Między Północą a Południem. Zespół osadniczy z późnej epoki żelaza w Jarnicach nad Liwcem w świetle dalekosiężnych powiązań

(1)

BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS

Wiadomości

AR CHE OLO GICz NE

Państwowe MuzeuM archeologiczne

w

warszawie

wARSzAwA 2017 vARSOvIE

TOm (vOL.) LXvIII

2017

W

ia

d

omości

a

rcheologiczne

l

XV

iii

Indeks 38205/38108

PL ISSN 0043-5082

(2)

Tom LXVIII

WIadomoścI

ar che oLo gIcz ne

dr. Jana Jaskanisa

(19.07.1932–28.11.2016)

w latach 1980–2001

Dyrektora Państwowego Muzeum Archeologicznego

i Redaktora Naczelnego „Wiadomości Archeologicznych”

(3)

Redaguje zespół / Editorial staff:

dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzeziński (redaktor naczelny / editor in chief), mgr Grażyna Orlińska, mgr Radosław Prochowicz, mgr Barbara Sałacińska,

mgr An drzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska-Rakowska Rada Naukowa / Scientific Advisory Board:

Przewodniczący / Chairman – prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego), prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig),

prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk),

prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz), prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego)

Recenzenci tomu / Peer-reviewed by:

prof. dr hab. Aleksander Bursche, prof. dr hab. Andrzej Kokowski, dr hab. prof. UMCS Jerzy Libera, prof. dr hab. Magdalena Mączyńska, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski, dr hab. Judyta Rodzińska-Nowak

Tłumaczenia / Translations: Anna Kinecka,

Jacek Andrzejowski, Magdalena Małek, Magdalena Mączyńska, Jan Schuster, Beverly Hirschel, Manuel García-Heras, Piotr Godlewski

Korekta / Proof-reading: Autorzy

Katarzyna Watemborska-Rakowska Skład i łamanie / Layout:

JRJ

Rycina na okładce: emaliowana zapinka z Chlebczyna. Rys.: Lidia Kobylińska i Anna Potoczny Cover picture: the enamelled brooch from Chlebczyn. Drawing: Lidia Kobylińska and Anna Potoczny

Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków

Samorządu Województwa Mazowieckiego

Pełen spis zawartości „Wiadomości Archeologicznych”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/ List of contens of “Wiadomości Archeologiczne”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/

Ad re s re d a kc j i / E d itor i a l of f i c e:

Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95

e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl

(4)

WIADoMośCI ARCHEoLoGICZNE

Tom (Vol.) LXVIII

SPIS TREśCI

JACEK ANDRZEJoWSKI, ANDRZEJ MACIAŁoWICZ

MIęDZY PÓŁNoCą A PoŁUDNIEM. ZESPÓŁ oSADNICZY

Z PÓŹNEJ EPoKI ŻELAZA W JARNICACH NAD LIWCEM

W śWIETLE DALEKoSIęŻNYCH PoWIąZAń

BETWEEN THE NoRTH AND THE SoUTH. WIDE-RANGING CoNNECTIoNS oF THE LATE IRoN AGE SETTLEMENT CoMPLEX AT JARNICE oN THE LIWIEC RIVER

W 2015 roku, podczas systematycznej weryfikacji rejonu zespołu stanowisk kultury przeworskiej położonych na południe od Jarnic, na południowo-zachodnim Podla-siu, odkryto trzy bardzo interesujące zabytki metalowe1

(Ryc. 1), zmieniające w istotny sposób d otychczasowy obraz tych obiektów. Przedmioty te zalegały w warstwie ziemi ornej na zachodnim obrzeżu osad, w dokumentacji AZP oznaczonych numerami 22 i 23 (AZP 54-75/25 i 26)2_.

1_{Jarnice, gm. Liw, pow. węgrowski. Badania, za zgodą}

Mazowie-ckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, przeprowadził Pan Robert Wyrostkiewicz z Muzeum Wojny i Pokoju w Sulejówku (dalej: MWiP), któremu dziękujemy za udostępnienie zabytków do badań, opracowania i publikacji.

2_{Badania z 1985 roku Pana dr. Wojciecha Wróblewskiego z}

Insty-tutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego (dalej: IA UW),

1. Fragment bimetalicznej zapinki z kulkami na kabłąku

(profilowany ozdobnik ze stopu miedzi nadlany na że-lazny drut kabłąka). ozdobnik w kształcie dwóch pła-sko-wypukłych guzów („kulek”) spojonych podobnym, nieco mniejszym elementem („łącznikiem”); na górnej powierzchni obu „kulek” ryty wzór ukośnego krzyża. Z obu końców ozdobnika wystaje żelazny drut kabłąka, pierwotnie tworzący w przedniej części główkę i spręży-nę, a z tyłu (miejsce zetknięcia dwóch drutów) – nóżkę

któremu dziękujemy za udostępnienie pozyskanych materiałów (dokumentacja AZP w archiwum Narodowego Instytutu Dzie-dzictwa w Warszawie). Zgodnie z ówczesną praktyką stanowiska w obrębie miejscowości numerowano cyframi rzymskimi, tu jednak stosujemy numerację arabską, odpowiadającą obecnym zasadom rejestracji stanowisk w urzędzie konserwatorskim.

Abstract: The Przeworsk Culture cemetery at Jarnice on the Liwiec River in eastern Poland was excavated by amateur

archaeologists at the end of the 19th_{cent. Field surveys carried out during the second half of the 20}th_{cent. in a field}

adja-cent to the grave site identified the remains of a Przeworsk Culture settlement. Both sites, investigated to a very limited extent, were initially dated to the Late PRoman Period only. A verification project made in 2015 brought in three re-markable finds: a ball-brooch, a ring ornament type Şimleul Silvaniei, and a knee brooch type Almgren 132. The analy-sis of the three artefacts and of pottery from earlier investigations, coupled with a review of data now available about the settlement complex at Jarnice suggest the presence in this area of a cemetery and a settlement of Przeworsk Culture dat-able to the Late Pre-Roman and the Early Roman Periods. The Przeworsk settlement may have been preceded by a brief presence of people of the so-called Jastorf Culture in the Polish Lowland.

Key words: Przeworsk Culture, Jastorf Culture, Scandinavian Early Iron Age, Late Pre-Roman Period, Roman Period,

ball-brooches (Kugelfibeln), rings type Şimleul Silvaniei, knee brooches

Słowa kluczowe: kultura przeworska, kultura jastorfska, wczesna epoka żelaza w Skandynawii, młodszy okres

przedrzymski, zapinki kulkowe, obręcze typu Şimleul Silvaniei, zapinki kolankowate

(7)

wraz pochewką. Zach. dług. 38 mm, dług. ozdobnika 26 mm, średn. „kulek” 10 × 13–13,5 mm, wys. 5,5 mm, średn. „łącznika” 6 × 8,5 mm, wys. 5,5 mm (Ryc. 2:1).

2. Fragment ozdoby ze stopu miedzi, z pręta z trzema

sy-metrycznie rozmieszczonymi pasmami ornamentu pseu-dosznurowego i częściowo zachowanym pierścieniem z trzema płaskokulistymi guzkami u nasady. Dług. ok. 40 mm, średn. pręta ok. 2,5–6 mm (Ryc. 2:2).

3. Zapinka kolankowata ze stopu miedzi. Kabłąk wąski,

zgięty pod kątem prostym, nieznacznie zwężający się ku nóżce, w przekroju trójkątny. Na główce niski, rudy-mentarny grzebyk z dwoma ostro rytymi bruzdami, pod nim płytka z dwoma otworkami: do osi sprężynki

(za-czopowany szczątkami osi) i do górnej cięciwy. Spręży-na z ośką niezachowane, pochewka uszkodzoSpręży-na. Dług. 50–52 mm (Ryc. 2:3).

Zespół osadniczy

Stan. 22 w Jarnicach, z mało charakterystyczną cerami-ką osadniczą kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego i wczesnego okresu wpływów rzym-skich, znane jest tylko z badań powierzchniowych. Stan. 23, na którym podczas tych badań natrafiono wyłącznie na materiał wczesnośredniowieczny, odpowiada osadzie zarejestrowanej już we wczesnych latach 60. XX wieku (jako Jarnice, stan. II/2), która była przedmiotem

wery-Ryc. 1. Ja r n i c e, pow. węgrowski. Zabytki odkryte w 2015 roku: fragment zapinki z kulkami na kabłąku (A),

fragment ozdoby z ornamentem pseudosznurowym (B), zapinka kolankowata (C), na tle stanowisk znanych z badań powierzchniowych (Jarnice, stan. 1, 19, 22 i 23). oprac. graficzne: T. Rakowski i J. Andrzejowski

Fig. 1. Ja r n i c e, Węgrów County. Artefacts recovered in 2015: fragment of a ball-brooch (A),

fragment of a ring with a pseudo-plaitwork ornament (B), knee brooch (C) in context of sites identified during surface survey (Jarnice, sites 1, 19, 22 and 23). Graphic design: T. Rakowski & J. Andrzejowski

(8)

