Wojciech Kowalski
Historic District Law - prawo
kompleksowej rewaloryzacji i
ochrony zabytkowych zespołów
staromiejskich w Stanach
Zjednoczonych Ameryki Północnej
Ochrona Zabytków 37/1 (144), 28-32
KOMUNIKATY, DYSKUSJE
WOJCIECH KOWALSKI
HISTORIC DISTRICT LAW — PRAWO KOMPLEKSOWEJ REWALORYZACJI I OCHRONY ZABYTKOWYCH ZESPOŁÓW STAROMIEJSKICH
W STANACH ZJEDNOCZONYCH AMERYKI PÓŁNOCNEJ
W num erze 1—2, 1982 „O chrany Z abytków ” 1 A. BnzybarowSka-Klim azak opisała w ogólnym zarysie praiwne i organizacyjnie aspekty ochrony zabytków w USA. K ontynuując tę tem atykę, chciałbym p rzed staw ić bliżej 'zagadnienie ochrany ziabytkotwych dziel nic w m iastach am erykańskich. Dla urzeczyw istnie nia kom pleksowej odmowy i ochrony zespołółw za bytkow ych opracowano tam i z dużym pow odzeniem zastosow ano w p ra k ty c e szczególne raziwtiązamia praw ne zasadniczo odbiegające od koncepcji zna nych w E u ro p ie 2 Z tego pow odu w arto, aby czy teln ik polski poznał je, m imo całkow itej odm ien ności w arunków ochrony zabytków w tam tym k ra ju.
P rzystępując do om ówienia podjętego tem atu, nale ży w skazać trz y podstaw ow e różnice dzielące system praw a am erykańskiego' od praw a europejis(kieg,o, w tym szczególnie ad prawa: obow iązującego w Polsce. W S tanach Zjednoczonych istnieje daleko posunięta decentralizacja iStanawtienia norm praw nych. Ozna cza to, że istnieje w iele ośrodków w ładzy (federal ne, stanow e i lokalne, najczęściej miejisfcie), które wyposażone są w 'różny zakres kom petencji w tym względzie. Z zasady poszczególne Ośrodki dysponują znacznym stopniem samodzielności i niezależności, przy czym zakres kom petencji i dziedzinę regulacji określa p ra w o konstytucyjne wyższego szczebla. I tak np. koinstytuituoja USA rozdziela kom petencje w ładz stopnia federalnego i stanowego, natom iast kon sty tucje poszczególnych Stanów u sta la ją zakres działań praw otw órczych zastrzeżonych dla w ładz stanow ych oraz przekazanych jednostkom niższego szczebla (mia stom). D rugim zagadnieniem jest — najogólniej rzecz u jm ując — odm ienny reżim p raw n y przew idziany dla tzw. własności publicznej, 'odmienny zaś dla w łas ności p ry w atn ej. W ypada w tym m iejscu od razu podkreślić, że własność p ry w a tn a (Otoczona jest szcze gólną ochroną i w szelkie je j ograniczenia zawsze nai- potkają tru d n e do pókonania przeszkody k o n sty tu cyjne. Trzecią różnicę ,w stosunku do p raw a k o n ty nentalnego jest duża ro la sądów w kształto w an iu i in te rp re ta c ji praw a am erykańskiego, podczas gdy nip. w Polsce znaczenie sądów w tej dziedzinie jest
niew ielkie. Trzeba także pam iętać, że ochrana za bytków w A m eryce była i jest w dalszym ciągu w przew ażającej m ierze dom eną działalności p ry w atnej. W edług różnych ocen p rzy jm u je się, że n a d al ckało 70% aktyw ności na tym polu przypada na sektor niepaństw ow y, chociaż najczęściej ściśle w spółpracuje on ze sferam i rz ą d o w y m i3.
