BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS
WIAdOmOśCI
AR CHE OLO GICz NE
Państwowe MuzeuM archeologiczne
w
warszawie
WARSzAWA 2010 vARSOvIE
TOm (vOL.) LXI
2009–2010
W
IA
d
O
m
O
śCI
A
RCHEOLOGIC
z
NE
LXI
Indeks 38205/38108
PL ISSN 0043-5082
WIADOMO?CI
ARCHEOLOGICZNE
Redaguje zespó? / Editorial staff:
mgr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzezi?ski (redaktor naczelny / editor in chief),
prof. dr hab. Teresa D?browska (zast?pczyni redaktora naczelnego / subeditor), mgr Gra?yna Orli?ska,
mgr Rados?aw Prochowicz, mgr Barbara Sa?aci?ska, mgr Andrzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska
Recenzenci tomu / Peer-reviewed by: dr Anna Bitner- Wróblewska, prof. dr hab. Andrzej Kokowski,
prof. dr hab. Magdalena M?czy?ska, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski,
dr hab. Andrzej Pelisiak
T?umaczenia / Translations: Anna Kinecka Jacek Andrzej owski
Sk?ad i ?amanie / Layout: JRJ
Rycina na ok?adce: br?zowa sprz?czka pasa sambijskiego
z Kovrova, obI. Kaliningrad (Rosja). Rys. L. Kobyli?ska Cover picture: bronze buckle from Samland be?t from Kovrovo, distr. Kaliningrad (Russia). Drawn by L. Kobyli?ska
© Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne wWarszawie, 2010
©Autorzy, 2010
Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucj?
finansowan? ze ?rodków
Samorz?du Województwa Mazowieckiego
(!)t.tz.ow?z.e.
serce Polski
Sprzeda? detaliczna publikacji Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego, w tym egzemplarzy archiwalnych, prowadzona jest
w salach wystawowych muzeum, ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa. P?atno?? gotówk?; wystawiamy rachunki i faktury.
Ponadto nasze ksi??ki iczasopisma mo?na zamawia? w PMA, tel. +48 (22) 5044872 i 5044 873 lub pod adresem internetowym
wydawnictwapma@pma.pl
Cennik wydawnictw, wykaz publikacji ipe?en spis zawarto?ci czasopism PMA: http://www.pma.pl/wydawnictwa Price list, list ofPMA publications and contens ofPMA periodicals: http://www.pma.pl/wydawnictwa
Adres redakcji / Editorial office: Pa?stwowe Muzeum Archeologiczne
ul. D?uga 52 (Arsena?), 00-241 Warszawa
WIADOMO?CI
ARCHEOLOGICZNE
Tom (VoL) LXI
SPIS TRE?CI Contents Od Redakcji Editorial 2 2 ROZPRAWY Agata C h ili ? sk a - D
r ap e11 a, Próba nowego spojrzenia na "pasy sambijskie"
A New Look at Samland Belt Sets
3
MISCELLANEA
Gra?yna Or l i ?
sk a, ?ukasz Kar c z m arek, Niepublikowane nagolenniki typu stanomi?skiego
Unpublished Shin -guards Type Stanom in
81
Gra?yna Or l i ?
sk a, Rados?aw P r o ch o wic z, Pó?nohalsztacki skarb z Ruszkowa, w pow. ciechanowskim
A Late Hallstatt Hoard from Ruszkowo in District Ciechanów
95
Katarzyna C z a r n e ck a, Nietypowe groty w?óczni ze schy?ku staro?ytno?ci z ziem polskich
Eccentric Late Roman/Migration Period Lanceheads from Poland
111
Aneks: Marcin B ibo rski, Janusz St? Pi?
ski, Wyniki bada? ?elaznego grotu z Cierniówki z li?ciem wykonanym
z fragmentu g?owni miecza obosiecznego 133
Marcin B i b o r sk i, Chronologia cmentarzyska kultury przeworskiej z m?odszego ipó?nego okresu rzymskiego
oraz z wczesnej fazy w?drówek ludów w Mokrej na ?l?sku 137
Chronology of aPrzeworsk Culture Cemetery from the Younger and Late Roman Period and from Early Phase of the Migration Period
Joanna ? ó? k O w sk a, Dewocjonalia nowo?ytne ze zbiorów Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie 153
Post-rnedieval Devotional Articles in the Collection ofState Archaeological Museum in Warsaw
MATERIA?Y
Jacek B o rk o w sk i, Neolityczne iwczesnobr?zowe materia?y z okolic miejscowo?ci Kuty na Ukrainie
w zbiorach Pa?stwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie 165
A Neolithic and Early Bronze Age Materials Prom the Area of Kuty (Ukraine) in the Collection of State Archaeological Museum in Warsaw
Izabela Szt er, Cmentarzysko z okresu wp?ywów rzymskich i z okresu w?drówek ludów w Kamieniu
na Poj ezierzu Mazurskim 200
Roman and Migration Period Cemetery at Kamie?, in Masurian Lake District
Od Redakcji
Redakcja "Wiadomo?ci Archeologicznych" uprzejmie informuje, ?e tom niniejszy obejmuje lata 2009- 2010, co
spowo-dowane zasta?o wprowadzeniem od tego numeru zasady recenzowania wszystkich prac przekazanych do publikacji.
Dr Wojciech Brzezi?ski
Redaktor Naczelny Editorial
Starting from the present volume all contributions will be subject to peer-review. The Editors of "Wiadomo?ci
Ar-cheologiczne" apologise for the delay in releasing the present volume which covers the period 2009-2010.
Wojciech Brzezi?ski PdD
Wiadomo?ci Archeologiczne, t. LXI, 2009-2010
MARCIN BIBORSKI
CHRONOLOGIA CMENTARZYSKA KULTURY PRZEWORSKIEJ Z M?ODSZEGO
I PÓ?NEGO OKRESU RZYMSKIEGO ORAZ Z WCZESNEJ FAZY
W?DRÓWEK
LUDÓWW MOKREJ NA
?L?SKU
CHRONOLOGY OF A PRZEWORSK CULTURE CEMETERY FROM THE YOUNGER AND LATE ROMAN PERIOD AND FROM EARLY PHASE OF THE MIGRATlON PERIOD
Cmentarzysko w Mokrej po?o?one jest na niewielkiej,
obecnie poro?ni?tej lasem kulminacji, wpó?nocnej
cz?-?ci wsi Mokra Pierwsza', oko?o 120 m na wschód od
drogi prowadz?cej do miejscowo?ci Zawady. Zosta?o
ono odkryte przez mieszka?ca wsi, który pos?uguj ?c si?
wykrywaczem metali natrafi? na zalegaj?cy p?ytko grób, w którym znajdowa? si? mia?y m.in. z?amany miecz,
umbo igroty broni drzewcowej. Dalsza penetracja
cmen-tarzyska przez poszukiwaczy, trwaj?ca przez kilka lat,
doprowadzi?a do wyrabowania kolejnych grobów,
g?ów-nie m?skich, bogato wyposa?onych. W 1994 roku
zabyt-ki te próbowano sprzeda? Muzeum Cz?stochowskiemu,
dzi?ki czemu informacja o stanowisku dotar?a do
arche-ologów, w tym prof. dr. hab. Kazimierza God?owskiego
z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiello?skiego,
któ-ry doprowadzi? do obj?cia cmentarzyska ochron? przez
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Wszystkie
od-zyskane wówczas zabytki pochodz?ce z wyrabowanych
grobów zosta?y przekazane do muzeum w Cz?stochowie.