Ryc. 2. Ja r n i c e, pow. węgrowski: fragment bimetalicznej (stop miedzi i żelazo) zapinki z kulkami na kabłąku (1) oraz fragmenty ozdoby z ornamentem pseudosznurowym (2) i zapinki kolankowatej (3) ze stopów miedzi. Rys.: A. Potoczny. Fot.: A. Maciałowicz Fig. 2. Ja r n i c e, Węgrów County: fragment of a bimetallic (copper alloy and iron) ball-brooch (1), and fragments of an ornament

with a pseudo-plaitwork decoration (2) and knee brooch (3) made of copper alloy. Drawing: A. Potoczny. Photo: A. Maciałowicz

fikacyjnych prac wykopaliskowych, przeprowadzonych w 1967 roku3_{. Rozpoznano wówczas zaledwie ok. 75 m}2

w wykopie usytuowanym w północnej części pola orne-go, na zachód od szosy Jarnice-Pierzchały. Na stanowi-sku, już bardzo silnie zniszczonym, głównie w warstwie ornej odkryto ok. 150 fragmentów naczyń glinianych na-leżących przeważnie do 1. fazy ceramicznej z młodszego okresu przedrzymskiego, przy pojedynczych fragmen-tach z wczesnego okresu wpływów rzymskich. Zwraca uwagę obecność wylewów o stylistyce zbliżonej do na-czyń tzw. kultury jastorfskiej na Niżu Polskim4_{; zbiór}

za-bytków ceramicznych uzupełnia przęślik (Ryc. 3:1–5). Kolejna osada – na stan. 19 (AZP 54-75/22) – zlokali-zowana jest bezpośrednio na południe od stan. 22. Na powierzchni zarejestrowano tu kilkadziesiąt fragmen-tów osadniczej ceramiki kultury przeworskiej z okresu wczesnorzymskiego, a pojedyncze również z młodszego okresu przedrzymskiego, a także, podobnie jak na stan. 22 i 23, nieliczne okruchy polepy. Wszystkie trzy

opisa-3_{A. Ni e w ę g ł o w s k i 1966, s. 153; I n f. A r c h. 1968, s. 131–132;}

T. D ą b r o w s k a 2008, s. 140. Materiały w zbiorach Państwowe-go Muzeum ArcheologicznePaństwowe-go w Warszawie (dalej: PMA), inw. IV/3892.

4_{Por. M. G r y g i e l 2015, s. 132, 137, 140–141, ryc. 9:2.4, 13:1–3;}

H. M a c h a j e w s k i, J. R o z e n 2016, tabl. 50:7.9, 52:2, 55, 81.

ne stanowiska rozciągają się na przestrzeni ok. 500 m wzdłuż krawędzi nadzalewowej terasy Liwca, i najpraw-dopodobniej są śladem jednej, długotrwałej osady (osad?) kultury przeworskiej.

Mały, nieistniejący dzisiaj strumień oddzielał tę osa-dę (osady?) od niewielkiego wzniesienia, położonego ok. 1–2 m nad poziomem doliny rzeki (Ryc. 4). Miejsce to, zwane Okopy lub Za okopami, identyfikowane jest z od-krytym w XIX wieku cmentarzyskiem kultury przewor-skiej na stan. 15_{(AZP 54-75/31). Nekropoli tej, bardzo}

słabo znanej, warto tu poświęcić nieco więcej uwagi. W roku 1967 Teresa Dąbrowska i Teresa Liana zbada-ły na tym stanowisku jedynie 87,5 m2_{w skrajnie}

połu-dniowej części wzniesienia, odkrywając – obok materia-łów wczesnośredniowiecznych – tylko kilka niewielkich fragmentów przepalonej ceramiki6_{. Niewiele większy}

za-kres – 200 m2_{– miały prace Barbary}

Zawadzkiej-Anto-sik z roku 1968, także w południowej, niższej partii sta-nowiska. odsłoniły one pozostałości osady z XI–XII wieku, zniszczoną przezeń warstwę kulturową ze sporą

ilością fragmentów naczyń późnolateńskich, a także trzy 5_{A. N i e w ę g ł o w s k i 1966, s. 153; 1972, s. 234–235; T. D ą}

-b r o w s k a 2008, s. 140.

(9)

obiekty określone jako groby ciałopalne o czarnych wy-pełniskach, z nielicznymi ułamkami przepalonych kości oraz fragmentami naczyń, niektórymi wtórnie

przepalony-mi7_{. Analiza zapisów w dzienniku polowym i}

dokumen-tacji rysunkowej oraz odkrytych materiałów każe jednak wątpić w identyfikację tych trzech obiektów – najpewniej są to wczesnośredniowieczne jamy osadnicze, z nielicz-nym materiałem wczesnoprzeworskim zalegającym na złożu wtórnym; stąd również pochodzi fragment ucha-tego garnka nawiązującego do naczyń kultury jastorf-skiej na Niżu Polskim (Ryc. 3:6)8_{. Metrykę stanowiska}

potwierdza ceramika zebrana z całego jego obszaru pod-czas badań powierzchniowych w 1985 roku – przyniosły one, obok nielicznej serii ułamków naczyń późnobrązo-wych i/lub wczesnożelanych oraz wczesnośredniowiecz-nych, ok. 10 fragmentów ceramiki kultury przeworskiej. W tej sytuacji należy ponownie przeanalizować starsze informacje dotyczące grobów odkrywanych w Jarnicach w XIX wieku. Pierwsze pewne wiadomości9_dotyczą

po-7_{I n f. A r c h. 1969, s. 143–144.}

8_{Por. np. H. M a c h a j e w s k i, J. R o z e n 2016, tabl. 42:4.9, 48:3,}

49:4, 79:5, 80:2.

9_{Notkę pióra K.J. zamieścił „Kuryer Codzienny” z 31 lipca / 12}

sierpnia 1878 roku. Pod tym kryptonimem kryje się Klemens Ju-nosza Szaniawski (1849–1898), znany warszawski pisarz i felie-tonista, który od ok. 1875 roku zarządzał też rodzinnym mająt-kiem w Woli Korytnickiej, w której pomieszkiwał (stąd – tu w tych

szukiwań, jakie w lipcu 1878 roku prowadzili tu Tymote-usz Łuniewski (1847–1905), ziemianin i przedsiębiorca z pobliskiej Korytnicy, a zgodnie z duchem czasu – tak-że archeolog-amator10_{, oraz filolog, bibliotekarz, historyk}

i archeolog Józef Przyborowski (1823–1896), podówczas kierujący Biblioteką ordynacji Zamoyskich, a wcześniej profesor Szkoły Głównej11_{. Mieli oni, opierając się na}

wskazówkach księdza Stefana obłozy, w tym czasie wi-kariusza węgrowskiego12_{, odkryć sześć popielnic dużych}

obłożonych i nakrytych kamieniami, a napełnionych spa-lonemi szczątkami kości ludzkich. / Pięć popielnic znajdo-wało się obok siebie, szósta zaś w pewném oddaleniu13_.

stronach), a skądinąd także przyjaciel Tymoteusza Łuniewskiego

(A. We r e s z c z y ń s k a 2008, s. 80 –83; 2010, s. 11–12; zob. rów-nież E. A l e k s a n d r o w s k a 1977, s. 624; E. Ja n k o w s k i1995, s. 264; A. K o ł o d z i e j c z y k 2006, s. 225). 10_{Zob. np. W. S z c z y g i e l s k i 1973; A. Ko ł o d z i e j c z y k 2006;} 2007, s. 126–137; 2009; K. B r o c z e k 2011. 11_{Zob. np. R. S k r ę t 1986.} 12_{P a m â t n a â k n i ž k a... 1878, s. 111.}

13_{Dosłownie wiadomość tę powtórzył autor notatki w pierwszym}

wrześniowym numerze D w u t y g o d n i k a... (1878, s. 432); być może był nim sam redaktor pisma, Teodor Nieczuja Ziemięcki (1845–1916), muzealnik, członek komisji archeologicznej Akademii Umiejętności (J. K o s t r z e w s k i 1949, s. 71–72; D. B ł o ń -s k a, S. A. M r ó z 2016, -s. 100–116, przyp. 9; por. A. B u r -s c h e, W. R o s z y k 1999, s. 47, przyp. 4 [tu jako Zimięcki]).

