p o staci św ięty ch , k tó re w czasie o d cz y ty w an ia te j p a r tii m alo w id ła u d a ło się d ro g ą p u n k to ­ w a n ia o k re ślić w sposób b a rd z o ogólny. B y ły to p ra w d o p o d o b n ie p o sta c ie siedzące.

B ard z o w a ż n y m e le m e n te m na ścian ie w sch o d ­ n ie j b y ło okno, k ie d y ś fu n k c jo n a ln e , a obecnie z a m u ro w a n e , k tó re m u m a la rz p o d p o rz ąd k o w ał k o m p o zy cję. B oczne g lify o k na w y p e łn io n e są w icią ro ślin n ą , o d p o w iad a ją cą c h a ra k te re m w i­ ci sk lep ien ia. W n a d o k ie n n e j płaszczy źn ie g lifu zach o w ała się m a lo w a n a ta b lic a fu n d a c y jn a z im ie n ie m fu n d a to ra i d a tą (il. 7). In n a tab lica, lecz b ez n ap isu , z n a jd u je się n ad o k nem , a d w ie n a s tę p n e ro zm ieszczon e są s y m e try c z n ie po j e ­ go b o k ac h , i też n ie m a ją n a jm n ie js z y c h śladów napisów , po n iew aż po b iały , n a k tó ry c h one b y ­ ły , są z u p e łn ie zniszczone, z d ra p a n e . S am o tw ó r o k ie n n y , p o do bn ie ja k k ra w ę d ź ścian y p rz y jej s ty k u ze sk lep ien iem , je s t otoczon y gładk im , k ilk u c e n ty m e tro w y m o brzeżem w k o lo rz e c z e r­ w o n y m . W sz y stk ie ta b lic e są u ję te w s ty liz o ­ w a n e ra m y , o m o ty w a c h liśc ia sty c h i w o lu to

-Iш н . PN <л ч. p ft V*. л> z a k r y s t i a pmbitt-rium MAGNIFICAT И«Ю* _{5 U ompdnowor»^}цГ”"“ ho cat^mł^m jVrop»«.) J*. j ar> sw. Piotr C h r y s t u s b Z lk Z sw. Pa met ^ r o d z a j f r y z u z p o p i er-

^

M W ULIIII i'i'iM t Г lilll'hi.1 n u i I M l ! I «

l i l i i ;i|

- I s c e n a I _ I S C Ł h a PD. o с 4j ZACH.

11. P ła za, p o w . C h r z a n ó w . S c h e m a t y c z n y p la n kościo ła z r o z w i n i ę c i e m śc ia n i s t r o p u n a w y g łó w n e j , u k ł a d n o ­ w e j p o l i c h r o m i i (rys. au to r a )

Ц . P łaza, C h r z a n ó w d is tr i c t, P a r is h c h u r c h : s c h e m a t i c p la n o f t h e c h u r c h w i t h o r t h o g o n a l p r o j e c ti o n s o f w a l l s a n d t h e m a i n n a v e v a u l t i n g , a n d t h e o u t l a y of n e w p o l y c h r o m y (d r a w i n g b y t h e a u th o r )

(w szystkie zdjęcia: J. F u rd y n a)

w ych. P o n iż ej b o cz n y ch ta b lic z n a jd o w a ły się d a w n ie j b liź n ia c z e lu k i a r k a d o w e is tn ie ją c e o b ecn ie ty lk o ślad ow o. T ło ś c ia n y je s t z a sa d n i­ czo g ład k ie, ja sn o k re m o w e .

