Felicjan Polakowski
Modernizacja kamienic tzw. Bloku
"S" w Toruniu
Ochrona Zabytków 29/1 (112), 18-26
FE L IC JA N PO LA K O W SK I
MODERNIZACJA KAMIENIC TZW. BLOKU „S” W TORUNIU
Blok ,,S” w T oruniu, zaw arty m iędzy ulicam iSzeroką, M ostową, Ciasną i P o d m u m ą , jest n iety p o w y m fra g m en te m u rb an isty czn y m S ta rego M iasta. Ma k sz ta łt w ydłużonego p ro sto k ą ta (w y m iary 145X30 m) o szerokości ró w nej długości jed n e j parceli. Ulica M ostow a p rzeb ie ga w zdłuż fro n to w ej pierzei tego bloku, n a to m iast P o d m u m a tra k to w a n a b y ła daw niej jako dojazd n a zaplecza parcel. P rzy lega ona do m u ró w m iejskich, oddzielających m iasto od tere n ó w byłego zam ku krzyżackiego i zacho w ała p odrzędny c h a ra k te r. Jeszcze w X IX w. znajdow ały się tu stajn ie, w arsztaty , pralnie,
sk łady 1, a liczne spośród nich dopiero w d ru giej połowie tegoż w ieku przebudow ano na m ieszkania lub w iększe m agazyny. Były to na ogół obiekty k o n stru kcji szachulcow ej lub m ie
szanej (p arter z m u ró w ceglanych, piętro sza- chuloowe), pozbaw ione piwnic.
Rów nież linia zabudow y tejże ulicy przebiega ła n ie tak re g u la rn ie jak obecnie, np. budynek parceli n r 15 w 1875 r. w y k raczał około 3 m 1 W ojewódzkie Archiwum Państw ow e m. Torunia
(WAP — Toruń) AmT bud. — G — 2803, G — 2802, G — 2800, — G — 2798, G — 2788, G — 2779.
ч • • • G tO W NE CIĄGI HANDLOW E 0| , fo fnn p° fQQ f
50"-1. Toruń, S ta re M iasto, lokalizacja b lo ku „S”: ... — głów ne ciągi handlow e 1. T oruń, th e Old T o w n , location o f th e „S” block: ... — m a in trade routes
RyneT Siarom i ej
Szeroko
Mostowo
LEGENOA “ mur gotycki
кж mur gotycki prawdopodobnie
ш mur nowożytny
m mur XIX,XX wieczny = mur nieiazeznany zabytkowe elementy □ portale • drzwi A okna o schody e szafy wbudow ać — boazerie
O grupa zabytku — f- moduły parcel
podwarza
J^Efi
2. Toruń, Stare M iasto, blok „S”, rozw arstw ienie historyczne m u ró w na poziom ie parterów
2. Toruń, th e Old Tow n, th e „S” block, historical stratification of w alls on the groundfloor level
Budynki adoptowane ] p r o je k to w a n e U Wyburzenia -ł - ---1- Jezdnie.dojazdy I *dd ô ô | Ś m ie tn ik T R Trałottacja mg Magazyn Sklepy Mminćst racja Ot jezdni Woda siec i Kanalizacja -Gaz •• Kobei S N Ktbei NN -Kebei teiełon."
3. T oruń, S ta re M iasto, blok „S”, koncepcja zagospodarow ania terenu
3. Toruń, th e Old Tow n, th e „S” block, proposal concerning m anagem ent of the area
w obecną ulicę, a bu d y n k i pod n r 37 i 39 w ci n a ły się H in e m aż do osi je z d n i2. W 1894 r., w w y n iku obsunięcia się wykopów podczas u k
ła-WAP — Toruń AmT bud. G — 2803, G — 2802, G — 2779.
dania sieci kanalizacyjnej, zarysow ały się m u ry frontow e w spom nianych budynków . O dbu dowano je w obecnej linii zabudowy. Znacznie większą w artość historyczną i techniczną przedstaw iają b u dyn k i p rzy ulicy M ostowej, wzniesione jako obiekty m ieszkalne. P ierzeja te j ulicy posiada 26 m odułów najw ęższych
działek gotyckich, p rzy ję ty c h w szerokości pi w nic pod n r 24, 26, 28, 38, 40 oraz części p iw nic n r 34 i 14 (m oduł około 6 m). M oduł ten p okry w a się z zachow aną szerokością domów w w ielu blokach Starego M iasta, np. p rzy ulicy K opernika, Sw. Ducha, Szew skiej, jest i dzi siaj czytelny w podw órzach i b u d y n k ach przy
ulicy P o d m u rn ej, szczególnie pod n r 15, 17, 23 — 27, 33, 37.