Ryc. 3. Ja r n i c e, pow. węgrowski, stan. 23 (1–5) i stan. 1 (6): przęślik gliniany (1) i fragmenty naczyń o stylistyce tzw. kultury jastorfskiej na Niżu Polskim (2–6). Rys.: A. Potoczny

Fig. 3. Ja r n i c e, Węgrów County, site 23 (1–5) and site 1 (6): clay spindle-whorl (1) and pottery attributed to the so-called Jastorf Culture in the Polish Lowland (2–6). Drawing: A. Potoczny

(10)

Sam Łuniewski zanotował, że Na gruntach wsi Jarnice

w stronie wsi Grodziska w miejscowości [tu słowo

nieczy-telne] Młynik14_{od lat kilku natrafiali włościanie na urny;}

sądząc jednak że to garnki z pieniędzmi tłukli. – W R. b. X Obłoza dostał tam wykopaną małą urnę ładnie ozdob-ną wyciskami kszta[łtu?] wazona i mały garnuszek z uszki[em] i te przedmioty dał mnie. – Mając zaszczyt mieć Prof. Przyborowski[ego] u siebie w drugiej połowie Lipca zrobiliśmy wycieczkę. – Na stoku góry piaszczystej sondowan[ej?] natrafiliśmy na urny: [niżej dopisek: Str. 47 i 48 została u Prof. Przyborowskiego 1/12 78. –]15_{. W}

szki-cu przygotowywanego do druku artykułu Opis brzegów

rzeki Liwca przeczytać możemy: Jarnice gm. Ruchna. Za wsią grobowiec starożytny z urnami poszukiwania robione w r. 1879 przez Prof. Józefa Przyborowskiego, T. Łuniew-skiego i Andriollego16_{, natomiast w wersji opublikowanej}

14_{Nazwa ta nie znajduje potwierdzenia w żadnym innym źródle,}

nie jest też obecna w miejscowej tradycji, a co więcej, ani na prawym, wschodnim brzegu Liwca, w stronie wsi Grodziska, tj. na południe od Jarnic, ani w bardzo szeroko rozumianej okolicy nie ma i nie było nie tylko miejscowości, ale też jakiegokolwiek miejsca o tej nazwie. Lokalizacja Młynika pozostać musi zatem tajemnicą Łuniewskiego.

15_{Ł u n i e w s k i, Materiały, J.1.a (k. 107v). Notatki te w}

inwenta-rzu archiwum są wprawdzie określone jako Opis starożytnych

ża-ren, grobowców oraz brzegów Liwca (M. Wr z o s k o w a 1984, nr

J.1.a), niemniej, uporządkowane dość niedbale i sklejone grzbie-tami zapewne jeszcze przez syna Tymoteusza, Michała, od któ-rego Archiwum PAN zakupiło je w 1959 roku (M. F l i s 1960, s. 568), zawierają też zupełnie inne treści, np. Projekty kontroli

szarwarków (k. 56r–57r) czy szkic artykułu O potrzebie obłożenia podatkiem procederu karciarskiego (k. 55r–59v). Nota bene, do tej

drugiej kwestii Łuniewski przywiązywać musiał dużą wagę, tekst ukazał się bowiem drukiem w 17. numerze „Słowa” z 9 / 21 mar-ca 1893 roku, i dziesięć lat później – w 95. numerze „Gazety War-szawskiej” z 27 marca / 9 kwietnia 1903 roku.

16_{Łu n i e w s k i, Materiały, J.1.a (k. 28r). Zgodnie ze}

wspomnienia-mi Łuniewskiego (Pawspomnienia-miętnik… I, s. 105) Elwiro Michał Andriolli (1836–1893), znany rysownik, ilustrator i malarz (T. Ja b ł o ń s k i 1935; R. L e w a n d o w s k i 2015) gościł w jego majątku w

Koryt-informacja ta brzmi nieco inaczej: Przy drodze do

Wyszko-wa za wsią znajduje się grobowiec starożytny, rozkopany przez prof. Przyborowskiego i T. Łuniewskiego w r. 1879. Znaleziono znaczną ilość urn, napełnionych szczątkami zwęglonemi17_{. W pamiętniku, jednak spisanym dopiero}

w latach 1896–1897, Łuniewski wspomina, że w r. 1878

z księdzem Obłozą robiłem poszukiwania urn w Jarnicach pod Węgrowem, gdzie w górce piaskowej w stronę Wyszko-wa znaleźliśmy parę urn18_{. Przedmioty wydobyte}

wów-czas na nekropoli jarnickiej trafiły na pewno i do kolekcji Łuniewskiego (urna dziecka pokazywana była na

Wysta-wie Archeologicznej i Zabytków Sztuki w Kaliszu w roku

1900)19_{, i do zbiorów Przyborowskiego.}

Do dzisiaj przetrwały tylko zabytki z jednego grobu popielnicowego, z dawnych zbiorów Przyborowskiego, które zgodnie z zapisem testamentalnym po jego śmier-ci trafiły do warszawskiego Muzeum Przemysłu i Rolni-ctwa (dalej: MPR), a później, wraz z całą kolekcją arche-ologiczną tegoż muzeum – do Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie20_{; jaki był los zbiorów}

nicy 5 września 1878 roku, albo więc chodzi tu o inną wizytę An-driollego, albo też w jednej z tych wzmianek Łuniewski pomylił rok wydarzenia.

17_{T. Ł u n i e w s k i 1881, s. 457. Autor podaje, że wyniki}

poszu-kiwań mają zostać opublikowane w IV tomie „Wiadomości Ar-cheologicznych”, do czego jednak – jak wiemy – nie doszło. Tekst Łuniewskiego stał się podstawą dla wzmianki o urnach wykopy-wanych w Jarnicach (oraz – jak u Łuniewskiego – Popowie, Turnie i Liwie), jaka znalazła się w XIII tomie S ł o w n i k a G e o -g r a f i c z n e -g o... (1893, s. 258) w haśle Wę-grów; informacji tej nie ma jeszcze w haśle Jarnice w tomie III (s. 452), który ukazał się w 1882 roku.

18_{Ł u n i e w s k i, Pamiętnik… I, s. 106.}

19_{Ka t a l o g... 1900, s. 12/13, nr 92a; por. Ł u n i e w s k i,}

Pamięt-nik… II, s. 149. Być może chodzi tu o wspomnianą wyżej małą urnę ładnie ozdobną, którą otrzymał od ks. obłozy.

20_{Por. E. C h w a l e w i k 1927, s. 353–356; R. J a k i m o w i c z}

1926; 1936, s. 209 –210.

Ryc. 4. Ja r n i c e, pow. węgrowski. Przypuszczalny zasięg cmentarzyska na stan. 1 (1) i osady (osad?) kultury przeworskiej na stan. 19, 22 i 23 (2). oprac. graficzne: J. Andrzejowski (mapa: https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/)

Fig. 4. Ja r n i c e, Węgrów County. Conjectured area of the Przeworsk Culture cemetery, site 1 (1), and settlement (settlements?), sites 19, 22 and

23 (2). Graphic design: J. Andrzejowski (chart: https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/)

(11)

Łuniewskiego – nie wiadomo21_{. W 1916 roku w MPR}

ze-spół ten zadokumentował Józef Kostrzewski, który zano-tował – co ważne – że pochodzi on z pola „Za okopami”, zaś zabytki znaleziono w urnie czarnej, połyskliwej,

przy-krytej kamieniami22_{. Informacji tej nie ma wprawdzie na}

karcie katalogowej MPR23_{, jest jednak na jednej z}

zacho-wanych przy zabytkach metryczek – najpewniej zresztą wypisał ją sam Kostrzewski24_{– i na kartoniku, do}

które-go pierwotnie przymocowana była zapinka z tektóre-goż gro-bu25_{; Kostrzewski dysponował wówczas także, dziś}

zagi-nionym, katalogiem książkowym zbiorów MPR, może również oryginalnymi notatkami Przyborowskiego.

Amatorskie poszukiwania na cmentarzysku jarnickim prowadzone były i później, o czym świadczy wzmian-ka Mariana Wawrzenieckiego z 1910 roku:

Jarnice-Gro-dzisk, powiat węgrowski, gmina Ruchna. Między wsiami J. a G. znajdują się „okopy“. W tych „okopach“ wykopał rejent Dąbrowski z Węgrowa 2 naczynia gliniane i 1 dno od naczynia, oraz fibulę brązową26_{. Wiadomość}

pocho-dzić musi już z początków XX wieku, jako że Wawrze-niecki uzyskał ją od urodzonego w 1889 roku Stanisława Małkowskiego27_{, później wybitnego geologa i petrografa,}

profesora Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i fak-tycznego twórcę Muzeum Ziemi w Warszawie. Nie

mo-21_{Dokumenty zachowane po Łuniewskim aż do końca lat 1950.}

pozostawały w zbiorach rodzinnych. Wówczas to syn Tymoteusza, Michał, rozdzielił je i przekazał do Archiwum PAN i Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie oraz do wrocławskiego os-solineum (A. Ko ł o d z i e j c z y k 2009, s. 57; M. R o g u s k i 2016).

22_{Zob. K o s t r z e w s k i, Archiwum, teka 69: Królestwo}

Kongre-so we. Okres lateński, karta 31; J. Ko s t r z e w s k i 1919a, s. 347;

1919b, s. 25. o kwerendzie w zbiorach MPR Kostrzewski wspo-mina w swoim pamiętniku (1970, s. 91).

23_{Karta katalogowa MPR nr 1042: Z zapisu ś. p. Przyborowskiego}

(Pracownia Dokumentacji Naukowej PMA). oba katalogi zbio-rów archeologicznych MPR – kartkowy i książkowy – sporządzo-ne zostały przez malarza i archeologa Mariana Wawrzenieckiego (1863–1943), w latach 1906–1918 kustosza Działu Wykopalisk (zob. R. Ja k i m o w i c z 1926; 1948; J. Wr o ń s k a 1986, s. 77– –79; 1987, s. 199–202; M. Wo ź n y 2009, s. 162–163).