Znalaz?y si? tam m.in. dwa miecze obosieczne i fragment
trzeciego, cztery umba z t?pym kolcem/ zbli?one do typu
J7 a, umbo pó?kuliste z podci?tym ko?nierzem, dwa
ima-cze o niewyodr?bnionych p?ytkach typu J9, dziewi??
gro-tów w?óczni, topór, kab??k i okucia wiadra, sprz?czki
?e-lazne, w tym niektóre z pogrubion? ram?, no?yce i no?e
(M. Biborski 2004a, s. 103-104, ryc. 1-3).
Wtym samym roku na stanowisku przeprowadzono prospekcj? powierzchniow? oraz sonda?owe badania
wykopaliskowe
-odkryto wówczas i wyeksplorowano
cztery cz??ciowo zniszczone groby (M. Biborski, B. Kazior
1997). Oprócz pozosta?o?ci po wkopach rabunkowych
stwierdzono tak?e ?lady g??bokiej orki le?nej, która w
wie-lu miejscach przyczyni?a si? do degradacji stanowiska.
Systematyczne badania wykopaliskowe kontynuowano
w nast?pnych latach i zako?czono je w roku 2004.
Podczas jedenastoletnich bada? odkryto ??cznie 476
obiektów sepulkralnych kultury przeworskiej z
m?odsze-go i pó?nego okresu rzymskiego oraz z wczesnej fazyok-resu w?drówek ludów, a tak?e 3 wspó?czesne im obiekty,
które mo?na uzna? za miejsca cia?opalenia. Czyni to
cmentarzysko w Mokrej drug? co do wielko?ci po
Opa-towie przebadan? pó?norzymsk? nekropol? kultury
przeworskiej. Planigrafia cmentarzyska pozwala wyró?ni? dwie zasadnicze koncentracje grobów: starsz?, pó?nocn?,
usytuowan? na kulminacji wzniesienia, z wi?kszo?ci?
po-chówków pochodz?cych z fazy Ch oraz m?odsz?,
po?ud-niow?, po?o?on? na jego sk?onie, datowan? na fazy C2- D
(Ryc. 1). Zwraca uwag? wyra?na pusta przestrze?
pomi?-dzy oboma skupieniami, o szeroko?ci od oko?o 5 do ponad
10m, przebiegaj?ca na linii po?udniowy zachód
-pó?nocny
wschód. Sprawia ona wra?enie, jakby starsza cz??? nekro-poli wpewnym momencie zosta?a porzucona, a m?odsze
groby by?y ?wiadomie sk?adane w pewnym oddaleniu od
1
Mokra Pierwsza (I), gm. Mied?no, pow. k?obucki, woj. ?l?skie.
2
Wniniejszym tek?cie zastosowano nast?puj?ce klasyfikacje: groty
broni drzewcowej
-J. Ilkj ee r 1990; P. Kac z an ow ski 1995; mie-cze - M. B ib o r ski
1978; 1994; 2004c; elementy tarczy - M.
Jahn
1916; J. ll kjre r 1990;2001;zapinki-O. Almgren
1923),sprz?cz-ki- R. Madyda-Legutko 1987;okuciako?capasa-K.
. . ? . ,.. ?.? . . co • ? v-· .. . \. (O M . . . . . . . . .. .. -. .. • I• . · .. . . .. · .. ... . . ... . . . . . en ... . . .. .. rr., .? . . . .. .. . .. . . .. ... .:.. . . . . .. . ... . . . • f. ?. . . . ,. ?? . . · ;.: ;' .. . . .. ... .? .. :.? . . . . .:: :;. ?..•. :. . . .. ? .. ... . . . • • ??; ..·lJ ••• ..N? e-• •• ?..!•• . . .. . . . . ?.::' .. . ... . . .... . . . . · . . . (O N M . . "'I:t Lt") . .? . Lt") M . .. ... . ... .; . E ?.. .
?i
. · ... o 138niej. Nale?y tu jeszcze wspomnie?, ?e w strefie pó?nocnej
czytelna jest zachodnia granica zasi?gu grobów, rysuj?ca
si? po linii pó?noc-po?udnie. Taki uk?ad mo?e sugerowa? istnienie ogrodzenia, nieuchwytnego obecnie w
materia-le archeologicznym. Po?udniowa strefa pochówków
roz-ci?ga si? na osi wschód-zachód na przestrzeni prawie
110m, z widoczn? koncentracj? grobów wcz??ci ?rodko-wej. Tak?e i tutaj zaznacza si? niemal liniowa, po?udnio-wa granica wyst?powania grobów
-by? mo?e ?wiadectwo istniej?cego wcze?niej w tym miejscu jakiej? formy
ogro-dzenia.
nekropoli w Mokrej jest d?u?sze ni? na innych terenach prze?ywanie si? tradycji sepulkralnych wczesnej fazy
okresu pó?norzymskiego, czego przejawem jest stosun-kowo du?a liczba grobów popielnicowych. Zdarzaj? si?
tu groby, w których rol? popielnicy pe?ni?o nawet kilka
ma?ych naczy?, wype?nionych ko??mi jednego
osobni-ka
-przyk?adem mo?e by? grób 200, z pi?cioma
naczy-niami
-popielnicami.
Planigrafia obiektów odkrytych w Mokrej i analiza
ze-stawów inwentarzy grobowych, zw?aszcza z bogatymi
ze-stawami uzbrojenia, pozwalaj? na wst?pne wyró?nienie
pi?ciu faz u?ytkowania cmentarzyska, podobnie jak na
s?siednim cmentarzysku w Opatowie (K. God?owski
1962, s. 298-301; 1970, s. 15, ryc. 5,6; R.
Madyda-Legut-ko, J. Rodzi?ska-Nowak, J. Zagórska- Telega 2002, s. 333).
Winterregionalnej chronologii wzgl?dnej
?rodkowoeu-ropejskiego Barbaricum odpowiadaj? one czasom od
m?odszego okresu wp?ywów rzymskich po wczesn? faz?
w?drówek ludów. Oparcie datowania na zespo?ach z
uz-brojeniem pozwala te? zsynchronizowa? wyró?nione fazy
z grupami grobów z broni? z obszaru kultury
przewor-skiej (K. God?owski 1992; 1994) oraz terenów
?rodko-wo- ipó?nocnoeuropejskiego Barbaricum (J. llkjeer 1990;
J. Bemmann, G. Hahne 1994).
Na cmentarzysku wMokrej zaobserwowano ?lady do??
zró?nicowanych praktyk grzebalnych", W?ród ponad stu
pochówków popielnicowych wi?kszo?? stanowi?y tzw.
groby czyste, bez widocznych ?ladów jamy grobowej;
tylko w kilku wypadkach wype?niska zawiera?y resztki
stosu. Podobnie szcz?tki stosu zarejestrowano jedynie
w kilkunastu z ponad 160 pochówków z ko??mi w tzw.
popielnicach organicznych. Najmniej liczne (70) by?y
typowe groby jamowe. Przy zachodnim kra?cu strefy
po?udniowej odkryty zosta? obiekt typu rowkowego (439),
datowany na okres w?drówek ludów, a wjego pobli?u by?
mo?e kolejny (451), lecz na tyle zniszczony, ?e jego
iden-tyfikacja nie jest pewna (M. Biborski 2004b, s. 134, ryc. 8;
2006a, s. 129). Obydwa wspomniane obiekty przypomi-naj? starsze obiekty rowkowe znane z innych nekropoli rejonu Liswarty, np. z Opatowa i ?abie?ca (K. God?owski
1981, s. 117).