Podobnie jiak w in n ych krajach , paazą/tiki ochrony zabytków opierały się w S tanach Zjednoczonych n a działaniach zabezpieczających pojedynaze budow le. K oncepcja rozciągnięcia ochrany na szeroko poijęte sąsiedztw o w tym względzie biorą swój początek od głośnego w swoim czasie zarządzenia tw orzącego pierw szą strefę historyczną (historie zonning ordi
nance), w ydanego w 1931 r. przez władze m iejskie
m iasta C harleston w P ołudniow ej K arolinie. P rzeło m owe znaczenie tego alkttu polega na tym , że dla zapew nienia skutecznej ochrony stairej dzielnic The B attery zdecydowano się na ograniczenie praw a w łas ności na jej teren ie w daleko w iększym zakresie niż to dotychczas czyniono. M iędzy innym i w p ro w a dzono k o n tro lę zew nętrznego w yglądu budynków i in n e re stry k cje. P otrzeba rozw inięcia w iększej aktyw ności na polu re sta u ra c ji zabudow y dzielnicy zrodziła założenie specjiainej organizacji — H istorie C harleston Foundation, k tó ra grom adzi środki na w ykup starych i zaniedbanych domów oraz re m o n ty i konserw ację. Po w ykonaniu tych prac budynki od sprzedaje się na specjalnych w aru n k ach g w a ra n tu jących praw idłow e użytkow anie i zachow anie ich stanu. Siadem tym poszły następnie w ładze m iasta Nowy O rlean, u stanaw iając w 1937 r. kom isję sk ła dającą się z przedstaw icieli m ieszkańców m iasta, k tó ra spraw uje kontrolę nad stairą dzielnicą fran cu s ką V ieux C arre (Vieux C arre Commission). Obecnie zdecydow ana Większość w ładz stanow ych pozw ala m iastom wydzielać pew ne tere n y i chronić je jako ■strefy historyczne (historie district). .Na szczeblu fe d eralny m idea kom pleksow ej ochrony zespołów za bytkow ych podjęta zastała w zasadzie dopiero w 1966 r., k ie d y uchw alono ustaw ę National Historie
Preservation A c t4. U staw a rozszerza politykę p a ń
stw a w zakresie ochrony zabytków , pow ołuje now e
1 A. P r z y b o r o w s k a - K l i m с z а ,к, Prawne i orga
nizacyjne a sp e k ty ochrony dóbr kulturalnych w Stanach Zjednoczonych, „Ochrona Zabytków”, nr 1—2, 1982.
2 W Europie, p ełn e i jednolite rozwiązanie prawne tej problem atyki znajduje się w zasadzie tylko w prawie francuskim, brytyjskim i czechosłowackim.
3 Ch. T u n n a r d , The United Sta tes Federal Funds for
Rescue, (w:) The Conservation of Cities, UNESCO, Paris
1975, s. 87.
4 National Historic Preservation Act, Act o f Oct. 15, 1966, Public Law 89 — 665, 80 Slat. 915) 16 U.S.C. §§ 470—70 m, 1970, Supp. IV, 1974).
organy dla realizacji tej (polityki. S ek retarz do spraw w ew nętrznych zolstaił zobow iązany mim. dio prow adze nia narodow ego ,re je stru dzielnic mlejidkieh m ających znaczenie dla am erykańskiej historii, a rc h ite k tu ry i k u ltu ry . S an kcjonując ochronę daiwinych dzielnic m iejskich na szczeblu federalnym , otiwamto npiwy etap działalności w tej dziedzinie.
Doniosłość tegio fa k tu ,oraz w yjaśnienie, na czym po lega now a koncepcja całościowej odnow y zespołu architektonicznego w raz z otoczeniem (environm ental
concept), n ajlepiej oddaje frag m en t ra p o rtu specjal
n ej kom isji do spraw zachow ania warttości histo rycz nych, pow ołanej przez K onferencję B urm istrzów M iast w 1966 ir. 5: „Rozwój urbanizacji ulega stałemu
przyspieszeniu, zwiększając groźbę dla naszego dzie dzictwa kulturowego. A b y ją powstrzymać, trzeba uczynić coś więcej niż podnoszenie okresowych alar m ów w tej sprawie.
S tany Zjednoczone są państw em i społeczeństwem podlegającym ciągłym zmianom. Co roku około 20°/o ludności zmienia miejsce zamieszkania. S k u t k ie m tego procesu jest wzrastające poczucie »braku k o rze ni«, połączone z tęsknotą za t y m i znakam i przesz łości, które dają nam poczucie stabilizacji. Jeżeli działalność w zakresie ochrony ma być uwieńczona sukcesem (...) m usi w ykro c zyć poza ratowanie p r z y padkow ych dom ów historycznych i otwieranie m u z e ów. Musi być czym ś więcej niż k u lt miłośnika a n t y ków. Powinna polegać na czym ś więcej niż szacu nek dla k ilk u wspaniałych sanktuariów narodowych. Musi dać możliwość naszemu społeczeństwu w y k o r z y stania budowli i przedm iotów przeszłości dla t w o rz e nia wartości współczesnych. Przyjęcie takich założeń oznacza zmianę poglądów i działań na w ielu k ie r u n kach.