24_{Pozwala tak sądzić porównanie charakterów pisma z tej}

metrycz-ki i z notatek na sporządzonych przez Kostrzewsmetrycz-kiego w tym sa-mym czasie fiszkach z jego prywatnej kartoteki. Na tejże metrycz-ce czytamy: M.P.R. 1042 / Jarnimetrycz-ce pow. Węgrów / „Za okopami” /

Znal. w czarnej, połyskującej urnie, przykrytej kamieniami. / Zb. J. Przyborowskiego, i w prawym górnym rogu adnotacja: póź.-lat.

Na drugiej (równie starej?) metryczce, przy szczątkach urny, nie-starannie i innym, niezidentyfikowanym charakterem zanotowano ołówkiem: Jarnice / grób popielni[cowy] zniszczony znad rzeczki;

ta ostatnia informacja nie powtarza się w żadnym innym źródle.

25_{Zapis, prawdopodobnie skreślony ręką Przyborowskiego, brzmi:}

W Jarnicach „za okopami” – odkopany okaz w urnie czarnej poły-skującej, przykrytej kamieniami.

26_{M. Wa w r z e n i e c k i 1910, s. (74).}

27_{Zob. np. I. K a r d y m o w i c z o w a 1964; W. o s i ń s k a 1974.}

Rodzina Małkowskich posiadała wówczas gospodarstwo w Wę-growie i mająteczek w Woli Korytnickiej.

żemy być oczywiście pewni, czy Małkowski opisał wy-darzenie współczesne, czy wcześniejsze, bowiem Alek-sander Dąbrowski już od 1878 roku był sekretarzem Wy-działu Hipotecznego Sądu Pokoju w Węgrowie, a urząd notariusza przy Kancelarii Hipotecznej tego sądu pełnił w latach 1890–191128_.

ostatecznie wiemy zatem, że na piaszczystej górze po-łożonej w stronie wsi Grodziska albo przy drodze do

Wy-szkowa, tj. na południe od Jarnic, w miejscu zwanym „Za okopami”, już około (przed?) roku 1875

odkrywa-no popielnice; w roku 1878, a być może także 1879, ten

grobowiec starożytny był rozkopywany przez

Tymoteu-sza Łuniewskiego, Józefa Przyborowskiego i Elwiro Mi-chała Andriollego, którzy odkryli tam co najmniej sześć urn obłożonych i nakrytych kamieniami. Później w tych-że „okopach” rejent Dąbrowski z Węgrowa wydobył

na-czynia gliniane oraz fibulę brązową. Sama nazwa Okopy

bądź Za okopami przetrwała w miejscowej tradycji do dzisiaj29_{; jej lokalizacja dokładnie odpowiada położeniu}

pola Okopy mapie dóbr jarnickich sporządzonej w 1853 roku30_{(Ryc. 5).}

Zachowany w zbiorach PMA inwentarz grobu popiel-nicowego tworzą31_{: 1. Fragmenty żelaznej zapinki typu K}

28_{Zob. P a m â t n a â k n i ž k a... 1878, s. 81; 1890, s. 110; 1910,}

s. 173. Nie ulega chyba wątpliwości, że chodzi tu o tegoż Dąbrow-skiego, który w 1878 roku podarował Przyborowskiemu jedną mo-netę rzymską ze słynnego skarbu z Jarnic (K. S z a n i a w s k i 1878; D w u t y g o d n i k... 1878, s. 432; por. F. K o p e r a 1904, szp. 192– –193), co świadczy, że interesował się lokalnymi starożytnościami nie tylko okazjonalnie. Jakie były losy jego zbiorów – nie wiadomo, niemniej w tradycji rodzinnej, którą łaskawie podzielił się z nami Jan Dąbrowski, prawnuk Aleksandra (a skądinąd – profesor ar-cheologii) przetrwała pamięć o jakiejś kolekcji zabytków, jaka jesz-cze w latach 1920. przechowywana była w ich domu w Węgrowie.

Nota bene, w świetle informacji o miejscu znalezienia tego skarbu

z Jarnic (dwie wiorsty od Węgrowa, po prawej stronie Liwca) na-leży zdecydowanie zakwestionować ostatnie interpretacje, zgodnie z którymi miałoby ono być tożsame z niewielkim cyplem wrzyna-jącym się w dolinę Liwca na południe od Liwa, na którym ostatnio zarejestrowano kilkadziesiąt rzymskich denarów (zob. A. B u r s c h e, E. R o s z y k 1999; A. B u r s c h e 2004; A. R o m a n o w -s k i 2008, -s. 60–69 nr 96 – tam -star-sza lit.), jako że leży on na le-wym brzegu rzeki, w odległości około sześciu wiorst od miasta.

29_{Zob. I n f. A r c h. 1968, s. 131; T. D ą b r o w s k a 2008, s. 140.} 30_{Pomiary Dóbr Jarnic Dziedzicznych Jaśnie Wielmożnego}

Moraw-skiego Henryka Sędziego Pokoju Okręgu WęgrowMoraw-skiego w Guberni Lubelskiej Powiecie Siedleckim położonych z 1853 roku – plan

w skali 1:5000 sporządzony został przez Karola Ziółkowskiego na podstawie pomiarów przysięgłego jeometry Józefa Kuszkowskiego z 1849 roku (Archiwum Państwowe w Siedlcach, sygn. 62/735/75).

31_{Zbiory PMA, inw. IV/473. W 1970 roku w ówczesnym Dziale}

Inwentaryzacji Zabytków PMA do tego zespołu dopisano błęd-nie trzy przedmioty żelazne: ułamki małego noża i szydła (?) oraz małe kółko, pochodzące z Jarnic z dawn. zbiorów MPR, inw. 427. Pod tym numerem na karcie MPR spisane są jedynie

okrzo-ski i narzędzia długie krzemienne, fragmenty zdobnej ceramiki

oraz 2 monetki historyczne z daru Tadeusza Wyszomirskiego, bez określonego bliżej miejsca pochodzenia, oraz dopisane w latach

(12)

Ryc. 5. Okopy (strzałka) na mapie Dóbr

Jarnic Dziedzicznych... z 1853 roku.

© Archiwum Państwowe w Siedlcach (zob. przyp. 31; skan w skali 2:5) Fig. 5. Okopy (indicated by arrow) on the 1853 map of the Jarnice demesne (mapa Dóbr Jarnic Dziedzicznych...). © Archiwum Państwowe w Siedlcach

(see note 31; scanned in 2:5)

wg J. Kostrzewskiego32_{; w przedniej części pochewki}

ażu-rowe kółko; główka z długimi, zagiętymi bocznymi wy-stępami („skrzydełkami”). Dług. pierwotna ok. 60 mm (Ryc. 6:1). 2. Przęślik gliniany o profilowanym korpu-sie; powierzchnia gładka, jasnobrunatna, pierwotnie być może czerniona. średn. 47 mm, średn. otworu 11 mm,

1909 i 1915 kolejne okrzoski i ułamki ceramiki, natomiast w zbio-rach dwóm zabytkom towarzyszy jednak dawna (sprzed II wojny świato wej) metryczka: M.P.R. 427 / okr. rzymski / 1 nożyk i 1

szydło (?); skąd pochodzi kółko – nie wiadomo. Zob. też np.: J. Ko

s t r z e w s k i 1919a, s. 264, 347; 1919b, s. 25, ryc. 38, 49; W. A n -t o n i e w i c z 1929, ryc. 32:7 (przęślik); S. N o s e k 1957, s. 324, tabl. XXXI:11.12 (w podpisie zapinka błędnie jako nr 8); ostatnio T. D ą b r o w s k a 2008, s. 140 – z omyłkowym odesłaniem do ry-sunku przęślika (J. K o s t r z e w s k i 1919b, ryc. 50), i uwagą, że może tu chodzić o znaleziska opisane przez M. Wa w r z e n i e -c k i e g o (zob. przyp. 26), a także prezentowane na wystawie ka-liskiej z 1900 roku (zob. przyp. 19).

32_{J. K o s t r z e w s k i 1919a, s. 34–35, ryc. 21.}

wys. 16,5 mm (Ryc. 6:2). 3. Kilkaset bardzo drobnych ułamków naczynia glinianego (zapewne popielnicy); po-wierzchnia gładka, czerniona. 4. Nieliczne, silnie przepa-lone kości osoby dorosłej oraz jeden fragment przepaprzepa-lonej kości zwierzęcej, najprawdopodobniej z łopatki świni33_.

Na podstawie zapinki zespół ten można datować na fazę A2 młodszego okresu przedrzymskiego. oba

zabyt-ki pochodzące z grobu były już publikowane, ale nie do-czekały się bliższej analizy, a na opublikowanej ilustracji zapinki nie przedstawiono charakterystycznego, „kotwi-cowatego” ukształtowania jej główki34_{. Mniej lub bardziej}

33_{oznaczenia antropologiczne zawdzięczamy uprzejmości Pana}

dr. Łukasza Maurycego Stanaszka z Pracowni Antropologicznej PMA, zaś archeozoologiczne – Pani dr Anny Gręzak z Zakładu Bio archeologii IA UW.