Pochówki z wyposa?eniem charakterystycznym dla najstarszej, I fazy znajdowa?y si? w centralnej cz??ci
pó?nocnego skupiska grobów. Wyst?powa?y wnich umba
typu J7 a/Ilkjeer 3c, umba z pseudokolcem, imacze
rynien-kowate o trapezowatych, niewyodr?bnionych p?ytkach
typu J9/Ilkjrer Sa, groty typu XV a tak?e zapinki: typu
A.158 ze schodkowat? pochewk? oraz z wysok? pochew-k? igórn? ci?ciw?, tzw. sarmackie; wyposa?eniem typowo
kobiecym by?y fibule typu A.129 i A.41. Do fazy tej mo?na
te? zaliczy? najstarsze lu?ne zabytki z wyrabowanych
grobów m?skich, np. m?odsze odmiany umb J7a i miecz
reprezentuj?cy VIII grup? M. Biborskiego (1994, s. 98)6.
Wpo?udniowej partii cmentarzyska w Mokrej
ods?o-ni?to równie? pozosta?o?ci pochówków warstwowych,
podobnych do typu dobrodzie?skiego (J. Szyd?owski
1964; K. God?owski 1970, s. 10-11). Tworzy?a je warstwa
o powierzchni kilkunastu m" i mi??szo?ci 10-15 cm,
z licznymi przepalonymi ko??mi ludzkimi, du?? ilo?ci?
rozdrobnionych naczy? glinianych, a tak?e mocno
prze-palonymi i silnie zniszczonymi fragmentami zabytków
metalowych, ko?cianych i szklanych; pod ni?
wyst?po-wa?y niekiedy groby indywidulane", Mo?na s?dzi?, ?e
zwyczaj rozpraszania przepalonych szcz?tków ludzkich
oraz towarzysz?cych im zabytków pojawi? si? na
cmen-tarzysku w Mokrej ju? fazie C2•
Do najbogatszych grobów z I fazy u?ytkowania
cmen-tarzyska nale?? obiekty 19 i 56 (M. Biborski 1998, s. 64,
ryc. 2-4; 2004a, s. 107, ryc. 4). Szczególn? uwag? zwraca
drugi z nich, w którym oprócz umba typu J7a, odm. 2
T. Liany (1970, s. 452), imacza J9 z niewyodr?bnionymi
p?ytkami i grotu w?óczni typu XV odkryto 4 groty strza?,
fibul? typu A158 ze schodkowat? pochewk? oraz szereg
metalowych elementów pasa: sprz?czk? typu G16, okucie
ko?ca pasa typu J.III.1 idwa okucia kab??kowe (Ryc. 2, 3). Badania w Mokrej potwierdzi?y obserwowane na
tere-nie kultury przeworskiej zjawisko ubo?szego
wyposa?a-nia zmar?ych pocz?wszy od m?odszej fazy pó?nego
okre-su rzymskiego oraz stopniowe rozpowszechnianie si?
ró?-nych form bezpopielnicowych pochówków cia?opalnych,
cz?sto w bardzo p?ytkich jamach. Pewn? odmienno?ci?
5
Wtym miejscu nale?y wspomnie?, ?e K. God?owski wydzieli? w Opa-towie pi?? faz funkcjonowania nekropoli, natomiast w
przygotowy-wanej monografii tego cmentarzyska R. Mady d a- L e
gutk o,
J. Rodzi?ska-Nowak i J. Zagórska-Telega wyró?niaj?
tylko cztery fazy: I (B2/C1-C1J, II (Clb), III (C2) iIV (C3-D).
3
Obecnie wInstytucie Archeologii UJ przygotowywana jest przez mgr
Jo a nn? Z agór sk ?-Te le
g? rozprawa doktorska pt. Obrzqdek
pogrzebowy ludno?ci kultury przeworskiej nadliswarcia?skiego regionu
osadniczego wm?odszym ipó?nym okresie wp?ywów rzymskich, w
któ-rej zostan? szczegó?owo przedstawione zwyczaje pogrzebowe m.in.
na cmentarzysku w Mokrej.
6
Wprzygotowaniu znajduje si? nowe opracowanie mieczy
wczesno-rzymskich, w którym tego typu egzemplarze zaliczy?em do typu
Ser-by-Plowen.
4
Np. bogaty popielnicowy grób 225 (zob. ni?ej).
?.
J
2 3 5 o 5cm - --1-8cg-
8 6 7 4Ryc. 2. Mo kra, I faza cmentarzyska. Zabytki zgrobu 56. 1-8 - ?elazo.
Wszystkie rys. iskany U. Socha
Fig. 2. Mo kra, phase I. Finds from grave 56. 1-8 - iron. All drawn and scanned
by U. Socha
Groby z zestawami uzbrojenia charakterystycznymi
dla I fazy K. God?owski zalicza do grupy 5 i datuje na 2.
po?ow? II wieku (K. God?owski 1992, s. 72), co w
interre-gionalnej chronologii wzgl?dnej ?rodkowoeuropejskiego
Barbaricum odpowiada fazie CIa m?odszego okresu
wp?y-wów rzymskich. Ze wzgl?du na brak w grobach
wojow-ników starszych wyznaczników chronologicznych, jak
np. wczesnych odmian umb z t?pym kolcem oraz imaczy
o szerokich, wachlarzowatych i wyodr?bnionych p?ytkach,
które po?wiadczone s? na cmentarzysku wOpatowie,
mo?na s?dzi?, ?e naj starsza faza u?ytkowania
cmentarzy-ska w Mokrej jest tylko cz??ciowo synchroniczna z I faz?
-c:=:=l 5cm --===--===--1-16 -_1__ -I 6 2
?
10 8 7?-?-?
11 12?-'@-
-I1-0
16Ryc. 3. Mokra, I faza cmentarzyska. Zabytki zgrobu 56.1-13,15,16
-?elazo, 14 - ko??/?elazo
Fig. 3. Mokra, phase I. Finds from grave 56.1-13,15,16
-iron, 14 - bone/iron
opatowsk? i w stosunku do niej nieco m?odsza. Nale?y zaznaczy?, ?e na nekropoli w Mokrej nie stwierdzono pochówków, które mo?na by?oby odnosi? do schy?ku fazy B2 okresu wczesnorzymskiego.
Pochówki datowane na II faz? u?ytkowania
cmenta-rzyska w Mokrej, znajduj? si? w zachodniej strefie
pó?-nocnego skupiska grobów. W zespo?ach tych
wyst?pu-j? umba pó?kuliste typu Ilkjser Sb, umba z guzkiem na
4 -=:::::::::.:::
-(;)1
<, o 5cm - --1-3 5cm .'".. -6 4-7Ryc. 4. Mo kra, II faza cmentarzyska. Zabytki z grobu 54. 1-7 - ?elazo
Fig. 4. Mokra, phase II. Finds from grave 54. 1-7 - iron
pokrywie typu Ilkjeer 5bc, imacze o trapezowatych,
krót-kich niewyodr?bnionych p?ytkach, zbli?one do typu
Ilkjeer 5c, groty typu XI i XIX, miecze typu
Folkeslunda--Zaspy, odm. 2 wg M. Biborskiego (2004c, s. 555; M.