Po pierwsze: w działaniach ochronnych wartości architektoniczne i estetyczne trzeba traktow ać r ó w norzędnie z wartością historyczną i kulturow ą obie ktu. Ceniąc b u d y n e k dla jego estetycznego w yg lą d u lub lokalnego sentym entu, nie powinno traktow ać się go za m n ie j w a żn y ze w zględu na to, że nie posiada odpowiednich historycznych »papierów u w ie rzytelniających«.
Po drugie: nowa koncepcja ochrony musi sięgać po za pojedynczy b u d y n e k czy in n y obiekt i troszczyć się także o historycznie i architektonicznie w artoś ciowe zespoły lub cale strefy, które mają szczegól ne znaczenie dla danego rejonu. Historyczna dziel nica, ulica staruch domów, estetyczne osiedle, k o lorowe targowisko, dziedziniec sądowy czy zachow a n y pejzaż m iejski, w szystko to m usi stać się p r z e d m iotem zainteresowania.
Po trzecie: jeżeli w ysiłki mające na celu ochronę terenów w ażnych dla historii lub a rchitektury albo takichże pojedynczych b u d y n k ó w mają być u w i e ń czone sukcesem, trzeba w ykonać intensyw ne studia
5 With Heritage so Rich. A. Report of a Special C o m
m ittee on Historic Preserv ation Under the Auspicies of the US Conference of Mayors, N ew York 1966, s. 207
i 208.
6 Celem tego rozw iązania jest u nik nięcie nadm iernego zaangażowania w ładz w sprawy ochrony zabytków, tra dycyjnie należących do sfery zainteresowania sektora prywatnego. Wybrana organizacja lub kilka organizacji społecznych uzyskuje specjalny status (state title), który upoważnia ją do działania w im ieniu stanu. N astępuje
nad w a ru n ka m i ekonom icznym i i polityką podatko wą, które pozwolą naszym staraniom zachować te rejony jako ż y w e części aglomeracji.
Reasumując, jeżeli chcemy, aby przeszłość miała w iększe znaczenie, m u s im y skupić naszą troskę nie ty lk o na k i l k u w ybitniejszych obiektach, ale p o w in niśm y objąć nią całe dziedzictwo narodu i w szystko z naszej przeszłości, co jest warte ochrony, jako żyw ą część współczesności”.
A by osiągnąć tak określone am bitne cele, pow ołano dość skomplikotwainą ad m inistrację ochrony zabyt
ków. Główne zadania spoczyw ają na odpow iednich urzędach stanow ych i miejisikich lub w yposażonych w w ystarczające kom petencje organizacjach społecz nych, k tó re działają w im ieniu władz w spom niane kom petencje przekazujących. To ostatnie rozw iąza n ie m ożna uznać za 'bardziej rozpowszechnione, a tym sam ym ch arak terysty czn e dla Stanów Zjednoczo nych 6. N iezależnie od in sty tu c ji zajm ujących się och ro n ą zabytków w ogólnym tego słowa znaczeniu, dla poszczególnych stref h istorycznych lub k ilk u łącz n ie na terenie jednego m iasta tw arzy się odrębne stru k tu ry .
Na podstaw ie przepisów d|otyqzących w yznaczania d ochrony s tre f historycznych w ypada już mówić o pow staniu nowego działu p ra w a — Historie District
Law. Główne zasady tego p raw a ująć m ożna w fa r
m ie m odelu zaw ierającego typow e i w większości w ypadków wspólne rozw iązania zastosow ane w S ta nach Zjednoczonych. Model ten składa się z n a stę pujących elem entów : 7
1. S trefa historyczna obejm uje teren określony za pomocą specjalnych gran ic naniesionych n a maipę
(zonning lub planning map).