34_{J. K o s t r z e w s k i 1919b, s. 17, 20, 25 nr 12, ryc. 38, 49; por.}

Ko s t r z e w s k i, Archiwum, teka 69: Królestwo Kongresowe. Okres

(13)

rozbudowane boczne występy („skrzydełka”) przy główce są niekiedy postrzegane jako szczególnie typowe dla za-pinek typu K z południowych i zachodnich Niemiec– na zachód od linii Łaby, ale nowsze publikacje wskazują, że podobne okazy występują też w środkowej, a nawet pół-nocnej Europie35_{. Niemniej „kotwicowata” główka}

oka-zu z Jarnic jest bardzo rzadka wśród zapinek tej odmia-ny. Najlepszą dlań analogią jest główka srebrnej (?) fibuli typu A.18a wariantu Wederath, pochodzącej z odkrytego w 1964 roku grobu kultury przeworskiej z Kacic, pow. puł-tuski36_{. Być może podobnie uformowana była też główka}

żelaznej zapinki odmiany K z grobu K/1908 ze Skowarcza (dawn. Schönwarling), pow. gdański, która jednak znana jest wyłącznie z archiwalnego szkicu (Ryc. 7:2)37_{. Co}

cie-kawe, oba te zabytki łączy z okazem jarnickim również obecność ażurowego kółka w przedniej części pochew-ki. Kwestia ażurowych dekoracji zapinek typu K była już kilkukrotnie omawiana i analizowana38_{. Warto zauważyć,}

35_{M. Me y e r 2001, s. 168–171, ryc. 7:7–10, 9; A. Ma c i a ł ow i c z}

2017, s. 84, ryc. 9:2.3.5.7, 12:2–4, 13:7.8.

36_{T. L i a n a 1966, ryc. 1:b; por. T. D ą b r o w s k a 2008, s. 31, ryc.}

9:4 (tu jako wykonana z białego metalu); T. B o c h n a k 2014a, s. 46–47; na temat wariantu Wederath por. T h. Vö l l i n g 1995, s. 183–184, ryc. 18.

37_{K o s t r z e w s k i, Archiwum, teka 13: Pomorze Gdańskie. Okres}

lateński, karta 442. Pragniemy podziękować Dyrekcji

Wojewódz-kiej i MiejsWojewódz-kiej Biblioteki Publicznej im. C. Norwida w Zielonej Górze za zgodę na wykorzystanie w niniejszym artykule kilku ilustracji zapinek pochodzących z kartoteki Józefa Kostrzewskiego.

38_{J. M a r t e n s 1994, s. 44–45, ryc. 17, 18; F. K a u l, J. M a r t e n s}

1995, s. 137–138, ryc. 22; T. D ą b r o w s k a 1996, s. 134, ryc. 3; M. Me y e r 2001, s. 165–166, ryc. 4; A. M a c i a ł o w i c z 2017, s. 75–89.

że ornament tego rodzaju pojawia się mniej więcej w tym samym czasie także na innych zapinkach, m.in. typów L-IIb oraz „Kostrzewski, ryc. 17”, charakterystycznych dla kultury oksywskiej39_{. Ażurowe pochewki są jednym}

z przejawów nasilających się od fazy A2 oddziaływań

la-teńskich na lokalną wytwórczość zapinek w strefie pra-wobrzeżnego, a szczególnie północnego Mazowsza. Z ko-lei rozprzestrzenienie wspomnianych najwcześniejszych zapinek z dekoracją ażurową wskazuje na równie silne powiązania tego obszaru z kulturą oksywską znad dolnej Wisły (Ryc. 8). Znalezisko z Jarnic jest najdalej ku połu-dniowemu wschodowi wysuniętym punktem na terenie Polski, wyznaczającym tym samym zasięg działalności warsztatów – ewentualnie: sieci dystrybucji ich wyro-bów – inicjujących tę nową stylistykę zapinek w fazie A2.

Związki z Pomorzem, a nawet z dalszymi rejonami Eu-ropy, staną się jeszcze bardziej czytelne, jeśli weźmiemy pod uwagę formę zastosowanej w tym wypadku deko-racji. Ażurowe kółko wymodelowane w przedniej części pochewki znamy jeszcze tylko z dwóch zapinek odmiany K z ziem Polski: z grobu 68 ze stosunkowo nieodległe-go od Jarnic Kleszewa, pow. pułtuski (tu towarzyszy mu wzór schodkowy), oraz ze wspomnianego grobu K/1908 ze Skowarcza (Ryc. 7:1.2)40_{. Po kilka analogicznie}

zdobio-nych egzemplarzy pochodzi też z Bornholmu41_{, Półwyspu}

39_{Definicje obu typów – J. K o s t r z e w s k i 1919a, s. 33, ryc. 17;}

E. B o k i n i e c 2008, s. 44–45, zestaw. 6:6–8.

40_{Por. A. M a c i a ł o w i c z 2017, s. 104–105: lista 2:13.15.24,}

ryc. 9:5.

41_{E. Ve d e l 1886, ryc. 125 (typ K?); C. J. B e c k e r 1990, tabl.}

30/17:4, 35/115:1, 37/194:1, 43/479:1.3 (?); U. L u n d H a n s e n 2009, s. 64, ryc. 3.

Ryc. 6. Zabytki znalezione w grobie popielnicowym odkrytym w 1879 roku w Ja r n i c a c h na stan. 1 (Za

okopami): zapinka żelazna (1), przęślik gliniany (2).

Fig. 6. Artefacts found in an urned burial dug up in 1879 at Ja r n i c e, site 1 (Za okopami):

iron brooch (1), clay spindle-whorl (2). Wg/After: J. Kostrzewski 1919b (1a). Rys./Drawing: A. Potoczny (1b, 2). Fot./Photo: A. Maciałowicz (1c)

(14)

Skandynawskiego42_{oraz z dorzecza Łaby}43_{– zarówno ze}

42_{P. o. Ny b r u g e t, J. M a r t e n s 1997, s. 83, ryc. 5:a.b, 6:a;}

B. F r i m a n, L. H e c t o r 2003, s. 185, ryc. 9 (?); P. Wr a n n i n g 2015, s. 72, ryc. 13.

43_{W. Mä h l i n g 1944, ryc. 21:9; E. S c h m i dt - T h i e l b e e r 1967,}

tabl. 103:363; W. We g e w i t z 1962, tabl. 30:700; K o s t r z e w -s k i, Archiwum, teka 89: Niemcy. Brandenburgia. Od mezolitu po

wczesne średniowiecze, karta b.n. – tu ilustracja zapinki z Vehlow,

Lkr. Prignitz, która nie została uwzględniona w publikacji materia-łów z tego cmentarzyska (por. K. Pe s c h e l 1973), zabytku tego

stanowisk kultury jastorfskiej, jak i związanej z nią gru-py kobylskiej (Ryc. 7:3–9). Najlepsze formalne analogie dla zapinki z Jarnic (uwzględniając nie tylko dekorację ażurową, ale też kształt całego przedmiotu) pochodzą

brak też obecnie w zbiorach Museum für Vor- und Frühgeschich-te, Staatliche Museen zu Berlin – Preußischer Kulturbesitz w Ber-linie, gdzie przechowywane są materiały z nekropoli w Vehlow (kwerenda przeprowadzona w 2017 roku dzięki uprzejmości Pana dr. Heino Neumayera i życzliwej pomocy Pani Yvonne de Bordes i Pani Izabeli Szter, za co chcielibyśmy gorąco im podziękować).

Ryc. 7. Żelazne zapinki typu K z ażurowym kółkiem w przedniej części pochewki: PL K l e s z e w o, grób 68 (1), PL S k o w a r c z, grób K/1908 (2; skan w skali 2:3), DK N ø r r e S a n d e g å r d, grób 115 (3), DK M a n d h ø j (typ K?) (4), S T j ä r b y, grób 13 (5), D E h e s t o r f -

- Va h r e n d o r f, grób 700 (6), D Ve h l o w (7; skan w skali 2:3), D Wa h l i t z, grób 363 (8), CS K o b y l y, grób XXXIX (9). Fig. 7. Iron brooches type K with an openwork roundel in the front part of the foot frame: PL K l e s z e w o, grave 68 (1), PL S k o w a r c z,

grave K/1908 (2; scanned in 2:3), DK N ø r r e S a n d e g å r d, grave 115 (3), DK M a n d h ø j (type K?) (4), S T j ä r b y, grave 13 (5), D E h e s t o r f - Va h r e n d o r f, grave 700 (6), D Ve h l o w (7; scanned in 2:3), D Wa h l i t z, grave 363 (8), CS K o b y l y, grave XXXIX (9).

Wg/After: A. Maciałowicz 2017 (1), Kostrzewski, Archiwum (2, 7), C. J. Becker 1990 (3), E. Vedel 1886 (4), P. Wranning 2015 (5), W. Wegewitz 1962 (6), E. Schmidt-Thielbeer 1967 (8), W. Mähling 1944 (9)

(15)

z tego ostatniego obszaru oraz ze Skowarcza. Więzi z Po-morzem ujawnią się jeszcze silniej, jeśli zdać sobie spra-wę, że ażurowe kółko wymodelowane w przedniej części pochewki to najczęściej spotykany wzór dekoracji ażu-rowej wśród „oksywskich” zapinek typu L-IIb44_.

obec-ność takiego właśnie ażurowego wzoru na zabytku z Jar-nic można więc traktować jako świadectwo wpływów zewnętrznych, docierających tu najprawdopodobniej ze środowiska kultury oksywskiej lub za pośrednictwem tego ugrupowania45_.