Bi-borski, J. Ilkjeer 2006a, s. 193-200, ryc. 132, 133), oraz
zapinki z podwini?t? nó?k? podobne do typu A.158.
Zabytki z tej fazy odkryto m.in. wgrobach 35 i 54. W
gro-bie 54 (M. Biborski 1998, s. 64-66, ryc. 5) zmar?ypocho-wany by? m.in. z umbem pó?kulistym zwie?czonym na-sadk? z kulk?, imaczem typu J9 i grotem zbli?onym do
typu XV (Ryc. 4).
czy do dziecka, którego prochy zosta?y rozproszone nad
obstaw? grobu 357•
Dla datowania pochówków z II fazy u?ytkowania
cmen-tarzyska szczególnie wa?ny jest bogato wyposa?ony
po-pielnicowy grób 3238• Oprócz bardzo du?ej (wys. ok.
50 cm), r?cznie lepionej popielnicy, w sk?ad inwentarza
wchodzi?y m.in.: dolny fragment g?owni miecza, zapewne
typu Folkeslunda-Zaspy, odm. 2, fragmenty ?elaznej
szyj-ki i bocznych, rynienkowatych oku? pochwy miecza,
liczne fragmenty umba typu J7a, odm. 2, fragmenty
ima-cza rynienkowatego, zapewne typu J9, dwie br?zowe
za-pinki typu A.158, ?elazny wisiorek wiaderkowaty,
zbli?o-ny do typu I, odm. 2 P. Kaczanowskiego (1987, s. 67-68)
oraz silnie przepalone i cz??ciowo zdeformowane
frag-menty naczynia terra sigillata, pochodz?ce z warsztatu
VI CTORINUSA I, który dzia?a? wlatach 190/210-230 po
Chr.9 Wprzedziale tym nale?y datowa? powstanie iimport
Niezwykle interesuj?cy by? grób 35
-zupe?nie wyj?t-kowa by?a tu obstawa sk?adaj?ca si? z 6 du?ych kamieni
granitowych (M. Biborski 1998, s. 66-72). Wjej
obr?-bie, w cz??ci po?udniowej z?o?ono popielnic? ze
szcz?t-karni wojownika, wyposa?onego m.in. w umbo
pó?kuli-ste zbli?one do typu Ilkjrer Sb, imacz typu Ilkjeer 5c oraz
miecz typu Folkeslunda-Zaspy (M. Biborski, J. Ilkjeer
2006a, s. 193-200, ryc. 133:1; 2006b, s. 368). Tu? pod
warstw? humusu, na poziomie, na którym wyst?pi?y
ka-mienie obstawy (na g??boko?ci ok. 35 cm), pojawi?y si?
bardzo drobne, cz??ciowo rozlasowane, przepalone
ko-?ci ludzkie, rozproszone w jednej cienkiej warstwie
za-legaj?cej wy??cznie w obr?bie obstawy. Zbyt du?e
roz-drobnienie i z?y stan zachowania nie pozwoli?y oceni?,
czy przynale?a?y do zmar?ego z?o?onego w popielnicy,
7
Obserwacje antropologiczne prowadzi?a mgr Barbara Szybowicz,
która by?a sk?onna uzna? warstw? wspomnianych ko?ci za prochy
dziecka w wieku infans I.
8
Wg wst?pnej oceny antropologicznej w popielnicy znajdowa?y si?
ko?ci dwóch osobników, kobiety w wieku adultus i osobnika o
nie-okre?lonej p?ci w wieku maturus. Dr. hab. Henrykowi G??bowi z
In-stytutu Antropologii UJ serdecznie dzi?kuj? za wykonanie tej analizy.
9
Okre?lenie chronologii iidentyfikacj? warsztatu dokona? mgr Andrzej
Przychodni, za co serdecznie dzi?kuj?.
c::. (.' ... ! li::!IJ1 :.l... :. i! . i. :.' ! . -:=x ... !... ::!!j··I1: ...
?
- -o 5cm - --1.2 5cm 3-11?-J1
Qi!J
4 I?\
?f
I 9Ryc. 5. Mokra, III faza cmentarzyska. Zabytki zgrobu 126c. 1-9
-?elazo, 10
-ko??, 11
-br?z
Fig. 5. Mokra, phase III. Finds from grave 126c. 1-9 - iron, 10 - bone, 11 - bronze
grób 333, m.in. z fragmentem srebrnej zapinki VI
gru-py, z pier?cieniami na kab??ku, oraz z?otym wisiorkiem
wiaderkowatym (M. Biborski 2006b, s. 174, ryc. 6). Inne
elementy wyposa?enia zmar?ych charakterystyczne dla
tej fazy
-g?ównie ozdoby icz??ci stroju - równie?
nale?y
umieszcza? w obr?bie schy?ku fazy Cj, i w fazie C2, co odpowiada III fazie u?ytkowania cmentarzyska w
Opato-wie, a w chronologii absolutnej czasom od oko?o po?owy
III wieku po sam pocz?tek IV wieku. Wtym okresie na wi?kszo?ci cmentarzysk kultury przeworskiej nast?puje wyra?ne zubo?enie darów grobowych. Zjawisko to zdaje
si? nie dotyczy? jednak nekropoli w Mokrej, gdzie
-jak
pokazano wy?ej
-odkryto stosunkowo liczn? grup?
grobów relatywnie bogato wyposa?onych.
interesuj?cego nas naczynia. Inwentarz ten zawiera
za-bytki, które mo?na datowa? na faz? CIa oraz m?odsze,
zapewne pochodz?ce ju? z fazy Cu, Godna podkre?lenia jest tutaj chronologia terra sigillaty, która idealnie
wpi-suje si? w metryk? omawianego grobu.
Wyposa?enie m?skich pochówków z II fazy
u?ytkowa-nia cmentarzyska w Mokrej, mo?na zaliczy? do 6 i 7 (7a)IO
grupy grobów z broni? K. God?owskiego (1992, s. 72-73,
ryc. 3; 1994, s. 170), które nale?y odnosi? do schy?ku fazy
CIa i wi?kszej cz??ci fazy Cu, W chronologii absolutnej
by?yby to czasy obejmuj?ce koniec II wieku po oko?o
po-?ow? III wieku. Faza ta synchronizuje si? z II faz?
cmen-tarzyska wOpatowie.
Wi?kszo?? pochówków datowanych na III faz?
u?yt-kowania nekropoli w Mokrej znajduje si? w strefie
pó?no-cno-wschodniej cmentarzyska oraz w pó?nocnych
rejo-nach m?odszego, po?udniowego skupienia grobów.
Wy-znacznikami tej fazy s? umba pó?kuliste z podci?tym
ko?-nierzem i podobne do nich umba z szerokim brzegiem,
zbli?one do typu Ilkjeer 7, wyst?puj?ce w dalszym ci?gu
imacze o trapezowatych, krótkich niewyodr?bnionych
p?ytkach zbli?one do typu Ilkjeer 5c oraz m?odsze formy
o kr?pych i krótkich, lekko rozszerzonych p?ytkach,
zbli-?one do typu Ilkjrer 5cx, groty typu XX i XXv, miecze
typu Ejsb01-Sarry (M. Biborski 2004c, s. 559; M.
Bibor-ski, J. Ilkjeer 2006a, s. 259-271) i zapinki grupy VI,
zbli-?one do typu A.166.