2. Pow ołuje się Kom isję K ontroli A rchitektonicznej (Board of A rc h itectu ral Review), k tóra
— składa się z 3— 11 członków, m ieszkańców m iasta, p rz y czym co najm n iej połowa z nich zam ieszkuje na teren ie strefy,
— działa w k ad en cjach liczących od trzech do pięciu lat,
— pow oływ ana jest przez b urm istrza za zgodą rady m iejskiej,
— w ybierane z kandydatów przedstaw ionych b u rm i strzow i p rzez lokalny oddział A m erican In stitu te of A rchitects, jedno lub więcej tow arzystw historycz nych lub zajm ujących się ochroną zabytków , z udzia łem specjalisty od spraw nieruchom ości i planow a n ia przestrzennego oraz pew ną liczbą członków w y- znączonych przez b u rm istrza w edług jego uznania. 3. K om isja K o ntro li A rchitektonicznej ro zp atru je w szystkie podania o zezwolenie na budowę, odbudo wę, rem ont, przebudow ę i w y bu rzen ie całkow ite lub
częściowe budynków i innych obiektów położonych w obrębie graniic strefy historycznej. R ozpatruje po n ad to podania w spraw ie zezwolenia na zm ianę
zew-przejęcie kom petencji od władz stanowych i organizacja w ich im ieniu może цр. przyjmować dary (i zapisy, do
konywać zakupów obiektów zabytkowych i utrzym ywać je dla publicznego użytku itp. Organizacje tak ie istnie ją m.in. w stanach: Arizona (Arizona Pioneers Historical Society), Colorado (State Historical Society of Colorado), Ohio (Ohio State Archeological and H istorical S o ciety).
7 Wg J. M o r r i s o n , Historic Preservation Law, Wa shington 1965, s. 18 i 19,
nętrznego (wyglądu budynku, biorąc pod uw agę zw ią zek p ro je k tu ze stylem , kolorem , fa k tu rą, użytym i m ateriałam i i innym i elem entam i ,w ystro ju sąsied niej zabudow y. Braw o n iek tó ry ch miaist i stanów re g u lu je przy tym w różnym stopniu szczegółowości ów zew nętrzny w ygląd architektoniczny, ustalając n a przy k ład w ym iary i liczbę okien, drzw i, b ram czy wjiazdów, rodzaju pokrycia dachu, dopuszczalną wysokość budynku, liczbę kondygnacji, m aksym al ną pow ierzchnię fasady, k tó rą można w ykorzystać na reklam ę
itp-4. Decyzje K om isji podlegają w ykonaniu przez od pow iednich funkcjonariuszy adm inistracji m iasta, ,np. inspektora budow lanego, urzędników do spraiw plano w ania przestrzennego czy specjalnie pow ołanego ko m isarza strefy hiistolrycznej.
5. B rzew idziane są term in y ro z p atry w a n ia podań, d la każdego w ypadku zastrzeżona jest konsultacja społeczna, decyzje m uszą być sporządzone w fo r m ie pisem nej i mogą zaw ierać uw agi, w a ru n k i lub m odyfikacje p ro jek tu w prow adzone przez Kom isję, upływ przew idzianego n a rozpatrzen ie podania te r m inu najczęściej oznacza zgodę Kom isji na realizację przedm iotu podania.
6. W praiwie w szystkich przepisach zastrzeżone jest praw o Odwołania się W nioskodawcy od decyzji K o m isji. Najczęściej rozstrzygają spraw y odwoławcze ra d y miiejisfcie i sądy powszechne (z m ożliwością ód- Wołania islię do wyższej instancji). Czasem powołane są specjalne organy rozjemcze do spraw zw iązanych ze strefam i historycznym i (boards of zonning a d just
ments).