Je d y n ie pod n r 20—22 oraz na sty k u parcel 34— 36 w y stę p u ją zakłócenia tego podziału. T rudn o ustalić, czy b u d yn k i te (w sw oim zary - . sie gotyckie) zostały w pierw szej fazie w znie sione na nieco szerszych działkach, czy dopie ro w trakcie późniejszej przebudow y, jednakże jeszcze średniow iecznej; znam y tak ie w y p adki p rzy ulicy Ż eglarskiej 7, K op ern ik a 15. P rz y kładem scalenia je st zespół budynków p rzy u li cy M ostow ej 34 i P o d m u rn e j 33. W 1864 r. w y stę p u ją na w ym ienionych parcelach trz y b u d y nk i o oddzielnych podw órzach i zabudow a niach gospodarczych. W 1876 r. scalono je w jed en obiekt, n ad ając m u od ulicy M ostowej jedno ro dn ą elew ację, w spólną obszerną k latk ę schodową, a w głębi parcel — całkow icie inny u k ład podw órek i o fic y n 3.
W a k ta c h budow lanych dotyczących te j osta tn ie j p rzebudow y n atrafio n o na o kreślenie b u dy n k u z najw ęższej parceli „stary, boczny i ty l n y dom ” (alte S e ite n u n d Hinterhaus). W y m ieniony „ sta ry boczny dom ” stanow i poprze dnio już sygnalizow any w yłom w podziale m o d u larn y m pierzei, a jego szerokość rów n a się szerokości ulicy Ciasnej. Może istn iał tu po dobny do niej przejazd, k tó ry później zabudo w ano. Tego ro d zaju p rzejazd y istn iały n a te re nie T orunia; niedaw no przyw rócono ta k i p rze jazd w e w schodniej pierzei R ynku S ta ro m ie j skiego.
W artość zab ytk ow a obiektów bloku „ S ” jest n iew ątp liw ie duża. W p rzew ażającej części b u dynków od u lic y M ostow ej zachow ały się goty ckie piw nice, ściany p a rte ró w (częstokroć ró w nież w yższych kondygnacji), w iele d e ta li a r chitektonicznych, a w k ilk u — gotyckie elew a cje i fro n to w e i podw órzow e. W iele obiektów p rzebu d o w an y ch w X IX w. przed staw ia już dużą w artość historyczną, chociaż w w y pad ku stw ierd zen ia nieźle zachow anych, a pochodzą cych z w cześniejszych epok elew acji — nie w y klucza się ich odsłonięcia, jak to uczyniono już w b u d y n k u n r 24 4. D oku m entacja historyczna je s t w opracow aniu, n atom iast b ad an ia arch i tek ton iczn e będą prow adzone w tra k c ie prac budow lanych.
3 WAP — Toruń AmT bud. G — 2800.
* W stępne badania nasuwają również przypuszczenie o istnieniu podobnych gotyckich form pod bardzo prostą obecnie fasadą kam ienicy nr 26; I. S ł a w i ń s k i , Badania architektoniczne elew a cji i p ro jek t elew a cji bu dyn ków p rzy u licy M ostow ej nr 24 i 26 w Toruniu, Archiwum PKZ Oddział Toruń, nr 131/8, 141/2.
Niżej przedstaw iam y problem y p rojektow e do tyczące bloku „S ” w T o r u n iu 5.