44_{A. M a c i a ł o w i c z 2017, s. 78–79; por. J. B o h m 1885, tabl. II:}

34 [26:34]; S. A n g e r 1890, tabl. 10:10.18; D. B o h n s a c k 1938, tabl. 2:7, 11:9; M. P i e t r z a k 1997, tabl. LXXVII/166:a; A. K a s -p r z a k, A. K r z y s i a k 2011, s. 163, ryc. 18:b.c (trzecia za-pinka z tego zespołu zdobiona jest raczej techniką perforacji, nie ażuru; por. A. M a c i a ł o w i c z 2017, s. 75, przyp. 35).

45_{Identycznie zdobione fibule są też obecne na prawobrzeżnym}

Ma-zowszu w początkach fazy A3, na co wskazuje m.in. wspomniany

okaz typu A.18a wariantu Wederath z Kacic, a także dwie żelazne

Zapinka z kulkami na kabłąku

Pierwszy z odkrytych ostatnio w Jarnicach zabytków to fragment bimetalicznej zapinki z kulkami na kabłąku (niem. Kugelfibel)46_{. Zachowała się ona wyłącznie w}

po-staci ozdobnika ze stopu miedzi, który nadlany był na że-lazny kabłąk zapinki, obejmując też zakończenie odgię-tej ku niemu nóżki (Ryc. 2:1, 9:4). ozdobnik ma kształt

zapinki z cmentarzyska w oblinie, pow. garwoliński: tego samego wariantu (?) z grobu 291 oraz odmiany M z grobu 26a (K. C z a r -n e c k a 2007, s. 16, 66, tabl. XXII/26a:1, CCXL/291:1 – tu okaz z grobu 291 określony jako odmiana M, ale jego uderzające podo-bieństwo do zabytku z Kacic sugeruje zaproponowaną przez nas klasyfikację, której nie przeczy żelazny surowiec; por. T h. Vö l -l i n g 1995, s. 183, ryc. 18).

46_{W literaturze polskiej termin Kugelfibel bywa tłumaczony jako}

zapinka kulkowa, kulkowata lub z kulkami/parą kulek na kabłą-ku (por. R. Wo ł ą g i e w i c z 1979, s. 37–38; T. D ą b r o w s k a 1988, s. 189; H. M a c h a j e w s k i, B. Wa l k i e w i c z 1993, s. 110; E. B o k i n i e c 2001, s. 44–45; 2008, s. 28–29; M. G r y g i e l 2015, s. 130, 141).

Ryc. 8. Rozprzestrzenienie na ziemiach Polski wczesnych zapinek o ażurowych pochewkach: typu K (a), typu L-IIb (b), typu „Kostrzewski, ryc. 17” (c) i nietypowych (d). Zapinki typu K z ażurowym kółkiem w przedniej części ramki pochewki:

Ja r n i c e (1), K l e s z e w o (2), S k o w a r c z (3). Wg: A. Maciałowicz 2017

Fig. 8. Finds of early brooches with an openwork foot frame recorded in Poland: type K (a), type L-IIb (b),

type “Kostrzewski, Fig. 17” (c) and atypical forms (d). Brooches type K with an openwork roundel in the front part of the foot frame: Ja r n i c e (1), K l e s z e w o (2), S k o w a r c z (3). After: A. Maciałowicz 2017

(16)

dwóch płasko-wypukłych guzów („kulek”) zespojonych podobnym, nieco mniejszym elementem („łącznikiem”). obie „kulki” ornamentowane są rytym wzorem ukośne-go krzyża. Z jedneukośne-go z końców brązoweukośne-go47_ozdobnika

wystaje fragment żelaznego drutu, będący nasadą nieza-chowanej główki zapinki, z drugiego – dwa dalsze odcin-ki tego samego drutu, tworzącego w tym miejscu (nieza-chowane) pochewkę i odgiętą nóżkę.

Zapinki z kulkami na kabłąku to grupa fibul bardzo różnorodna pod względem surowca, konstrukcji, a tak-że kształtu i liczby „kulek” oraz ewentualnej ich orna-mentyki, występujących na rozległych obszarach środ-kowej, północnej i wschodniej Europy. Przedmioty te doczekały się wielu opracowań, z których najnowsze to monograficzne studium pióra Anette Bieger (2003 – tu wcześniejsza literatura). Mimo iż autorka opisała w nim większość cech różnicujących zapinki z kulkami na ka-błąku, a także wyróżniła szereg ich wariantów, to wciąż brakuje bardziej szczegółowej klasyfikacji tych fibul, od-zwierciedlającej pełne spektrum form. Równie zróżni-cowane znaleziska z ziem Polski są niekiedy kartowa-ne wspólnie i interpretowakartowa-ne tylko ogólnie jako efekty wpływów świata jastorfskiego48_{. Niemniej,}

dokładniej-sza analiza pozwala wskazać zabytki typowe dla kon-kretnych rejonów dzisiejszych Niemiec, Półwyspu Jut-landzkiego lub wysp bałtyckich, a także uznać, że część z tych ozdób (szczególnie wykonanych w całości z żela-za) to w rzeczywistości świadectwo powiązań z kulturą lateńską, a nie jastorfską49_.

Zabytek z Jarnic nie reprezentuje żadnego z dotychczas wyróżnionych typów zapinek z kulkami na kabłąku, ale warto rozpatrzeć te jego cechy, które były też przedmio-tem analizy A. Bieger. Ze względu na wspomniane wyżej duże zróżnicowanie tego rodzaju fibul, krąg przywoły-wanych dalej analogii ograniczony zostanie do ścisłych odpowiedników okazu jarnickiego. Jest to egzemplarz bi-metaliczny o schemacie konstrukcji B według Bieger, co oznacza, że żelazny drut odgiętej nóżki styka się z kabłą-kiem za tylną „kulką”, która spaja oba elementy. Zapinki o takiej charakterystyce koncentrują się w Brandenbur-gii, nad dolną Łabą i na Bornholmie, ale spotykane są też na Jutlandii, Gotlandii i w Polsce, a także – licznie – na wschód od łuku Karpat, w kulturze Poieneşti-Lucaşeuca,

47_{Z powodów stylistycznych w tekście stosujemy termin}

„brązo-wy”/„z brązu” wyłącznie konwencjonalnie, za każdym razem ro-zumiejąc przez to: „wykonany ze stopu miedzi”.

48_{Por. H. M a c h a j e w s k i, B. Wa l k i e w i c z 1993, s. 110, ryc.}

3:1, 5; H. M a c h a j e w s k i 2014, s. 277–278, ryc. 9; A. M i c h a -ł o w s k i 2013, s. 63, ryc. 33.

49_{Por. J. Ko s t r z e w s k i 1919a, s. 24–29, ryc. 11–13; T. D ą b r o}

-w s k a 1988, s. 194–195, mapa 23; E. B o k i n i e c 2008, s. 28–29; A. M i c h a ł o w s k i 2008, s. 92; M. G r y g i e l 2004, s. 52–53, przyp. 48; 2015, s. 141–142, 144, 147, 151, przyp. 13, ryc. 12:1.2.7.8, 14:5; A. M a c i a ł o w i c z 2015a, s. 274–276, ryc. 2.

gdzie znane są z pierwszego z jej eponimicznych stano-wisk50_{. Kolejną cechą szczególną zabytku z Jarnic jest}

forma „kulek”, mających kształt niskich, płasko-wypu-kłych guzów, a także fakt, że były one odlane razem ze spajającym je „łącznikiem”. Podobnie skonstruowane są ozdobniki zapinek znajdowanych w basenie Bałtyku, tj. na Jutlandii i wyspach duńskich, w tym na Bornholmie, ale znanych też z ziem Polski i północnych Niemiec oraz z cmentarzyska w Poieneşti, jud. Vaslui we wschodniej Rumunii51_{. obszar występowania zbliżonych form}

moż-na zawęzić, uwzględniając dekorację obu „kulek” zabyt-ku z Jarnic za pomocą motywu rytego ukośnie krzyża, który jest charakterystyczny przede wszystkim dla zapi-nek z Bornholmu, choć sporadycznie występuje też nad środkową Łabą i nad dolną Wisłą52_{. W żłobkach}

two-rzących znak krzyża na zapinkach z kulkami na kabłąku (zarówno ukośnego, jak i częściej spotykanego – proste-go) nierzadko odnotowywano obecność czerwonej ema-lii; niektórzy sądzą nawet, że w ten sposób były dekoro-wane wszystkie okazy z rytym krzyżem53_{. W wypadku}

zapinki z Jarnic brak jest jednak jakichkolwiek śladów ewentualnej emalii.