7. Z nielicznym i w yjątkam i, naruszenie przepisów praw a stref historycznych k aran e jest grzyw ną i więzieniem.
W procesie w yznaczania stref hiistoryaznych ważna rola przypada organom sądioWym. Ja k to już bowiem wspom niano, ustanow ienie strefy polega m iędzy in nym i n a1 ograniczeniu swobody w ykonyw ania praw a własności, a to z kolei prow adzić może do pow sta nia licznych konfliktów . Najczęściej podlegają one właściwości sądów, które póprzez odpow iednią in te r p retację p raw a i for owalnie w yroków u stalają okreś loną politykę realizacji pew nych celów. Dla zilustro w ania znaczenia orzecznictw a sądowego w om aw ia n ych spraw ach w ystarazy przytoczyć asnoWv dwóch w yroków podjętych w podobnych w y padkach w znacznym odstępie czasu. W 1909 ir. Sąd Najw yższy USA w spraw ie W elch v. Swaisey8 u stalił zasadę, że zarządzenie w kw estiach budow lanych o parte je dynie na przesłankach estetycznych ieist nieważne. Z arządzenie takie byłaby ważne, gdyby w uzasad n ien iu swym zaw ierało także elem enty związane z potrzebam i zdrow ia lub bezpieczeństw a publiczne go. Bo upływ ie niem alże 50 lat, w rok u 1954, ten sam Sąd w spraw ie B erm an v. B a r k e r 9 stw ierdził: „(...) Problem dobra publicznego jest pojęciem sze
rokim i obejmuje wiele zagadnień. Zawiera w sobie wartości zarówno duchowe, jak i materialne, este tyczne i ekonomiczne. Władze mają niew ątpliw e pra
w o ustalania czy zarządzane przez nie miasto p o w in no być piękne i dbające o zdrowie mieszkańców, przestrzenne i czyste, dobrze zaplanowane i bezpiecz ne (...)”. D rugie z cytow anych orzeczeń dało podstaw ę
do przy jęcia jed n ej z zasad1 ladnpwy i re w alo ry z acji m iast w USA w postaci isformułotwania „prawa m iast
do tego, aby były p iękn e” 10, k tó re to „praw o” daje
w p ra k ty c e możliwość uzasadnienia w ielu działań niem ożliw ych do zrealizow ania w św ietle daw nego p raw a (np. w p o staci pierw szego cytofwamego o rze czenia).
W om aw ianej problem atyce bardzo ważne m iejsce zajm uje specjalny system fin anso w ania wszelkiego ro d z aju prac podejm ow anych w zwiąZku z ochroną stre f historycznych. W ładze federalne nie pnzezmaicza- ją w iększych k w o t na k onserw ację zabytków tra k to w aną jak o działalność sama dla siebie. Specjalne środki na ten cel przyznane zastały po raz pierw szy dopiero w 1966 x . 11 D ysponuje niani N ational B ark Service w ra m a ch realizacji p ro gram u Historie P re
servation Grants — in — A id (dotacje ma ochronę
zabytków ). F und usz ten dzielony jest m iędzy posz czególne stan y i te ry to ria USA, które następn ie ro z dzielają go pom iędzy w ładze m iejskie, organizacje społeczne i osoby pryw atne. O trzym ane tą drogą k w o ty m ogą być przeznaczane w yłącznie n a n ab y w a nie, utrzym yw anie, re m o n ty i konserw ację budynków i in n y ch obiektów zartejistrowianych w National R e
gister. Spośród targanów rządow ych n ajw iększy udział
finansow y w rew alo ry zacji zabudow y historycznej m a re so rt budow nictw a m ieszkaniow ego i rozw oju m iast (D epartm ent of Housing and U rb an D evelop m ent). W ynika to z p ra k ty k i przy jętej w S tanach Zjednoczonych, a polegającej na tym , że k on serw a cja zabytków i dzielnic historycznych jetst częścią odnow y całych m iast i aglom eracji (urban reneval). To nie znaczy, że stanow i tylko elem ent dodatkow y ozy też jest w ykonyw ana przy okazji realizacji szer szego zadania. J a k w ynika np. z cytow anego ra p o rtu przedstaw ionego K onferencji B urm istrzów Miiaist, obecnie och ran ę daw nej zabudow y tra k tu je się jako jeden z podstaw ow ych elem entów Odnowy ośrodków m iejskich, widząc w tym rozwój w arto ści k u ltu ra l nych, k tó ry ch się już nie lekceważy. S tąd też w y znaczanie stref historycznych jest in teg ra ln ą częś cią ogólnego p lan u zagospodarow ania p rzestrze n nego m iast. Ś rodki na dofinansow yw anie opracow a n ia i realizacji ty ch planów zn a jd u ją się w dyspo zycji D ep artam en tu B udow nictw a M ieszkaniow ego i Rozw oju Miast. W ydatkow ane ,są w ra m a ch tzw. program ów , k tóre opracow ane są d la osiągnięcia ustalony ch celów. Do naj1ważniejiszych program ów należą: Urban Reneval Program (Brogram odnow y m iast), Urban Planning Assistance Program (Brogram pom ocy w plano w an iu m iast), Urban Reneval De
monstration Grant Program (Brogram dotow ania po
kazow ych przykładów odnowy miaist), Open — Space
Land Program (Brogram popierania przestrzeni o tw arty c h w m iastach) o raz Urban Beautification
Program (Brogram upiększania miaist). B rzystępując
* Sprawa Welch v. Sw asey, 214 US 91, 53 L. Ed. 923, 29S. Ot. 567.