1. E l e w a c j e b u d y n k ó w p r z y u l i c y P o d m u r n e j
J a k już wspom niano, ulica ta zachow ała swój pierw otny, gospodarczy c h arak ter. Spośród 16 zlokalizow anych tu budynków 50% stanow ią obiekty m ieszkalne, pozostałe — to m agazyny lub obiekty o fu n k cji m ieszanej, m agazynow o- -biurow ej. Zachow ał się tu jeszcze tra d y c y jn y uk ład zabudow y parceli. Gospodarcze fasady budynków zlokalizow anych przy ulicy P o d m u r nej stanow ią m ocno w yeksponow any pierw szy p lan panoram y, a ponad nim i piętrzą się b rzy d kie, z reg u ły po m acoszem u trakto w ane, po dw órzow e elew acje budynków ulicy M ostowej. U porządkow anie te j pierzei i podw órzow ych elew acji budynków zlokalizow anych przy ulicy M ostowej stało się w ażnym problem em p ro jek towym .
2. M o d e r n i z a c j a l o k a l i s k l e p o w y c h
G łów nym ciągiem handlow ym dzielnicy S taro m iejskiej są ulice Dzierżyńskiego, Szeroka, K rólow ej Jadw igi oraz ry n k i S tarom iejski i N ow om iejski. S ta re Miasto jest n a d a l głów n ym ośrodkiem handlow ym , .usługowym i ad m in istracy jn y m Torunia. Czynione są próby rozładow ania tego sta n u rzeczy, jednakże p ro ces ten p o stępu je bardzo powoli. W Toruniu obszar zaw arty m iędzy obw arow aniam i śred niow iecznym i w sto su nk u do pozostałych dziel nic jest dość znaczny. M ieszka w nim 22 tys. osób (wobec 140 tys. w szystkich mieszkańców), a gęstość zaludnienia przekracza 500 osób na h ek tar. W zw iązku z ty m przew iduje się zna czne zm niejszenie liczby m ieszkańców śród m ieścia, stw orzenie z niego c e n tru m k u ltu ra l- n o-turystycznego, z rów noczesnym ogranicze niem usług ogólnom iejskich. Istniejące tu lo kale handlow e n ie odpow iadają w spółczesnym w ym aganiom . N a ogół nie m ają zaplecza m aga zynowego, socjalnego, częstokroć n a w e t sani tarnego. Na budow ę now ych obiektów handlo w ych n ie m a po p ro stu m iejsca. Jed y n y m więc rozw iązaniem pozostaje m odernizacja istn ieją cych lokali handlow ych i usługow ych, pole gająca m. in. n a łączeniu pow ierzchni sk lepo w ych i m agazynow ych.
3. M o d e r n i z a c j a m i e s z k a ń
W m odernizow anych bu dy nk ach inw estorzy m uszą uzyskać m ieszkania o stan dard zie w y m ag any m w e w spółczesnym budow nictw ie. D otyczy to szczególnie północnej, najw ęższej 5 Projekt wykonano w 1973 r. w Pracowni Projektów
PP PKZ Oddział Toruń, autor: mgr inż. arch. F e licjan Pol/akowski.
4. Toruń, S ta re M iasto, blok „S”, p ro jekt, r z u t parterów (rys. B. K obielski) 4. T oruń, the Old T ow n, th e „S” block, design for projection of groundfloors
5. T oruń, Stare M iasto, blok „S”, p ro jekt, rzu t pierw szych pięter (rys. B. K obielski) 5. T oruń, th e Old T ow n, the „S” block, design for projection of the fir st storeys
części bloku, w k tó rej jest najw ięcej ciem nych podwórek.
W projekcie koncepcyjnym m odernizacji obie k ty podzielono na następu jące grupy:
a) obiekty zabytkow e przew idziane w całości na cele użyteczności publicznej;
b) obiekty z lokalam i handlow ym i na parterze, natom iast górnym i kondygnacjam i m ieszkal nym i;
c) obiekty o fu n k cji adm inistracyjnej; d) obiekty o fu n k cji w yłącznie m ieszkalnej; e) obiekty pomocnicze.