N a jle p ie j zach o w a n a, a ty m s a m y m n a jle p ie j cz y te ln a, je s t g ó rn a część zach o d n iej s tre fy sk le p ie n ia , k tó r a d o m in u je n a d całością in te n ­ sy w n o ścią k o lo ru i ry s u n k u . P o n iż e j te j p a r tii i w k ie r u n k u śc ia n y w sc h o d n ie j, a zw łaszcza n a p o łu d n io w y m sk ło n ie sk le p ie n ia , m alo w id ło je s t ja ś n ie js z e i b a rd z o s u b te ln e , p rz y czy m p r z e j­ ście od siln eg o d z ia ła n ia k o lo ru i r y s u n k u k u ro z ja śn ie n io m w a lo ro w y m je s t p ły n n e , ro b i w ra ż e n ie e fe k tu p ie rw o tn ie z a m ie rzo n e g o i ce­ low o re a liz o w a n e g o . N ie m ożna tu je d n a k eli­ m in o w ać d z ia ła n ia cz asu i w a ru n k ó w fizy cz­ nych, k tó re w p ły n ę ły w d u ż y m s to p n iu n a s ta n m alo w id ła. T e n s ta n w czasie k o lo ry sty c z n e g o o p ra c o w y w a n ia p o lic h ro m ii s ta r a n o się ś w ia d o ­ m ie u trz y m a ć , d ąż ąc do za ch o w a n ia p ra w d y za­ b y tk o w e j (il. 8). Z a s trz y k i p o d ty n k o w e p rz e p ro w a d z o n o n a b li­ sko 40°/o p o w ie rz c h n i ty n k ó w z a b y tk o w y ch , p rz y u ży c iu w o d n e j e m u ls ji p o lio c ta n u w in y lu w s tę ż e n iu 20— 25°/o (ściana w sch o d n ia i p ó ł­ nocna) oraz w in o fle k su rozp uszczo neg o w to lu e ­ n ie w s tę ż e n iu 25°/o (ściana po łu d n io w a), w e w sz y stk ic h w y p a d k a c h bez w y p e łn iac za, p o n ie ­ w aż o d sta w a n ia ty n k ó w b y ły w ąsk oszczelin ow e, a w p ro w a d z a n e spoiw o d o b rz e je w z m a c n ia ło i d o sta te c z n ie zw iązało z podłożem . W m iejscac h s p ę k a n ia ty n k ó w i ta m gdzie je d n o ra z o w y z a ­ s trz y k sp oiw a n ie d a w a ł p ełn eg o e fe k tu zabieg p o w ta rz a n o . T y n k i o ry g in a ln e są zd ro w e i sp o i­ ste. Ich g ru b o ść w a h a się w g ra n ic a c h od 8 do

15 m m .

P u n k to w a n ie m a lo w id ła w y k o n a n o p ig m e n ta m i w p ro sz k u , z u ży ciem ja k o sp oiw a w o d n ej e m u ls ji p o lio c ta n u w in y lu (w inaw il) o s tę ż e n iu 2— 3°/o8. Z g o d n ie z za le cen ie m K o m isji K o n

-3 P rz ed przy stąp ien iem do p u n k to w an ia zakw aszoną podczas doczyszczania pow ierzchnię zabytkow ego m a ­ lo w id ła zneutralizo w an o przez przem ycie w odą z do­ d atk iem am oniaku. Ja k o pigm entów użyto do p u n k ­ to w a n ia fa rb le ’francow skich.

se rw a to rs k ie j, p rz y p u n k to w a n iu zasto so w an o m e to d ę la w o w a n e j k ro p k i, z u trz y m a n ie m j a ­ śn iejszeg o w a lo r u m ie jsc p u n k to w a n y c h lu b k o lo ry sty c z n ie u z u p e łn ia n y c h . P rz y ję to te ż z a ­ sadę w s trz y m a n ia się od ja k ic h k o lw ie k re k o n ­ s tru k c ji. J e d y n y w y ją te k d opu szczo n o n a ścia­ n ie w sch o d n ie j co do o b ra m ie n ia p ie rw o tn e g o n a p isu z lew e j s tro n y o k n a i w z d łu ż jego p r a ­ w ej k ra w ę d z i, choć i tu re k o n s tr u k c ja m a ce­ ch y po szerzonego p u n k to w a n ia , p o n iew a ż o p a r ­ to się je d n a k n a m in im a ln y c h re s z tk a c h o ry g i­ nału . Z p o w ierzch n i p rz e m u ró w k i w e w n ą trz o k n a u su n ię to z a p raw ę , odczyszczając i ek sp o ­ n u ją c w ą te k k a m ie n n y . D o ln e g ra n ic e całego p ła tu m a lo w id ła i o ry g in a ln y c h ty n k ó w zazn a­ czano cieriką, c iem n ą k re s k ą , a płaszczy zn y ścian p o n iżej p rz e m y to , p o k ry to p o b iałą w a ­ p ie n n ą i p rz e p u n k to w a n o k o lo re m zb liżo n y m do tła p a r tii o ry g in a ln y c h , p rz y u ży c iu spoiw a k a ­ ze in y w a p ie n n e j. A n a lo g iczn ie p o stąp io n o z la m p e rią , u ż y w a ją c do i ej m a lo w a n ia h ia łe j f a r ­ b y e m u lsy jn e j z a b a rw io n e j u m b rą n a tu r a ln ą w p ro sz k u .