9 Sprawa Berman v. Parker, 348 US 26, 99 L.Ed. 27, 75 S.Ct. 98
10 The right of cities to be beautiful, With Heritage so
rich... op.ciit., s. 45.
do om ów ienia w ym ienionych program ów trzeiba jed n a k zw rócić uw agę na to, że tą dirogą finan su je się ty lk o niew ielką część prac w ykonyw anych w licz nych m iastach Stanów Zjednoczonych. Podisltawofwy ciężar fiinanąpwy rew aloryzaaji spoczywa na sektorze p ry w a tn y m (właściciele zabytków ) oraz w ładzach lo kaln y ch i o rg anizacjach społecznych grom adzących fundusze z bardzo różnoiroidnych źródeł.
Urban Reneval Program. W arunki przew idziane tym
pro g ram em stw arzają najw iększe m ożliwości efe k ty w n eg o przeprow adzenia kom pleksow ej restau ra^ c ji zespołów zabytkow ych. K onkretna, odnow a m iasta
{Urban Reneval) je st program em m iejśkim , lokalnie
inicjow anym , plantowanym i realizow anym p rzy w y k o rz y sta n iu m iejscow ych środków publicznych i p ry w a tn y ch . Pomoc federalna może być udzielona, jeżeli spełniane są n astępujące w arunki:
— te re n i zabudow a znajduje się w stanie tak dale k o posuniętej deg rad acji, że uzasadnione są k ro k i m ające n a celu odnow ę poprzez działania publicz ne:
— p lan o w a n a renow acja m usi być w ystarczająco sk u teczna, aby p ow ró t do stan u wyjściowego był n ie m ożliw y:
— p la n y m uszą być zrów now ażone ekonom icznie o raz m ożliw e do Ukończenia w ustalonym term inie: — p la n y ren o w acji m uszą ibyć zgodne z ogólnym p lan em rozw oju m iasta (Comprehensive Develop
m e n t Plan);
— m iasto m usi p rz y ją ć wcześniej plan roboczy (W o r
kable Program jor C o m m u n ity Improvement), za*-
tw ierd z an y p rz ez D epartam ent B udow nictw a Miesz kaniow ego i Rozw oju Miast.
O pracow anie i zatw ierdzenie planu roboczego jest szczególnie w ym agane przez praw o, albow iem w ła dze fed eraln e chcą m ieć peiwność, że m iasto rma w y starc zając e zaplecze 'Organizacyjne i finansow e n a w ykonanie zam ierzeń i zapobiegnięcie poWnotoWi stanu degradacji. W zw iązku z tyim W orkable Pro
gram za w iera m in . p ro je k ty miejśkiicih zairządzeń
i przepisów , dokładne p lan y wykonawcze, analizy stan u i propozycje rozw oju terenów przyległych, opis organizacji 'adm inistracji, stain środków finansow ych pozostających w dyspozycji m iasta, sposoby finanso w ania pinac z innych źródeł, wykatzy przygotow a nych m ieszkań zastępczych oraz przedstaw ienie form u działu m ieszkańców miiaistia w przygottolwaniiu i neai- lizacji p ro g ram u odnowy. Pomoc federalna z fu n d u szu U rban Reneval Program w foirmie subw encji, pożyczek, pomocy technicznej oraz specjalnych ubez pieczeń udzielana jest m iastu wówczais, kiedy lo k alne środki są niew ystarczające. O trzym ane su b w encje m ożna przeznaczyć na:
1. F inansow anie badiań w stępnych różnego rodzaju i przygotow anie planów . Pozycja ta obejm uje m.in. badanie i katalogow anie zabytków i m iejsc hiistorycz- ;nych, planow anie w yeksponow ania wiairtości zaby t kow ych zabudow y i całego zespołu.
2. N abyw anie ziem i i zabuddw y na tere n ie o bjętym renow acją. Chodzi tu przede w szystkim o budynki zagrożone rozbiórką, k tó re mogą być jed n ak re sta u row ane i chronione pirzez zainteresow ane osoby p ry w a tn e lub in sty tu c je publiczne.
3. Przygotowalnie tere n u dla przeprow adzenia praic w yn ik ający ch z p lan u orfnclwy: rozbiórka budynków nadm iern ie zniszazonyoh, szpecących itp., także p rze
niesienie budow li przeznaczanej do zachow ania na inym m iejscu.