Groby datowane na kolejn?, IV faz? wyst?powa?y
prze-de wszystkim w centralnej cz??ci m?odszego,
po?udnio-wego skupienia cmentarzyska w Mokrej. Obserwujemy tutaj szczególnie du?e zag?szczenie pochówków na sto-sunkowo niewielkim obszarze obejmuj?cym powierzch-ni? zaledwie kilkudziesi?ciu metrów kwadratowych. Faza
ta jest mniej czytelna ni? poprzednie z uwagi na dalsze
ubo?enie pochówków, zarówno m?skich jak i kobiecych. Z tego powodu trudniej jest zdefiniowa? zestaw
charak-terystycznych form przewodnich. Brak jest pe?nych
kom-pletów uzbrojenia, a groby wojowników najcz??ciej
wy-posa?ane s? tylko w pojedyncze elementy broni, np.
wy-??cznie w imacz lub grot. Nad niektórymi pochówkami
zalega?a na przestrzeni kilku lub kilkunastu metrów
kwa-dratowych wspomniana ju? warstwa typu
dobrodzie?-skiego.
W?ród zespo?ów zbroni? z III fazy nekropoli wMokrej
nale?y wymieni? grób 235, z mieczem typu Ejsbel-Sarry
odm. 2 (Ryc. 6:15; M. Biborski 2001, s. 131, ryc. 2:24) oraz
bogaty inwentarz grobu 126c (Ryc. 5; M. Biborski 2000,
s. 101-104, ryc. 3). W tym ostatnim znaleziono m.in.
?elazne umbo z podci?tym ko?nierzem i kopulasto-sto?-kowat? pokryw?, zbli?one do typu Ilkjeer 7, no?yce, dwa no?e, sprz?czk? typu H11, fragmenty grzebienia,
zapew-ne trój warstwowego, oraz skandynawski grot typu
Sven-num (Ilkjrer 26). Zestaw uzbrojenia z tego grobu
nawi?-zuje do grupy 7 (7b) grobów z broni? z obszaru kultury
przeworskiej (K. God?owski 1992, s. 74, 84, ryc. 4; 1994,
s. 171-172), zasadniczo odpowiadaj?cej fazie C2, cho? jej
pocz?tki umie?ci? trzeba zapewne jeszcze u schy?ku fazy
Clb. WSkandynawii podobne groty i umba spotykane s?
w 8 grupie grobów z broni? i znalezisk bagiennych, dato-wanej na faz? C2 (J. Ilkjeer 1990, s. 294-296).
W?ród charakterystycznych dla tej fazy zabytków,
stanowi?cych wyposa?enie grobów wojowników,
nale-?y wymieni? umba typu Ilkjeer 8ad i 8bd, imacze typu
Ilkjeer 5cx i 5e, groty typu XXIII i XXV i m?odsze
wa-rianty zapinek z podwini?t? nó?k?, w tym zdobione na
nó?kach ornamentem metop owym, a tak?e sprz?czki
typu H11 i H13.
Wa?nym obiektem z IV fazy cmentarzyska w Mokrej
jest grób 294, wktórym pochowano dwie osoby
-
zapew-ne m??czyzny i kobiety!'. Obok silnie przepalonego
kr?pego imacza ifragmentów rozgniecionego i
nieziden-tyfikowanego umba, znaleziono tu fragmenty
przetopio-nej zapinki cebulowatej typu 2, odm. B (por. E. Keller 1971, s. 35-36). Tego typu fibule datuje si? na czasy od
ok. 310 do 350 roku po Chr., co w odniesieniu do
chro-nologii wzgl?dnej odpowiada fazie C3• W grobie 282,
odkrytym w s?siedztwie grobu 294, znajdowa? si? imacz
zbli?ony do typu Ilkjeer 5e, fragmenty umba zapewne
typu Ilkjeer 8ad i zapinka z podwini?t?, lancetowato
ukszta?towan? nó?k?. K. God?owski (1970, s. 25)
odno-si takie zapinki do IV i V fazy u?ytkowania cmentarzyska
w Opatowie, co w przybli?eniu mo?na synchronizowa? Z fazy tej pochodzi te? bogaty pochówek kobiecy (361),
w którym odkryto m.in. zapink? zbli?on? do typu A.166,
cz??ciowo zniszczon? fibul? z dwoma spr??ynami i pier-?cieniami na kab??ku oraz z?oty wisiorek koszyczkowaty,
zdobiony filigranem i granulacj? (M. Biborski 2004a,
s. 126-129; 2006b, s. 184-185). Podobnie datowany jest
lOK. God?owski (1992),wzoruj?csi?napracy J. llkj re r a (1990),
wydzieli? 8grup grobów zbroni? z obszaru kultury przeworskiej. Dwa
lata pó?niej zmodyfikowa? t? klasyfikacj? (K. Go d ?o w ski 1994),
wyró?niaj?c grupy 7a i7b.
11
Analiz? wykona? dr hab. Henryk G??b z Instytutu Antropologii UJ.
z faz? C3 i, najprawdopodobniej, po-cz?tkami fazy D. Podobnie jest
dato-wany popielnicowy grób 225 (Ryc.
6:1-14), w którym znaleziono m.in.
bardzo mocno przepalone i rozbite na kilkadziesi?t fragmentów umbo o
sto?-kowatej pokrywie i trzech grupach po
trzy nity z ma?ymi g?ówkami, zbli?one
do typu Ilkjeer 8ad12 (Ryc. 6:8). Lu?nym
znaleziskiem jest skandynawski grot
typu Havor, datowany na faz? C3 (J.
11-kjeer 1990, s. 53-54; M. Biborski 2009,
s. 688-689, ryc. 2); odkryto go
wobr?-bie skupienia grobów z fazy C3-D.
CJ-•
&
?
11dh
12\J!J13
Elementy uzbrojenia
charakterys-tyczne dla fazy IV cmentarzyska w
Mo-krej nale?y odnosi? do naj m?odszych
zespo?ów grupy 7b grobów z broni? z obszaru kultury przeworskiej lub do
grupy 8 (K. God?owski 1994, s. 170).
Wramach interregionalnej
chronolo-gii wzgl?dnej by?by to schy?ek fazy C2
i faza C3, a w chronologii absolutnej
czasy od oko?o pocz?tku IV wieku po
sam pocz?tek 2. po?owy IV wieku.
VJ
?
..?(l"
.... -... -:??'. • .?o: 1411?
: 6Nale?y zwróci? uwag?, ?e wtej fazie
wyra?nie zaznacza si? zwyczaj bardzo
silnego przepalania zabytków, tak ?e
niektóre przedmioty ?elazne staj? si? kruche jak porcelana. Jest to
wyni-kiem ich d?ugotrwa?ego przebywania
w stosie w wysokiej temperaturze
dochodz?cej nawet do 800-900 "C,
Powodowa?o to niekiedy ca?kowite utlenienie metalu i przekszta?cenie m.in. w zwi?zki FeO, Fe304 i Fe203.
\
o 5em - - -5.6.8-10 ? 5em ;' '" " 1-4.7.11-14 .; , O 8em ..-8 - 15 -I??
I{]?
I??
B?
I??
??
I§?
t27?