P o w y k o n a n iu w sz y stk ic h zabieg ów u trw a lo n o p o w ierzch n ię za b y tk o w eg o m alo w id ła p rzez ro z ­ p y le n ie n a n ie j 2 % ro z tw o ru p o lio c ta n u w in y ­ lu rozcieńczonego m e ta n o le m .

P ra c e k o n s e rw a to rs k ie p rz y obiekcie zakończo ­ no 13 czerw ca 1970 ro k u .

U W A G I K O Ń C O W E

B u d o w ę kościoła p a ra fia ln e g o p.w . Sw . K rz y ża w P ła z ie rozpoczęto w 1 połow ie X V I w ie k u (p re z b ite riu m ), a ukończono w 1576 r .4. P re z b i­ te riu m je s t p ro sto k ą tn e , n a w a szersza, n a rz u ­ cie p o p rz ecz n eg o p ro sto k ą ta . J e j oś je s t od osi p re z b ite riu m p rz e s u n ię ta k u p o łu d n io w i n a s k u ­ te k w łąc zen ia k a p lic y , w z m ia n k o w a n e j w a k ­ ta c h w iz y ta c ji b isk u p ic h z la t 1602— 1783. P r e ­ z b ite riu m je s t sk le p io n e kolebkow o, w n aw ie p u łap .

D a tę b u d o w y kościoła, ja k też fu n d a c ji w y s tr o ­ ju m a la rsk ie g o w n ę tr z a p o d a je in s k ry p c ja u m ieszczo n a n a k a m ie n n e j tab licy , w m u ro w a ­ n e j w p ó łn o c n ą ścian ę n a w y , w p o b liżu c h ó ru m uzyczn ego. F u n d a to r w y m ie n io n y je s t ró w ­ nież n a fu n d a c y jn e j ta b lic y m alo w a n e j, z n a j­

d u ją c e j się, ja k w sp o m n ian o w y ż e j, w g ó rn y m glifie ślep ego okna w sch o d n iej śc ia n y p re z b i­ te riu m . Z n a n i są więc: n ie w ą tp liw y fu n d a to r p o lich ro m ii — po chodzący z P ła z y p le b a n ks. T om asz Ż y d ek 5 oraz p le b a n A n to n i, ro z p o czy ­ n a ją c y b u d o w ę n ow ego k ościoła k a m ie n n e g o w m iejsce is tn ie ją c e g o p ra w d o p o d o b n ie p rz e d te m d re w n ia n e g o . N ie je s t n a to m ia s t z n a n y a u to r po lich ro m ii. Je g o id e n ty fik a c ja je s t ob ecn ie n ie ­ m o żliw a z u w ag i n a b ra k o d p o w ie d n ic h źró d eł. W n a w ie kościoła, w k a p lic y M a tk i B o skiej i w p rz e d sio n k u zo stała p rz e z a u to ra n in iejszeg o a r ty k u łu w y k o n a n a n o w a p o lich ro m ia, w k tó re j sta ra n o się n aw ią zać do p o lic h ro m ii z a b y tk o ­ w e j, g łó w n ie p rz e z c h a ra k te r ry s u n k u i k o lo ru . N a s tro p ie n aw y , w okół c e n tr a ln e j, p łaszc zy z­ now o m a lo w a n e j g ru p y fig u ra ln e j, sk o m p o n o ­ w a n y zo stał te k s t h y m n u „ M a g n ific a t” z w p le ­ cio n y m i e le m e n ta m i r y s u n k u o c h a ra k te r z e g ro ­ tesk o w y m . T ło ry s u n k u i te k s tu je s t w ib ru ją c e , zło cisto u g ro w e. J e d n o lite w k o lo rz e są ścian y n a w y (jasne, n ieb ie sk a w o p o p ie la te ), w k a p lic y M atk i B oskiej (ja sn o p o p ie la te o o d cien iu ró ż o ­ w ym ) o ra z p rz e d sio n k a (jasn e, różow o żółtaw e). W g ó rn y c h p a r tia c h ścian n aw y , w c ią g u fry z o ­ w y m pod s tro p e m w y k o n a n y je s t ro d zaj m e ­ d alio n ó w z p o sta c ia m i św ięty ch , w k tó ry c h d o ­ m in u je ry s u n e k d o p e łn io n y n iez n a c z n ie k o lo ­