Z powyższego omówienia wynika, że większość tro-pów wiodących do identyfikacji pochodzenia konstrukcji i stylistyki omawianego egzemplarza spotyka się na Born-holmie. I to właśnie wśród znalezisk z tej wyspy można wskazać okazy ściśle analogiczne, których podobieństwo wyraża się również – niespotykanym w innych częściach Skandynawii ani w świecie jastorfskim – profilowaniem brązowego ozdobnika. oba niskie płasko-wypukłe guzy („kulki”) zapinki jarnickiej, ornamentowane motywem ukośnego krzyża, spojone są ze sobą za pomocą trzeciego, analogicznego, lecz wyraźnie mniejszego guza („łączni-ka”), bez dekoracji rytej. Niemal bliźniacze okazy, łączące wszystkie wymienione wyżej cechy, pochodzą z Blanchs Hotel koło Hammeren, grób fc, Allinge-Sandvig Sogn (Ryc. 9:1), Mandhøj, grób 122, Ibsker Sogn (Ryc. 9:2) oraz Nørre Sandegård, grób 322, Østerlarsker Sogn (Ryc. 9:3)54_.

50_{A. B i e g e r 2003, s. 16–17, 19, ryc. 4, mapa 11.}

51_{J. Ko s t r z e w s k i (1919a, s. 26–28, ryc. 12, 13) określił takie}

za-pinki mianem Knopffibeln (z guzkami na kabłąku), w odróżnieniu od właściwych zapinek kulkowych (Kugelfibeln); por. A. B i e g e r 2003, s. 22, 38, 41–42, 47, 52, 54, 58, 70, ryc. 13:Kalotte.

52_{A. B i e g e r 2003, ryc. 14:B, tabl. 28:1–3, 38, mapa 12; E. B o}

-k i n i e c 2008, s. 29, zestaw. 3:1.2.

53_{A. B i e g e r 2003, s. 24–25.}

54_{E. Ve d e l 1872, s. 165; C. J. B e c k e r 1990, s. 80, ryc. 41/322:1;}

A. B i e g e r 2003, s. 41–42, 133 nr 23, 139 nr 125, 141 nr 148, tabl. 28:3, 38:1.5 (w podpisach do tablic zdarzają się pomyłki w nume-rach katalogowych). A. B i e g e r (2003, s. 41–42) zwróciła uwagę na podobieństwa kilku omawianych dalej zapinek z ziem Polski do wymienionych tu okazów z Bornholmu, nie wyróżniając ich jednak w osobny wariant. Wbrew jej opinii (A. B i e g e r 2003, s. 42, 133 nr 23, tabl. 28:3) zapinka z grobu fc z Blanchs Hotel nie jest wykonana w całości z brązu – w rzeczywistości brązowy ozdobnik

(17)

Podobnie jak w wypadku znaleziska z Jarnic (Ryc. 9:4), zapinki z Bornholmu niekiedy zachowane są tylko w po-staci brązowych ozdobników – żelazne druty, z których wykonywane były kabłąki, nóżki i sprężyny takich fibul są zazwyczaj całkowicie skorodowane. Fibule charakte-ryzujące się opisanymi wyżej cechami konstrukcyjny-mi i stylistycznykonstrukcyjny-mi można roboczo nazwać, od najlepiej zachowanego okazu, wariantem Blanchs Hotel zapinek z kulkami na kabłąku. Tylko okaz z Nørre Sandegård, grób 322, wyróżnia się, choć nieznacznie, kształtem or-namentu wyrytego na obu „kulkach”. A. Bieger określiła taką dekorację jako „czworokąt o wklęsłych bokach”55_.

I choć istotnie jest ona nieco odmienna od „klasyczne-go” wzoru ukośnego krzyża, to wizualne podobieństwo obu motywów jest tak duże, że także ten zabytek można zaliczyć do wyróżnionego tu wariantu.

Pozostałe egzemplarze z północnej Europy zdobione ukośnymi krzyżami zwykle są zaopatrzone w dwie osob-no nadlewane na kabłąk kulki (o kształcie faktycznie

został nadlany na żelaznym kabłąku i zakończeniu nóżki, brązowe są także guzki znajdujące się na obu końcach żelaznej sprężyny (zabytek na wystawie w Bornholms Museum w Rønne).

55_{A. B i e g e r 2003, s. 29, ryc. 14:H.}

mniej lub bardziej kulistym) lub też obie kulki spojone są bezpośrednio ze sobą (brak jest między nimi „łączni-ka”), a niekiedy cała taka zapinka wykonana jest ze stopu miedzi. Tym samym okazy te wyraźnie odróżniają się od wariantu Blanchs Hotel nie tylko stylistyką, ale też spo-sobem wykonania56_{. Najbardziej zbliżone są}

bimetalicz-ne zabytki z ozdobnikiem składającym się z dwóch ni-skich, płasko-wypukłych guzów („kulek”), zdobionych ukośnym krzyżem, ale spojonych „łącznikiem” o innej formie. Wśród zabytków północnoeuropejskich kryte-ria te spełnia tylko okaz z Kulhøj, Hasle Sogn, na Born-holmie (Ryc. 10:1)57_{. Pierwotnie była to również zapinka}

żelazna z nadlanym brązowym ozdobnikiem, z której za-chował się tylko ten ostatni. od wariantu Blanchs Hotel odróżnia się ona wyłącznie kształtem „łącznika” między „kulkami”, mającego postać przewężenia ograniczonego z obu stron poprzecznymi żeberkami. Bimetaliczne za-pinki wariantu Blanchs Hotel (w większości wypadków reprezentowane tylko przez brązowe ozdobniki) znane są także z innych miejscowości w Polsce. Przede wszystkim wymienić tu trzeba parę takich okazów, z których jeden

56_{Por. A. B i e g e r 2003, lista 10, tabl. 28:1, 38:2–4.6.} 57_{A. B i e g e r 2003, s. 138 nr 110, tabl. 38:7.} Ryc. 9. Bimetaliczne zapinki z kulkami na kabłąku wariantu Blanchs Hotel: DK B l a n c h s H o t e l, grób fc (1), DK M a n d h ø j, grób 122 (2), DK N ø r r e S a n d e g å r d, grób 322 (3), PL Ja r n i c e (4), PL R u m i a, grób 85 (5),

PL W s z e d z i e ń, cmentarzysko I (6), PL okol. I n o w r o c ł a w i a (7).

Fig. 9. Bimetallic ball-brooches, variant Blanchs Hotel: DK B l a n c h s H o t e l, grave fc (1), DK M a n d h ø j, grave 122 (2), DK N ø r r e S a n d e g å r d, grave 322 (3), PL Ja r n i c e (4), PL R u m i a, grave 85 (5), PL W s z e d z i e ń, cemetery I (6),

PL vicinity of I n o w r o c ł a w (7).

Drawing: A. Potoczny (4). Wg/After: A. Bieger 2003 (1, 2), C. J. Becker 1990 (3), M. Pietrzak 1987 (5), M. Babeş 2005 (6), www.poszukiwanieskarbow.com (7)

(18)

zachowany jest w zasadzie w całości, z grobu 85 z cmen-tarzyska kultury oksywskiej w Rumii, pow. wejherowski (Ryc. 9:5)58_{; na ich „kulkach” znajduje się – częściowo}

obecnie zniszczony – ornament czworokąta o wklęsłych bokach59_{, podobny do stwierdzonego na wspomnianej}

zapince z Nørre Sandegård (Ryc. 9:3). Analogicznie do lepiej zachowanych okazów z Bornholmu, obie zapinki z Rumii też mają brązowe guzki osadzone na osi po obu stronach sprężyny60_{. Kolejne trzy okazy wariantu Blanchs}

Hotel, niestety zachowane wyłącznie w postaci brązowych

ozdobników, pochodzą z Kujaw – są to znaleziska luź-ne z cmentarzyska I we Wszedniu (dawn. Wszedin albo

Wszedzin), pow. mogileński (Ryc. 9:6), a także z okolic

Inowrocławia (Ryc. 9:7) oraz z Gąsek/Wierzbiczan, pow. inowrocławski61_{. W wypadku znaleziska z okolic}

Ino-wrocławia można przypuszczać, iż pierwotnie w żłob-kach tworzących krzyż znajdowała się czerwona emalia, być może śladowo zachowana w centralnej części deko-racji przedniej „kulki”.

Z ziem Polski znane są też formy zbliżone do warian-tu Blanchs Hotel. Z grobu 214 z cmentarzyska kulwarian-tury oksywskiej w Podwiesku, pow. chełmiński, pochodzi brązowy ozdobnik podobnej zapinki, lecz o przewężo-nym „łączniku”, ograniczoprzewężo-nym poprzeczprzewężo-nymi żeberka-mi (Ryc. 10:2)62_{, co przypomina opisany wyżej zabytek}

z Kulhøj na Bornholmie (Ryc. 10:1). W wypadku okazu podwieskiego w żłobkach obu rytych krzyży widoczna jest czerwona emalia. Dwie kolejne, bimetaliczne zapin-ki znaleziono na cmentarzysku I we Wszedniu. ozdob-nik jednego z nich ma kształt płasko-wypukłych guzów, spojonych „łącznikiem” w postaci dwóch wydatnych po-przecznych żeberek; dodatkowy niewielki guzek

znajdu-58_{M. P i e t r z a k 1988, s. 30, tabl. LXXI/85:b.c.}

59_{Sam ornament nie jest zbyt czytelny na opublikowanych}

ilu-stracjach, zaś zaprezentowany tu opis jego kształtu oparty jest na autopsji zapinek z Rumii, przechowywanych w Muzeum Archeo-logicznym w Gdańsku i uprzejmie udostępnionych w 2009 roku przez Pana Mirosława Pietrzaka.