Groby datowane na najm?odsza, Vfaz? cmentarzyska w Mokrej
rozmiesz-czone by?y wzd?u? ca?ej po?udniowej granicy nekropoli. Wi?kszo?? z nich
stanowi?y pochówki jamowe, ale tak?e
warstwowe typu dobrodzie?skiego,
a w cz??ci zachodniej obiekt (obiekty?)
typu rowkowego. Podobnie jakwfazie
IV wiele przedmiotów nosi?o ?lady
silnego przepalenia, bardzo
rozdrob-nione fragmenty naczy? ceramicznych
koncentrowa?y si? w obr?bie warstwy
cia?opalenia.
I
10
.c:::::::,.
-Charakterystyczne dla tej fazy
ele-menty uzbrojenia to kr?pe, sp?aszczone
Ryc. 6. Mokra, IV faza cmentarzyska. Zabytki z grobu 225 (1-14),
miecz zgrobu 242 (15).1-15 - ?elazo
12
M. Biborski (2001, s. 128) wcze?niej by?
sk?onny zalicza? to umbo do typu Ilkjrer 6a.
Fig. 6. Mokra, phase IV. Finds from grave 225 (1-14), sword from grave 242 (15).
1-15 - iron
imacze o niewyodr?bnionych p?ytkach (Ryc. 7:3), groty
typu XXII i XXV oraz umba z ostrym kolcem (Ryc. 7:1),
podobne do typu Horgos (por. np. E. Istvanovits, V.
Kul-csar 1992, s. 50-51; M. Biborski, P. Kaczanowski 2001,
s. 242, ryc. 4) i pó?ne umba sto?kowate z szerokim
brze-giem (Ryc. 7:2), zbli?one do typu Misery" (por. H. W
Bóh-me 1974, s. 112, 323, tabL 128:6), sprz?czki typu
Strzego-cice- Tiszaladany-Kercz (typ H44), wariantu Tanais (Ryc.
7:4; por. A. Koch 1999, s. 171-172, ryc.
11),j?zyczkowa-te okucia ko?ca pasa typu Szczedrzyk i d?ugie, mierz?ce
niekiedy ponad 10 cm warianty zapinek z podwini?t?
nó?k? (K. God?owski 1970, s. 26). Zapink? tego typu
(Ryc. 7:15) odkryto m.in. w datowanym na faz? Dl
gro-bie 401 (M. Biborski 2004b, s. 132, ryc. 5k), zlokalizowa-nym na wschodnim skraju cmentarzyska; towarzyszy?a jej br?zowa sprz?czka o pogrubionej ramie typu H16
(Ryc. 7:14). Wgrobie 398 (M. Biborski 2004b, s. 129-130,
ryc. 5) znaleziono dwie zapinki z ornamentem
stempelko-wym nawi?zuj?cym do stylu Sosdala- Untersiebenbrunn,
o nó?kach zbli?onych do fibul typu Wiesbaden, a tak?e br?zow? sprz?czk? o pustej, mocno pogrubionej ramie, nawi?zuj?c? do typu H25 (Ryc. 7:7-12).
grobowych wy?szej warstwy wojowników germa?skich,
b?d?cych cz?sto na s?u?bie warmii rzymskiej. Ró?ni?
si? one jednak bogactwem wycinanej ornamentyki,
zazwyczaj uzupe?nianej motywami tzw. stylu
zwierz?-cego, co pozwala s?dzi?, ?e egzemplarz z Mokrej jest
rodzimym na?ladownictwem takiego pasa. Najbli?sz?
analogi? dla sprz?czki z Mokrej jest srebrny blachowaty
egzemplarz z okuciem zdobionym bardzo podobnym
zygzakowatym motywem geometrycznym, pochodz?cy
z grobu 6/1984 z Linz- Tiefer Graben, który datowany jest
na okres od ok. roku 390 do roku 430 lub nie pó?niej ni?
do po?owy V wieku (E. M. Ruprechtsberger 1999, s. 40-41,
ryc. 60, 106, tabL 18:2). Tak?e i ta sprz?czka mo?e by?
uznana za germa?skie na?ladownictwo wielocz??ciowych garniturów od pasa, wyst?puj?cych w grobach z broni? na terenach pó?nocnej Francji i Belgii (J. TejraI 1997, s.326).
Wtej samej cz??ci cmentarzyska odkryto cz??ciowo
zniszczon? przez wkopy rabunkowe warstw?
cia?opale-nia. Wjej obr?bie znaleziono m.in. sprz?czk? typu
Strze-gocice (Ryc. 7:4), a drugi podobny lecz nieco mniejszy
egzemplarz, w jamowym grobie 371, wkopanym w t?
warstw?. Sprz?czki tego typu datuje si? na wczesn? faz?
okresu w?drówek ludów, a nawet na faz? D2 (J. Tejral
1997, s. 334-339; M. M?czy?ska 1999, s. 150).
W pobli?u wschodniego kra?ca po?udniowej strefy nekropoli, odkryto kilka dalszych grobów z okresu w?drówek ludów, wyposa?onych wpojedyncze elemen
-ty uzbrojenia. Na szczególn? uwag? zas?uguje grób 389
ze skandynawskim grotem typu Mollestad, jedynym jak
dotychczas tego typu zabytkiem odkrytym na obszarze
kultury przeworskiej (M. Biborski 2009, s. 689, ryc. 3).
J. Ilkjrer (1990, s. 84, 328) groty te umieszcza w grupach
10 i 11 skandynawskich grobów z broni?,
chronologicz-nie odpowiadaj?cych fazom C3 i Dl; podobnie datuj? je
G. Hahne i J. Bemmann (1994, s. 316). Z tego samego
odcinka chronologicznego pochodzi cz??ciowo znisz-czony nowo?ytnym rabunkiem grób 377, który
wypo-sa?ony by? m.in. w dwie ?elazne sprz?czki zbli?one do
typu H27, br?zowe okucie j?zyczkowate typu Szczedrzyk
i grot w?óczni typu XXII. Godna wspomnienia jest
od-kryta w pobli?u tego grobu br?zowa sprz?czka
blacho-wata, z wyt?oczon? ram? i kolcem wykonanym z ?elaza
oraz osobnym prostok?tnym okuciem pasa (M. Biborski
2004b, s. 132, ryc. 7i.j). Zarówno sprz?czka jak i okucie
zdobione s? motywami zygzakowatych linii rytych (w
ty-pie tremolo), przypominaj?cych zarys prostok?ta z
prze-k?tnymi (Ryc. 7:5.6). Sprz?czki tego typu oraz
towarzy-sz?ce im zestawy oku? pasa znane s? przede wszystkim
z cmentarzysk po?o?onych na terenach mi?dzy Skalda
a Wezer? (H. W Bóhme 1974). Zabytki te nale?a?y do
garnituru pasa wojskowego, typowego dla wyposa?e?
Na przeciwleg?ym, zachodnim skraju po?udniowej
strefy odkryty zosta? rowkowy grób 439. Wjego
wype?ni-sku obok licznych u?amków ceramiki, przepalonych ko?ci
ludzkich przesyconych drobnymi w?gielkami
drzewny-mi odkryto m.in. 4 sprz?czki z pogrubion? ram?,
zbli?o-ne do typów H25-27, przetopione paciorki szklane,
frag-menty trój warstwowego grzebienia, amulet z ró?y
poro-?a ibr?zow? zapink? kuszowat? z uko?nie ??obkowanym kab??kiem i podwini?t? nó?k?, zdobion? znakiem uko-?nego krzy?a (M. Biborski 2004b, s. 134, ryc. 6-8). Pod
wzgl?dem konstrukcyjnym podobna jest ona do fibul
typu A.169 z sze?ciozwojow? spr??yn?, a jej kab??k ma
pewne analogie w?ród zapinek datowanych na koniec IV
lub pocz?tek V wieku (K. Pieta 1999, s. 182, ryc. 8:13).