Obiekty grupy „a”. N ajcenniejszym zespołem
zabytkow ym w bloku jest były pałac Fengera,
zbudow any na czterech pierw otnych parcelach gotyckich (ulice M ostowa 14, Ciasna 2 i Pod- m u rn a 13). S kłada się on z m ieszkalnego b u dynku frontow ego, dwóch oficyn oraz zam yka jącego czworobok spichrza, przez k tó ry prow a dzi w jazd na podw órko. Całość jest rzadkim przykładem w zabudow ie Starego M iasta. W poszczególnych obiektach zachow ały się b a rokow e elem enty w y stro ju w nętrz, jak schody, drzw i, boazerie, praw dopodobnie polichrom ow a n e stropy. W połowie X IX w. m ieściły się tu pokoje gościnne, sklep i m ała restau racja, w podw órzu — s ta jn ia 6. B ył to więc
przypusz-6 W AP — T o ru ń Am T hud. — G. — 2779.
czalnie zajazd. P ierw sze założenia k o n serw a to rsk ie su gero w ały podtrzym an ie tra d y c ji i u rządzenie tu schroniska PTTK . G otyckie p iw nice zam ierzano zaadaptow ać n a m iejsce spo żyw ania śniadań i kolacji (z kuchnią częściowo sam oobsługow ą), spichrz na zbiorow e sale sy pialne. O statnio obiektem zainteresbw ał się U n iw ersy tet im. M. K opernika, z m y ślą za adap to w an ia zespołu pałacowego dla In sty tu tu Z abytk o zn aw stw a i K onserw ato rstw a. J e st to idea niew ątp liw ie słuszna i godna poparcia. K o lejny zespół stanow ią kam ienice m ieszczań skie od n r 22 do 28 p rzy ul. M ostowej. K am ie nica n r 22 jest ciekaw ym p rzy k ład em w yko rzy sta n ia podczas przebudow y w czasach no w ożytnych Wielu elem entów gotyckich. N a tom iast o b iek ty n r 24 i 26 m ają zachow ane ga b a ry ty wysokościow e gotyckich kondygnacji (w ysokie sienie przedzielono w X IX w.) oraz p ierw o tn y u k ład w nętrz. W elew acji bu d y n k u n r 26 stw ierdzono istnienie w ielu elem entów gotyckich, k tó re zostaną odsłonięte, a w n a j w yższej p a rtii b u d y n k u spodziew ane jest z n a lezienie pozostałości gotyckiego szczytu. We w szystkich w ym ienionych czterech bud y n kach zachow ały się w dużej m ierze gotyckie elew a cje podw órzow e oraz — z w y jątk iem b u d y n k u n r 26 — gotyckie szczyty. U kład w n ę trz u n ie m ożliw ia praw idłow e rozw iązanie m ieszkań, d latego zespół te n przeznacza się na cele u ży teczności publicznej. J e st propozycja, b y w
dwóch spośród nich zlokalizować redakcję m iejscow ego czasopisma „Nowości” oraz u rzą dzić k lub „ P ra sa ”.
O biekty g ru p y „b ” . Blok „S ” swoim najw ęż szym bokiem przylega do ciągu handlow ego przy ulicy Szerokiej (il. 1). W celu rozłado w ania nadm iernego ru ch u na głów nych ulicach zakłada się u sy tuow anie lokali handlow o-usłu gow ych w bocznych ulicach. W w y padku ulicy M ostowej p rop o nuje się utw orzenie ciągu skle pów w p a rte ra c h budynków n r 30—42. B u dy n ki te w przew ażającej części uległy przebudo wie w X IX w., z dostosow aniem p a rte ró w do fu n k cji h a n d lo w e j7. P rojektow ana m oderniza cja sklepów polega przede w szystkim n a roz budow ie m agazynów i urządzeniu zapleczy so cjalnych. Rozbudow ę m agazynów w p a rte rz e uzyska się przez całkow itą zabudow ę parcel aż po ulicę P o d m u m ą, k tó rą będzie się dowozić tow ary. Pozwoli to zachować gospodarczy cha ra k te r ulicy. Zaplecza socjalne p ro p o nuje się um ieścić w dobudow anych na pierw szym pię trze pom ieszczeniach o bardzo w ąskich tra k tach. W najw ęższym fragm encie bloku pow sta nie w poziom ie pierw szych p ięter taras, całko wicie odizolowany od handlow ej części b u d y n ku; n a dachy projek tow an ych m agazynów pod-7 WAP — Toruń AmT bud. — G — 2803, G — 2802,
G — 2800, G — 2796, G — 2792, G — 2788.