4. Instalow anie obiektów i urządzeń publicznych dla polepszenia w a ru n k ó w zw iedzania i och rony zabytku.
Urban Planning Assistance Program. P ro g ra m ten
przeznaczany jest n a dofinansow anie prac p lanisty cz nych. Zgodnie z jego w a ru n k am i m ożna udzielać subw encji federalnych na planow anie odmowy m iast liczących poniżej 50 tys. m iesżkańców. ś ro d k i z tego funduszu m ogą także otrzym yw ać organizacje re prezentu jące dane m iasto, jego dzielnicę itp. F i nansow anie ochrony zabytków ze środków tego pro g ram u odbyw a się p ośrednio pOprzez w ykonanie prac dotyczących daw nej zabudow y w ram ach procesu planow ania. Na p rzykład przygotow anie C om prehen
sive Development Plan (W yczerpujący p lan rozw oju
m iasta) poprzedzają badania zabudow y historycznej m iasta i jej w artości. Cele i zadania k o n serw ato r skie m ogą być także realizow ane w odrębn ych pla n ach ochrany (Preservation Plans) lub specjalnych
częściach Comprehensive Development Plan. W opair- ciu o Urban Planning Assistance Program w olno po nad to podejm ow ać re sta u rac ję historyczną n a szer szą skalę. K orzystając z tej okazji, np. stan Connec tic u t w y ko nał badania historyczne w obrębie całego stanu. P race ob jęły datow anie budow li, rozpoznanie najw ażniejszych zabytków , bad an ia m ateriałów , u sta lenie stand ardó w projektow ych, rozeznanie zabytków zagrożonych dew astacją lub rozbiórką itp. Opraco w ano w ten sposób szczegółowy p lan ochrony i re w aloryzacji spuścizny historycznej stanu.
Urban Reneval Demonstration Grant Program. Rów
nież ten program m a duży w pływ n a polepszenie stanu ochrony zabytków. Dotacje udzielane są na rozw ijanie i sprawdzalnie w prak ty ce now ych tecłb nik i sposobów zapobiegania i pow strzym yw ania procesu niszczenia dom ów i degradacji całych dziel nic. Inform acje o tak ich pracach są publikow ane w celu rozpow szechnienia now ych koncepcji i dośw iad czeń w in ny ch m iastach. Subw encji ud ziela się ty l ko czynnikom publicznym w wysokości 2/3 kosztów w ykonania p ro jek tu pokazowego oraz zw rot peł nych kosztów w ykonania ra p o rtu z jego realizacji. Rozwiązanie objęte p rojek tem pokazowym nie może być znane z in n y ch w ykonań. Fo utw orzeniu oma w ianego p ro g ram u podjęto realizację czterech stu diów projektow ych, aby zbadać pew ne podstaw ow e problem y k o nserw atorsk ie, k tóre napotyka się przy ochronie odm iennych typów 'Stref historycznych. By ły to opracow ania dotyczące:
— dzielnicy mieiszkanidwo-willowej (Providence, Rhode Island),
— dzielnicy mieszfcaniioWo-handlowej (Nowy Orlean, Louisiana),
— dzielnicy handlow ej (New Bedford, M assachusetts). Innego rod zaju stud ium w ykonano w F iladelfii. By ła to analiza o chrony dzielnicy przyległej do terenów nowo zabudow anych. P roblem polegał na przedsta w ieniu propozycji projekto w y ch w celu zapew nie nia pełnej harm on izacji now ego osiedla z sąsiednią dzielnicą 'Starych domów. U rb an R eneval A dm ini
stratio n w spółpracuje z N ational T ru st foir H istorie P reserv atio n w zakresie przygotow yw ania dokum en tacji (film owej i innej) populary zującej najnow sze osiągnięcia projektów pokazowych.
Open-Space Land Program i Urban Beautification Program. W ym ienione p rogram y o tw ierają nieoo in
ne m ożliwości ochrony dziedzictw a historycznego. M ając n a uw adze mim. potrzeb y re k re a c ji, subw en cjo n u je się иа ich pośrednictw em ochranę środo w iska n atu ra ln e g o i krajo b razu , w tym przede w szy stk im u trzy m an ie o tw arte j przestrzeni dla u w y d a t n ie n ia k ra jo b ra z u miaista. D otacja federalna z Open-
Space L and Program m oże być p rzyznan a do w y
sokości 50% kosztów nabyoia te re n u wolnego, w ce lu zagospodarow ania go w talki sposób, alby pozostał o tw a rty , lub n a urządzenie przestrzen i otw arty ch w środow isku zabudow anym (zakładanie panków), ś ro d ki u zysk ane z tego p ro g ram u m ogą pomóc m iastu w:
— n ab y w a n iu terenów (na użytkow anie ich w po staci w olnej przestrzeni), k tó re m ają w artość histo ryczną lub, na k tó ry ch z n a jd u ją się zabudow ania zabytkow e.