Wymienione powy?ej zabytki pozwalaj?
synchronizo-wa? najm?odsza, V faz? u?ytkowania nekropoli wMokrej
z faz? Dl> by? mo?e nawet faz? D2, z któr? mo?na
wi?-za? m.in. wspomniane wy?ej umbo typu Horgos. Zestawy
uzbrojenia wyst?puj?ce w tym horyzoncie mo?emy
od-nie?? do 8 grupy grobów z broni? kultury przeworskiej,
odpowiadaj?cej schy?kowi pó?nego okresu
rzymskie-go i pocz?tkom okresu w?drówek ludów (K. God?owski
1992, s. 74; 1994, s. 178, ryc. 1). Prawdopodobnie by?yby
to czasy obejmuj?ce ostatnie dziesi?ciolecia IV i
pierw-sze dekady V wieku.
13
Umba obu typów znane s? tylko z grobów wyrabowanych. Informacji
od mieszka?ców wsi, którzy dokonywali tych rabunków, pozwalaj ?
przypuszcza?, ?e zosta?y one wydobyte wpo?udniowej, skrajnej strefie
cmentarzyska. Umbo typu Misery wraz zimaczem znajduje si? obecnie
w r?kach prywatnych izosta?o mi udost?pnione do opracowania.
Z powy?szych danych mo?na wnioskowa?, ?e
ostat-nia' IV faza cmentarzyska w Opatowie, datowana na
sam pocz?tek okresu w?drówek ludów, tylko cz??ciowo
synchronizuje si? z najm?odsz? faz? nekropoli wMokrej.
(, '1 2
?
?
9 ?-I ?-I :-I)
3 o 13?
I 5cm - --1-3 5cm 11 4-15Ryc. 7. Mokra, V faza cmentarzyska. Zabytki zwyrabowanych grobów, zpo?udniowej strefy cmentarzyska (1-3),
sprz?czka zwarstwy cia?opalenia (4), sprz?czka iokucie zokolic grobu 377 (S, 6), zabytki z grobu 361 (7-12), zabytki zgrobu 401 (13-15).
1-3, 15
-?elazo, 4-14
-br?z
Fig. 7. Mok r a, phase V. Finds from grave destroyed in southern part of cemetery (1-3), be?t buckle from layered burial (4),
be?t buckle and fitting found near grave 377 (S, 6), finds from grave 371 (7-12), finds from grave 401 (13-15). 1-3, 15
-iron, 4-14 - bronze
WOpatowie brak bowiem takich wyznaczników, jak np.
zabytki zdobione w stylu Sosdala- Untersiebenbrunn,
sprz?czek typu Strzegocice, tzw. d?ugich zapinek z
pod-wini?t? nó?k? oraz uzbrojenia charakterystycznego dla
8 grupy grobów z broni? z obszaru kultury przeworskiej.
Przedstawione tu bogactwo materia?ów odkrytych na
cmentarzysku w Mokrej, pokazuje, ?e jest to niezwykle
wa?ne stanowisko, wnosz?ce wiele zupe?nie nowych
danych do bada? nad chronologi? i zwyczajami
pogrze-bowymi kultury przeworskiej u schy?ku staro?ytno?ci.
Niezwykle interesuj?ce b?dzie ca?o?ciowe porównanie materia?ów mokrza?skich z materia?ami odkrytymi na
oddalonym o zaledwie ok. 8 km cmentarzysku w
Opa-towie, a tak?e innych nekropolach z rejonu
nadliswar-cia?skiego.
Dr Marcin Biborski
Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiello?skiego
ul. Go??bia 11 PL 31-007 Kraków
biborski@interia.pl
LITERATURA
Almgren, O. snej jazy w?drówek ludów w Mokrej, województwo
?l?-skie, Badania Archeologiczne na Górnym ?l?sku i
Zie-miach Pogranicznych w latach 2003-2004, Katowice,
s.128-133. 1923 Studien iiber nordeuropiiische Fibelformen der ersten
nachchristlichen Jahrhunderte mit Berucksichtigung der
provinzialromischen und sudrussischen Formen,
Man-nus- Bibliothek 32, Leipzig'. 2006b Die Iortiuhrung der Forschungen auj dem
spiitkaiserzeit-lichen Graberfeld der Przeworsk-Kultur in Mokra, Kreis K?obuck, Fundstelle 8. RArch. de 1999-2003, Kraków,
s. 169-189.
Bemmann, J., Hahne, G.
1994 Waffenjuhrende Grabinventare der jungeren romischen
Kaiserzeit und volkerwanderungszeit in Skandinavien. Studien zur zeitlichen Ordnung anhand der norwegi-schen Funde, BerRGK 75, s. 285-653.
2009 Groty typu skandynawskiego z cmentarzyska kultury
przeworskiej zMokrej, stan. 8, woj. ?l?skie, [w:] A.
Bitner--Wróblewska, G. Iwanowska (red.), Ba?towie iich s?sie-dzi. Marian Kaczy?ski in memoriam, Seminarium
Ba?-tyjskie II, Warszawa, s. 687-693.
Biborski, M.
1994 Die Schwerter des 1. und 2. Jahrhunderts n. Chr. aus dem romischen Imperium und dem Barbaricum, .Specimina
nova dissertationum ex Instituto Historico Universitatis
Quinqueecclesiensis de lano Pannonio nominatae" IX
(1993), s. 91-130.
Biborski, M., ll kj ee r , J.
2006a Illerup Adal, 12: Die Schwerter. Textband, [ysk
Arkeeo-logisk Selskab XXV: 11, Arhus.
2006b Illerup Adal, 12: Die Schwerter. Katalog, Tajeln und
Fund-listen, [ysk Arkteologisk Selskab XXV: 12, Arhus.
1998 Badania wykopaliskowe na cmentarzysku kultury
prze-worskiej z okresu wp?ywów rzymskich w Mokrej,
woje-wództwo cz?stochowskie, Badania Archeologiczne na
Górnym ?l?sku iZiemiach Pogranicznych w 1995 roku,
Katowice, s. 63-75.
Biborski, M., Kaczanowski, P.
2001 Zur DiJferenzierung der spatkaiserzeitlichen und
[ruh-vblkerwanderungszeitlichen Bewaffnung im Barbaricum,
[w:] E. Istvanovits, V. Kulesar (red.), International
Connections oj the Barbarians oj the Carpathian Basin in the 1st-5th centuries A.D. Proceedings oj the
interna-tional conjerence held in 1999 in Aszód and Nyiregyhaza,
M?zeumi Fuzetek (Aszód) 51 = Iósa Andras Muzeum
kiadvanyai 47, Aszód
-Nyiregyhaza, s. 235-247.
2000 Dalsze badania na stanowisku 8 wMokrej, województwo
cz?stochowskie, Badania Archeologiczne na Górnym
?l?sku iZiemiach Pogranicznych w 1997 roku,
Katowi-ce' s. 100-111.
2001 Badania ratownicze na cmentarzysku kultury
przewor-skiej w Mokrej, województwo cz?stochowskie, Badania
Archeologiczne na Górnym ?l?sku i Ziemiach
Pogra-nicznych w 1998, Katowice, s. 125-132. Biborski, M., Kazior, B.