6. Toruń, Stare M iasto, blok ,sS ”, p ro jekt, p rze k ró j poprzeczny 6. Toruń, th e Old T ow n, th e „S” block, design for cross-section
7. T o ru ń , S tare M iasto, blok „S”, elew acje w zd łu ż ul. M ostow ej, stan z 1973 r.
7. T oruń, th e Old T ow n, th e „S” block, elevations along th e M ostow a Street, state o f 1973
8. T oruń, Stare M iasto, blok „S”, elew acje w zd łu ż ul. M ostow ej, p ro je k t
8. Toruń, th e Old T ow n, th e „S” block, elevations along th e M ostow a Street, plan
9. T oruń, Stare M iasto, blok „S”, elew acje w zd łu ż u l.P o d m u rn ej, stan z 1973 r.
ZO. Toruń, Stare M iasto, blok „S”, elew acje w zd łu ż ul. P odm urnej, stan z 1873 r.
10. Toruń, th e Old T ow n, the „S” block, elevations along the P odm urna Street, state of 1973
12. Toruń, Stare M iasto, blok „S”, w idok z lotu ptaka, sta.n z 1973 r. 12. Toruń, the Old Tow n, the „S” block, aerial view , state of 1973
13. T oruń, S tre M iasto, blok „S”, w idok z lotu ptaka, p ro je k t (rys. oprać.: F. P o la ko w ski, J. G órzyński, 13. Toruń, the Old Tow n, the „S” block, aerial view , plan B. Polakow ska)
niesione zostaną o jed n ą .kondygnację podw ó rza. W ykształcone trz y w n ętrza taraso w e od dzielać będą poprzecznym i łącznikam i b ud y nki o różn ym u żytkow aniu. To rozw iązanie u m o żliw i zachow anie zabudow y ulicy P o d m u rn ej 0 w ysokości m in im u m dwóch kondygnacji, a rów nocześnie zapew ni dostateczne nasłonecz n ien ie m ieszkań w b u dyn k ach p rzyległych do ulicy_ M ostowej.
Obiekty grupy „c”. N a siedziby a d m in istra c y j
n e przeznaczano dw a obiekty: b u d y n k i n r 32 1 34 p rzy ul. M ostow ej. W b u d y n k u n r 34 w okresie m iędzyw ojennym m ieścił się bank, n a to m iast w b u d y n k u n r 32 — duży m agazyn h a n d lu m eblam i.
Obiekty grupy „d”. Zaledw ie trz y b u d yn ki
przeznaczono w całości n a m ieszkania: bu d y n k i n r 16, 18 i 20 p rzy u licy M ostowej, zlokalizow a ne w n ajszerszej części bloku. O kna m ieszkań p a rte ro w y c h są um ieszczone dosyć wysoko, g w a ra n tu ją p ełn ą izolację od ulicy, ja k ró w nież dostateczne nasłonecznienie od stro n y za
chodniej i w schodniej.
Obiekty grupy „e”. N ajw ażniejszym i obiektam i
pom ocniczym i będą: kotłow nia, pom ieszczenia n a śm ieci i tra fo sta c ia .’ Dla bloku ..S” zapropo now ano w ybudow anie kotłow ni pod pod w ó rk a m i parcel n r 20— 28 oraz rozbudow ę istn ie ją cej w M łodzieżow ym Dom u K u ltu ry , w fosie zam kow ej. B rak podw órek uniem ożliw ia lo ka lizacje śm ietnik ów typow ych. Zastosow ano tu z konieczności śm ietniki w budow ane w pierzei ulicy P o d m u rn ej, do któ ry ch p ro je k tu je się podziem ne przejścia. Rów nież p rzy te j ulicy, w śród b u dy nk ów o ch a ra k te rz e gospodarczym zlokalizow ano trafostację.