— n ab y w an iu zabudow ań historycznych, jeżeli w a r tość zabudow y nie powiększa oceny rynkow ej ziemi, — n a b y w an iu miejisc historycznych i usuw aniu z nich zbędnej zabudow y, ' — polepszaniu stanu m iejsc historycznych, które za k upiono iz funduszy federalnych, przez udzielenie
dalszej pom ocy n a budowę in stalacji wodnej, san i ta rn e j i innej, zbliżających w ygląd ty ch m iejsc do założeń parkow ych.
Urban Beautification Program może natom iast um oż
liw ić m iastu upiększenie miejisc historycznych n ab y ty ch bez udziału funduszy o bjęty ch Open-Space Land
Program.
J a k to już wspom niano, niezależnie od funduszy fe d eraln ych i to w znacznie szerszym izaikresie tw arzy się bardzo liczne fundusze stanow e i m iejskie, przez naczone w yłącznie lub częściowo n a różnorodne cele zw iązane z och ran ą stref 'historycznych i w ogóle zabytków . Ś rodki grom adzone na tych funduszach pochodzą z w ielu źródeł. Mogą to być subw encje w ładz stanow ych i m iejskich, dotacje w ielkiego p rz e m ysłu i h and lu , fundacje i dairy osób p ryw atnych, zbiórki urządzane przez organizacje społeczne, do chody z w ydaw m otw , im prez czy specjalnie em ito w anych obligacji i wiele innych.
dr Wojciech K o w alski
Zakład Prawa Międzynarodowego i S tosun ków Międzynarodow ych U n iw er syte t Śląski
HISTORIC DISTRICT LAW — LAW ON THE COMPLEX RESTORATION AND PROTECTION OF HISTORIC OLD-TOWN COMPLEXES IN THE UNITED STATES OF NORTH AMERICA The concept and practice 'of the protection of historic
com plexes (old-town districts) in the USA varies greatly from the m ethods adopted din European countries. It consists in a dem arcation of the so-called historic d i stricts w hich, as a rule, are covered by special legal regulations. D ue to a considerable legislative indepen dence of adm inistrative units (including tow ns) there m ay ex ist certain differences. However, even w ith this in m ind, it is still possible to think o f the em er gen ce o f a n ew branch of law, n am ely Historic District Law based on am ple practice of Am erican states and tow ns in th e sphere of the creation of regulations on the dem arcation and protection of historic zones. The m ain principles of the said Law may be rendered as f ollow s :
— The historic zone covers a precisely delineated area in th e tow n ’s zonning map.
— Special Boards of A rchitectural R eview are esta blished w hich supervise all changes in the buildings situated in a given zone.
— The Boards undertake firm decisions in this field (permissions to build) executed under supervision of m unicipal administration or sp ecially appointed offi cers of the historic zone.
— The above decisions are subject to appeal in the court or in a quasi-juridical body brought to life to this end.
— The infringem ent of the law on historic zones is punished w ith a fine or im prisonment.
Restoration works in these zones are carried out by owners o f the renew ed buildings.
They m ay receive financial assistance from the authori ties but only in exceptional cases. Various social orga nisations and foundations also participate actively in these works.
A N N A DIAKOWSKA-CZARNOTA
TYPOLOGIA DREWNIANYCH KROSIEN MALARSKICH NA PODSTAWIE KRYTERIUM ZŁĄCZY
T em at sform ułow any w ty tu le niniejszego a rty k u łu by ł dotąd p o m ijan y w lite ra tu rz e polskiej. Jest m o że maiło a tra k c y jn y , ale w yd aje się w ażny i to z dw óch powiodów: sama k o n stru k cja k ra sn a m a istot
ne znaczenie dla sta n u zachow ania obnaizu, a syste m atyka k on stru k cji k rosien zaw iera w artości poznaw cze dla konserw atorów i badaczy dzieł sztuki. F un kcja k ro sn a m alarskiego, jiaiką je st utrzy m anie