re m . P o d ch ó rem , w g ó rn e j części ścian

w sch o d n ie j, p o łu d n io w ej i p ó łn o cn ej, u m ie sz ­ czono 4 sc e n y (B u rza n a m o rz u (il. 9), Myc'ie nóg apo sto ło m (il. 10), Z m a rtw y c h w s ta n ie i M i­ ło sie rn y s a m a ry ta n in ) u trz y m a n e , p o d o b n ie ja k re s z ta ko m po zycji, z d o m in a c ją sw obo dn ego r y ­ su n k u . K a p lic a M a tk i B oskiej n a k r y ta stro p e m , m a ro d z a j ciąg łeg o fry z u ze sc e n a m i Z w ia s to ­ w a n ia , N a ro d zen ia, P o k ło n u 3 K ró li, U k rz y żo ­ w a n ia i W n ie b o w stą p ie n ia . R y su n e k i k o lo r są tu je d n a k tra k to w a n e n ie m a l ró w n o rzęd n ie , na n e u tra ln y m tle. E le m e n ty ry s u n k u i k o lo ru z n a jd u ja sie tu ż w p rz e d sio n k u , na b a lu s tr a ­ dzie c h ó ru i pod ch ó rem , n a stro p ie .

Z ałączo n y r y s u n e k sc h e m a ty c z n y (il. 11) i p rz y ­ k ła d o w y m a te r ia ł fo to g ra fic z n y u z u p e łn ia ją te n k ró tk i opis k o n s e rw a to rs k ie g o rozw iązan ia.

d r J ó z e f F u r d y n a Z P A P K ra k ó w 4 „ K a ta lo g Z a b y tk ó w ”..., t. I, z. 4, pow . C h rz a n ó w , s. 4. 5H . P i e ń k o w s k a , R e n e s a n s o w a p o li c h r o m ia w M o d l n ic y , „ P ra c e z H is to rii S z tu k i, Z e sz y ty N a u k o w e U J ”, L X X X V I (1965) z. 2, ss. 95— 134: a u to r k a p o d a je , że ks. T o m asz Ż y d e k b y ł ta k ż e f u n d a to r e m p o lic h ro ­

m ii z 1562 ro k u , c ie k a w e j m a la rs k o i b o g a te j ik o n o ­ g ra fic z n ie , z n a jd u ją c e j się w d re w n ia n y m k o śc ie le p a ­ ra f ia ln y m w M o d ln icy . R ó w n ie ż ta m b y ł on p le b a ­ n em . P e łn e z e s ta w ie n ie ź ró d e ł i b ib lio g r a fii d o ty c z ą ­ cej k s. T o m a sz a P ła z y p o d a je K . E s t r e i c h e r , „ B i­ b lio g ra fia : T o m asz P ła z a 1530— 1597”.

T H E D IS C O V E R Y A N D C O N S E R V A T IO N O F T H E 16TH C E N T U R Y P O L Y C H R O M Y IN T H E P A R IS H C H U R C H A T P L A Z A , P O L A N D