60_{Również nie uwidocznione na opublikowanych ilustracjach}

(por. przyp. 59).

61_{Zapinka z Wszednia była wielokrotnie publikowana (B. E r z e p}

-k i, J. Ko s t r z e w s -k i 1914, tabl. LX:5 – na planszy zabyte-k błędnie zestawiony z drugą, podobną zapinką [por. tamże, s. 22]; M. B a -b e ş 2005, s. 125–126, ryc. 6:2; A. M i c h a ł o w s k i 2008, s. 92, ryc. 18:3; por. J. K o s t r z e w s k i 1919a, s. 27, 345–346 – tu kom-plet starszej literatury nt. znalezisk z tej nekropoli). Egzemplarz z okolic Inowrocławia to znalezisko przypadkowe, znane wyłącz-nie z Internetu (http://www.poszukiwawyłącz-nieskarbow.com/forum/ viewtopic.php?f=29&t=164585 [dostęp 19.10.2017]); niewyklu-czone, że w rzeczywistości pochodzi ono z jednego ze stanowisk w rejonie Gąsek, penetrowanych intensywnie przez poszukiwaczy. o zabytku z okolic Gąsek/Wierzbiczan informował Pan Marcin Rudnicki z IA UW (Miejsca centralne z epoki żelaza w okolicach

miejscowości Gąski i Wierzbiczany na Kujawach”, referat

wygło-szony 18 maja 2017 roku na Colloquium Barbaricum w PMA).

62_{E. B o k i n i e c 2005, s. 46, 91, tabl. LXXVII/214:6, CXXII:4.}

je się też na zakończeniu tylnej „kulki”, a cały ozdobnik pokryty jest bogatą dekoracją rytą, składającą się z moty-wów ukośnego krzyża i „oczek” (niem. Punktaugen)63_na

obu „kulkach” oraz linii zygzakowatej na „łączniku” i tyl-nym guzku (Ryc. 10:3)64_{. Drugi z wymienionych zabytków}

najpewniej był analogiczny do znalezionego tu i omó-wionego wyżej okazu wariantu Blanchs Hotel (Ryc. 9:6) – różni go brak tylnej „kulki”, która najpewniej uległa zniszczeniu, oraz brak ornamentu rytego (Ryc. 10:4)65_,

który mógł jednak zostać zatarty, gdyż powierzchnie za-chowanej części ozdobnika są skorodowane66_.

Do wariantu Blanchs Hotel zbliżone są też trzy dalsze zapinki, znane z Pomorza Wschodniego. Różnią się one jednak od tegoż wariantu nie tylko kształtem „łącznika”, ale też surowcem – są to bowiem fibule w całości wyko-nane ze stopów miedzi. Z omawianą odmianą łączy je natomiast obecność profilowanego ozdobnika z dwo-ma płasko-wypukłymi „kulkami” oraz dekoracja moty-wem ukośnego krzyża. Zabytki te stanowią więc „drugi krąg” analogii. Dwa egzemplarze odkryto w grobie 224 na cmentarzysku kultury oksywskiej w Pruszczu Gdań-skim, pow. gdański, stan. 767_{. Pod względem kształtu}

wy-dłużonego „łącznika”, ograniczonego poprzecznymi że-berkami, nawiązują one do cytowanych wyżej zapinek z Kulhøj i z Podwieska. Trzeci egzemplarz „drugiego kręgu” analogii dla wariantu Blanchs Hotel to znalezisko z Kałdusa (dawn. Kaldus), pow. chełmiński (Ryc. 10:5)68_.

on również wykonany był w całości z brązu, a kształt „łącznika” pomiędzy dwoma płasko-wypukłymi guza-mi („kulkaguza-mi”) ma kształt wydłużonego przewężenia,

63_{ornament „oczkowy” najczęściej spotykany jest na zapinkach}

z północnych Niemiec, Fionii i Bornholmu, ale występuje też w Szwecji (A. B i e g e r 2003, s. 27, ryc. 13:C, mapa 11).

64_{I. Un d s e t 1881, s. 81, tabl. XII:22; B. E r z e p k i, J. Ko s t r z e}

w s k i 1914, tabl. LX:6; M. B a b e ş 2005, s. 125–126, ryc. 6:1; A. M i c h a ł o w s k i 2008, s. 92, ryc. 18:2.

65_{I. Un d s e t 1881, s. 81, tabl. XII:24; B. E r z e p k i, J. Ko s t r z e}

-w s k i 1914, tabl. LX:5 – na planszy zabytek błędnie zesta-wiony z drugą, podobną zapinką [por. tamże, s. 22]; J. K o s t r z e w s k i 1919a, s. 27, ryc. 12; M. B a b e ş 2005, s. 125–126, ryc. 6:3; A. M i -c h a ł o w s k i 2008, s. 92, ry-c. 18:4.

66_{Zabytek w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu,}

udostępniony dzięki uprzejmości Pani Alicji Gałęzowskiej.

67_{Jedna zapinka jest zachowana w całości, druga we fragmentach.}

Uprzejma informacja Pana Mirosława Pietrzaka z Muzeum Ar-cheologicznego w Gdańsku.

68_{Zapinkę odkryto pod koniec XIX wieku na Górze św.}

Wawrzyń-ca (dawn. Lorenzberg) i była wielokrotnie publikowana – np. Amtl. Ber. 1895 (1896), s. 41–42, ryc. 18; H. C o n w e n t z 1905, tabl. 67:3; J. K o s t r z e w s k i 1919a, s. 27, 333, ryc. 13; K o s t r z e w -s k i, Archiwum, teka 13: Pomorze Gdań-skie. Okre-s lateń-ski, karta 183 – to ostatnie źródło ilustruje płasko-wypukły kształt „kulek” oraz „łącznika” (w wypadku cytowanej publikacji J. Kostrzewskie-go kształt został tylko opisany), a także podaje wymiary zabytku: dług. 6,2 cm, wys. 1,9 cm, szer. sprężyny 4,3 cm.

(19)

bez profilowania69_{. W świetle znanych rysunków i}

opi-sów tego zaginionego zabytku ramiona krzyży wyrytych na obu „kulkach” miały być zakończone zbiegającymi się skośnie zagłębieniami, przez co wzór ten

przypomi-69_{Żelazna była tylko ośka brązowej sprężyny (por. przyp. 68).}

J. K o s t r z e w s k i (1919a, s. 26, 27) opisuje zapinkę z Kałdusa jako odlaną w całości, wraz z „kulkami”. Niemniej zarówno fakt, że jej nóżka była wykonana z cienkiego drutu a „łącznik” jest wy-raźnie zgrubiały (Ryc. 10:5a.c), jak i konstrukcja bardzo do niej zbliżonych okazów z Pruszcza Gdańskiego wskazują, że w istocie ozdobnik nadlany został na uprzednio uformowany z drutu ka-błąk i zakończenie odgiętej nóżki. W podobny sposób produko-wano także inne rodzaje zapinek z kulkami na kabłąku, wykony-wane w całości ze stopów miedzi, natomiast zapinki o masywnych nóżkach były zapewne odlewane (A. B i e g e r 2003, s. 35–36).

na skrzyżowane strzałki70_{. Taki rodzaj ornamentu byłby}

wyjątkowy wśród zapinek z kulkami na kabłąku. Wydaje się, że może tu chodzić raczej o nieco wyidealizowany na dostępnych ilustracjach ślad częściowo zatartej obwied-ni rytej obwied-niekiedy wzdłuż ramion krzyża, podobobwied-nie jak w wypadku zapinki z Podwieska (Ryc. 10:2a).

Łącznie można więc wymienić dziewięć okazów wa-riantu Blanchs Hotel: trzy z Bornholmu, dwa z rejonu Za-toki Gdańskiej, trzy z Kujaw i jeden z Podlasia. Siedem kolejnych zabytków reprezentuje formy zbliżone: po dwa pochodzą znad Zatoki Gdańskiej, z ziemi chełmińskiej i z Kujaw, a jeden z Bornholmu, przy czym trzy okazy wykonane w całości z brązu, reprezentujące tym samym

70_{Por. J. K o s t r z e w s k i 1919a, s. 27.}

Ryc. 10. Bimetaliczne (1–4) i wykonane w całości ze stopów miedzi (5) zapinki z kulkami zbliżone do wariantu Blanchs Hotel: DK Ku l h ø j (1), PL Po d w i e s k, grób 214 (2), PL W s z e d z i e ń, cmentarzysko I (3, 4), PL K a ł d u s (5; 5c – skan w skali 2:3).

Fig. 10. Bimetallic (1–4) and copper alloy only (5) ball-brooches approximate to variant Blanchs Hotel: DK Ku l h ø j (1), PL Po d w i e s k, grave 214 (2), PL W s z e d z i e ń, cemetery I (3, 4), PL K a ł d u s (5; 5c – scanned in 2:3).

Wg/After: A. Bieger 2003 (1), E. Bokiniec 2005 (2a, 2b), I. Undset 1882 (3a), M. Babeş 2005 (3b, 4), A. Michałowski 2008 (3c), H. Conwentz 1905 (5a), J. Kostrzewski 1919a (5b), Kostrzewski, Archiwum (5c)