Na zakończenie w arto przytoczyć kró tk ie zesta w ienie danych liczbowych dotyczących obec nych i projektow anych k u b atu r, pow ierzchni
i liczby m ieszkańców bloku.
stan stan istniejący projektowany Liczba rodzin 113 51 Liczba m ieszkańców 379 210 Powierzchnia bloku 0,44 ha 0,44 ha Powierzchnia zabudowy 3920 m2 3800 m2
Gęstość zaludnienia 861 m/ha 477 m/ha
Powierzchnia użytkowa mieiszkań 4402 m2 2943 m 2 Powierzchnia użytkowa na 1 mieszkańca 11,6 m 2 14,0 m2 Powierzchnia lokali użyteczności publicz
nej, handel, usługi 2950 m 2 6099 m 2
Powierzchnia użytkowa
łącznie 7352 m 2 9042 m2
W zrost pow ierzchni użytkow ej w ynika z p rze w idyw anej rozbudow y części m agazynow ej lo kali handlow ych.
Na podk reślen ie zasługuje fakt, że zlecenio daw ca w yszedł z propozycją, by p ro je k t nie określał ściśle rodzaju sklepów, usług, użytko w ników b udynków adm inistracyjn ych , jedynie przedstaw ił możliwości adap tacji poszczegól nych obiektów, z podaniem pow ierzchni u ż y t kowych. Do p rzy ję ty c h w projekcie rozw iązań będą „dopasow yw ani” użytkow nicy. W ydaje się, że m etoda ta, w ykazująca duże zrozum ie nie dla tru dno ści w y stępujących p rzy p ro je k to w aniu w zabytkow ych zespołach staro m iej skich, jest słuszna i w a rta rozpropagow ania.
mgr inż. arch. Felicjan Polakow ski PP P K Z — Toruń
M O D ERN IZA TIO N OF T E N E M E N T -H O U SE S OF TH E SO -C A L LE D „S” BLO CK IN TO R UŃ
The „S” block — discussed by the author is situated at the East End of the Old Town in Toruń, d o se to the fortified w alls w hich separate the tow n from th e territories of the Old Teutonic K night’s castle. The Mostowa Street constituted the fare part of par cels, w hile the Podm um a Street w as a household dri v e w ay to their subsidiaries. The follow ing groups of structures have been distinquished in the m oderniza tion project:
a) Monuments expected to be totally preserved to gether w ith interior decorations e.g, Fenger’s palace com plex w ith (numerous Baroque elem ents o f interior decorations extended in the first h alf of the 18th century i(the structure is designed for the Institute of Monument Theory and Conservation at M. Koper nik University in Toruń); the tenem ent houses in the M ostowa Street No 22, 24, 26, 28, which have the gabarits o f storeys and Gothic front and courtyard elevations — alm ost totally preserved (they are assi gned for public utilités);
b) Buildings w ith business apartments on the ground- -floor and flats on the upper storeys. In this case the project stipulates for enlargem ent of store-room s on the ground-floor by the total building an sites, whereas social subsidiaries are to be located in
premises w ith extrem ely narrow rooms en suite added on the first floor. In this the terrace accessible from
the first floor flats has been obtained; _
c) Adm inistrative buildings. In this block several in stitutions have their adm inistrative apartments for w hich two buildings No 32 and 34 have been whorly designed. They are o f office character.
d) D w elling-houses in the oMstowa Street No 16, 18 and 20 have been wholy assigned for flats. Their w in dows an the ground floor are situated high. They warrant isolation from the street and good insolation. e) Subsidiary buildings to which belong: the boiler house, the transform station and laystalls.
In future the w hole Old ToWn w ill be heated by warm th-piping. At present w e plan two boiler houses for the „S” block. It has also been suggested to build laystalls in the frontage of the Podm um a StreeL Underground passages lead there from the building in the Mostowa Street. Playgrounds are situated in the castle moats nearby. Last of a ll it is proper to em pha size the fact that the principal — the Toruń Gity Caunsil — has proposed to extend th e project in such a w ay to show adaptation possibilities of particular buildings. It should also present usable living spaces for which appropriate tenants would be sought for