W ith in h is p r e s e n t p u b lic a tio n th e a u th o r d e a ls w ith th e d is c o v e ry a n d c o n s e r v a tio n o f a n a n c ie n t p o ly ­ ch ro m y in th e s a n c tu a r y o f th e p a r is h c h u rc h a t P ła z a , C h rz a n ó w d is tric t. T h e d is c o v e ry in q u e s tio n w a s m a d e in 1969 in c o n n e c tio n w ith p r e p a r a ti o n s u n d e r ­ ta k e n w ith th e p u rp o s e to e x e c u te a .series o f n e w m u r a l p a in tin g s . As a r e s u lt o f p r e lim in a r y c o n s e r v a tin g tr e a tm e n ts th e 16th c e n tu r y p o ly c h ro m y h a s b e e n fo u n d u n d e r th e la y e rs o f p la s te r s a n d p r im e r s o n th e w h o le s u r fa c e o f b a r r e l v a u ltin g a n d p a r t ly on w a lls fo r m in g e x - te n tio n s o f th e v a u ltin g s u rfa c e s . T h e a n a ly s is of a r tis tic v a lu e , th e s ta te o f p r e s e r v a tio n , th e tim e o f its e x e c u tio n a n d c o n s e q u e n tly th e c o n s e r v a tio n o f th e sa id p o ly c h ro m y w e re o r d e r e d b y th e V o iv o d sh ip C o n ­ s e r v a to r ’s O ffice, C ra c o w to a G ro u p o f A rtis tic

A te lie rs “ A R A ” , C raco w . T h e c o n s e r v a tin g t r e a tm e n t p r o p e r h a s b e e n d iv id e d in to tw o sta g e s. T h e f ir s t o f th e m in c lu d e d th e r e ­ v e a lin g o f p o ly c h ro m y fr o m b e n e a th o f p la s te r a n d p r i m e r la y e r s , a n d th e p r e p a r a tio n of a d e ta ile d d r a ­ w in g a n d p h o to g r a p h ic d o c u m e n ta tio n . W ith in t h a t seco n d th e c o n s e r v a tio n tr e a tm e n t w as b eg u n s ta r tin g w ith th e s u b - p la s t e r in je c tio n s , m e c h a n ic a l a n d p a r t ly c h e m ic a l c le a n in g of th e r e v e a le d p a in te d la y e r , fillin g of lo s se s in m o r ta r b y th e u s e of s ilic a -lim e p u tty a n d a ls o w ith re to u c h in g stip p lin g o f th e p o ly c h ro m y its e lf. D u rin g th e c o n s e r v a tio n a se rie s o f la b o r a to r y te s ts h a s b e e n c a rr ie d o u t w ith th e a im to d e te r m in e th e c o m p o s itio n o f p la s te r s a n d p a in ts . I t h a s b e e n fo u n d t h a t th e p o ly c h ro m y w a s la id u p o n th e lim e p r i m e r a n d on th e s in g le -la y e r, o rig in a l s a n d - lim e fin in g s. W ith in a s u r fa c e c o v e rin g som e 70 sq. m of p a in tin g th e re m o v in g of p la s te r a n d p r im e r la y e r s d id n o t e n c o u n te r a n y se rio u s d if fic u ltie s w h e n c o m ­ p a r e d w ith its o th e r p o rtio n s.

I n th e m a in n a v e a n d sid e c h a p e ls w h e re no tr a c e s of th e R e n a is s a n c e p o ly c h ro m y h a v e b e e n p r e s e rv e d (th e ir f o u n d e r in 1576 w a s a lo c a l re c to r) th e g ro u p o f c o n s e r v a to r s h a s e x e c u te d th e e n tire ly n e w m u r a l p a in tin g s . S T E F A N W Ó JC IK

KO NSERW A CJA SG R A FFIT A Z X V II W IEKU N A K A M IEN IC Y W TRZEBIATOW IE

S g ra ffito um ieszczo n e zostało n a n a ro ż n e j k a ­ m ien icy (róg u licy Z a ja z d o w e j i R y n k u ), na ścian ie od u lic y Z aja zd o w ej, n a w y so k o ści około

130 c m od o b ecneg o p oziom u ulicy. S g ra ffito p och od zi z 1 p o ło w y X V II w ie k u i p rz e d s ta w ia sło nia. Z w ie rz ę ta te, w p ra w d z ie rzadko, ale

po-1. T r z e b i a t ó w , ul. Z a j a z d o w a , sg r a ffi to , s t a n p r z e d k o n s e r ­ w a c ją

1. T r z e b i a t ó w , T o w n h o u s e in Z a j a z d o w a st r e e t: s g r a ffi to