1997 Badania sonda?owe na cmentarzysku kultury
przewor-skiej z okresu wp?ywów rzymskich w Mokrej,
wojewódz-two cz?stochowskie, Badania Archeologiczne na
Gór-nym ?l?sku i Ziemiach Pogranicznych w 1994 roku,
Katowice, s. 113-118. 2004a Die Ergebnisse der Forschungen auj dem
spatkaiserzeitli-chen Graberfeld von Mokra, Kr. K?obuck, Woiw. ?l?skie,
Fundstelle 8. Forschungen von 1993-1998, RArch. de 1996-1998,s.103-114.
2004b Dalsze ratownicze badania wykopaliskowe na
cmenta-rzysku kultury przeworskiej zpó?nego okresu wp?ywów
rzymskich iwczesnej jazy w?drówek ludów wMokrej,
wo-jewództwo ?l?skie, Badania Archeologiczne na Górnym
?l?sku i Ziemiach Pogranicznych w latach 2001-2002, Katowice, s. 125-136.
B6hme, H. W.
1974 Germanische Grabjunde des 4. und 5. Jahrhunderts
zwi-schen unterer Elbe und Loire. Studien zur Chronologie
und Bevólkerungsgeschichte, Murichner Beitrage zur
Vor- und Friihgeschichte 19, Miinchen.
2004c Schwert. Rbmische Kaiserzeit, Reallexikon der
Germani-schen Altertumskunde 27, Berlin-New York, s.
549--562. God?owski, K.
2006a Ko?cowe etapy bada? wykopaliskowych na
cmentarzy-sku kultury przeworskiej z okresu rzymskiego i
wcze-1962 Ein Griiberfeld aus der spdten Kaiserzeit in Opatów, Kreis
K?obuck, "Archaeologia Polona" IV, s. 295-305.
1970 The Chronology of the Late Roman and Early
Migra-tion Periods in Central Europe, ZNUJ CCXVII = Prace
Archeologiczne 11, Kraków.
(Prov. Lugo, Spanien), "Acta Praehistorica et
Archaeo-Iogica" 31, s. 156-198.
Liana, T. 1981 Kultura przeworska, [w:] Prahistoria ziem polskich V,
s.57-135. 1970 Chronologia wzgl?dna kultury przeworskiej we
wcze-snym okresie rzymskim, WA XXXV/4, s. 429-463.
1992 Zmiany w uzbrojeniu ludno?ci kultury przeworskiej w
ok-resie wp?ywów rzymskich, [w:] M. G?osek et alii (red.),
Arma et ollae. Studia dedykowane Profesorowi
Andrze-jowi Nadolskiemu w 70 rocznic? urodzin i 45 rocznic?
pracy naukowej. Sesja naukowa, ?ód? 7-8 maja 1992, ?ód?, s. 71-88.
Madyda-Legutko, R.
1987 Die Gitrtelschnallen der romischen Kaiserzeit und der
fruhen vblkerwanderungszeit im mitteleuropiiischen
Barbarieum, B.A.R. Int. Series 360 (1986), Oxford.
1994 Die Chronologie der germanischen Waffengriiber in der
Madyda-Legutko, R., Rodzi?ska-Nowak, J.,
Zagórska-Telega, J.
jungeren und sp ii ten Kaiserzeit, [w:] C. von
Carnap--Bornheim
(red.), Beitriige zu romischer und
barbart-scher Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen
Jahrhunderten. Akten des 2. Internationalen Kolloquiums
in Marburg a. d. Lahn, 20. bis 24 Februar 1994,
Veróf-fentlichung des Vorgeschichtlichen Seminars Marburg,
Sonderband 8, Lublin/Marburg 1994, s. 169-178.
2002 Pozosta?o?ci miejsc kremacji z cmentarzyska kultury
prze-worskiej w Opatowie, stan. 1, woj. slqskie, [w:] J.
Andrze-jowski et ali i(red.), Varia Barbarica Zenoni Wo?niak ab
amicis dicata, Monumenta Archaeologica Barbarica, Se-ries Gemina I, Warszawa, s. 333-352.
M?czy?ska, M.
Ll kj re r , J.
1990 Illerup Adal 1. Die Lanzen und Speere. Textband, [ysk
Arkteologisk Selskab XXV:1, Arhus.
1999 La fin de la culture de Przeworsk, [w:] J. TejraI, Ch. Pi-let, M. Kazanski (red.), L'occident romain et l'Europe
Centrale au d?but de l'epoque des Grandes Migrations,
Spisy archeologickeho Ustavu AV eR Brno 13, Brno,
s.141-170. l stv a n o v it s , E., Kulcsar, V.
1992 Pajzsos temetkezesek a Dunat?l keletre eSD
karpat-meden-cei Barbaricumban, "A nyfregyhazi Iósa Andras
Muze-um Evkónyve" XXX-XXXII (1987-1989), s. 47-96. Pieta, K.
1999 Anfiinge der vbikerwanderungszeit in der Slowakei.
(Fragestellungen der zeitgenossischen Forschung), [w:]
J. TejraI, Ch. Pilet, M. Kazanski (red.), L'occidentromain
et l'Europe Centrale au d?but de l'epoque des Grandes
Migrations, Spisy archeologickeho Ustavu AV eR Brno
13,Brno,s.171-189.
la h n , M.
1916 Die Bewaffnung der Germanen in der alteren Eisenzeit
etwa von 700 v. Chr. bis 200 n. Chr., Mannus- Bibliothek
16, Wiirzburg.
Kaczanowski, P.
Raddatz, K. 1987 Drochlin. Cia?opalne cmentarzysko kultury przeworskiej
z okresu wp?ywów rzymskich, ZNUJ DCCCXXVIII =
Prace Archeologiczne 40, Kraków.
1957 Der Thorsberger Moorfund. Gurtelteile und
Korper-schmuck, Offa-Bucher 13, Neumunster,
1995 Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury
przewar-skiej z okresu rzymskiego, Klasyfikacje zabytków
arche-ologicznych I, Kraków.
Ruprechtsberger, E. M.
1991 Das spatantike Graberfeld von Lentia/Linz, [w:] K.
Wilt-schke-Schrotta, M. 'Ieschler- Nicola, Das spiitantike
Graberfeld von Lentia/Linz, Tiefer Graben /
Flilgelhof-gasse, Linzer Archaologische Forschungen 19, Linz. Keller, E.
1971 Die spatromische Grabfunde in Sudbayern,
Veroffent-lichungen der Kommission zur Archaologischen
Er-forschung des Spatrómischen Raetien 8 = Munchner
Beitrage zur Vor- und Fruhgeschichte 14, Munchen.
Tejrai, J.
1997 Neue Aspekte der frilhvolkerwanderungszeitlichen
Chro-nologie im Mitteldonauraum, [w:] J. TejraI, H. Friesinger,
M. Kazanski (red.), Neue Beitriige zur Erforschung der
Spiitantike im mittleren Donauraum, Spisy
archeolo-gickeho Ustavu AV eR Brno 8, Brno, s. 321-392.
Koch, A.
1999 Zum archaologischen Nachweis der Sueben auf der
Ibe-rischen Halbinsel. Oberlegungen zu einer Gurtelschnalle
aus der Umgebung von Baamorto/Monforte de Lemos
