Kraków, 2021 r.
dr hab. inż. arch. Elżbieta Kaczmarska, prof. KAAFM Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Wydział Architektury i Sztuk Pięknych
30-705 Kraków, ul. Gustawa Herlinga-Grudzińskiego 1 e-mail: kaczmarskaelzbieta@poczta.onet.pl
Recenzja rozprawy doktorskiej pod tytułem
„Wybrane aspekty rewitalizacji przestrzeni publicznych na przykładzie Kielc”
Autor: mgr inż. arch. Ewelina Gardyńska-Kieliś
Promotor: dr hab. inż. arch. Lucjan Kamionka, prof. PŚK I. Uwagi ogólne.
Zagadnienia poruszone w pracy dotyczą problematyki rewitalizacji. Temat ten wielokrotnie omawiany i przywoływany w różnych konfiguracjach myślowych, zadaniach projektowych i konkretnych realizacjach od wielu lat jest wciąż aktualny.
Zarówno w Polsce jak i w innych krajach istnieje wiele przestrzeni z utraconymi walorami architektonicznymi, z zagubionym układem urbanistycznym, niewydolnym ekonomicznie, zdegradowanym społecznie, wymagających pilnej interwencji.
Wyzwaniem szczególnym dla uczestników procesu rewitalizacji i badaczy problematyki są prace rewitalizacyjne dotyczące przestrzeni publicznych.
Również w Polsce brak jest kompleksowych opracowań naukowych analizujących i oceniających procesy rewitalizacji przestrzeni publicznych.
Wyznaczenie procedur i kierunków rewitalizacji przestrzeni publicznych, a także czynników, które powinny być zachowane, aby dana przestrzeń spełniała potrzeby współczesnego użytkownika, jest niezbędne dla powodzenia odnowy; takiego zadania podejmuje się Autorka rozprawy na przykładzie Kielc.
Praca została przedstawiona na 229 stronach wydruku komputerowego formatu A-4. Zawiera wykaz materiałów bibliograficznych (spis pozycji zajmuje 6 stron
wydruku), bogaty materiał ilustracyjny: 47 rysunków, w tym 5 widoków z lotu ptaka i 72 fotografie (archiwalne i współczesne).
II. Uwagi szczegółowe. Problem badawczy, przedmiot, cel, zakres i metoda pracy.
Brak opracowań naukowych, które w sposób kompleksowy analizowałyby proces rewitalizacji przestrzeni publicznych podejmowany w Polsce i w innych krajach, stanowił impuls do podjęcia pracy. Również brakowało opracowań opisujących procesy rewitalizujące przestrzenie publiczne w Kielcach.
Autorka dysertacji słusznie uważa, że opracowania naukowe zajmujące się tą problematyką mogą odegrać istotną rolę w procesie przygotowania wstępnego i konstruowania strategii działań rewitalizacyjnych oraz unikania błędów poprzedników.
Skuteczność tego procesu zależy od umiejętnego wykorzystania szerokiej analizy czynników wynikających z uwarunkowań: społecznych, ekologicznych, ekonomicznych, prawnych i politycznych.
Na tym etapie należy również przeprowadzić szerokie konsultacje, inicjujące ruch obywatelski zainteresowanych podejmowaniem działań.
Autorka rozprawy prezentuje tezę podjętych badań – „Wyznacznikiem jakości przestrzeni publicznej są aspekty zrównoważonego rozwoju. Skuteczny proces kształtowania rewitalizowanych przestrzeni publicznych obejmuje szeroką analizę czynników wynikających z uwarunkowań społecznych, ekologicznych, ekonomicznych i prawno-politycznych.
Na etapie przedrealizacyjnym przeprowadza się szerokie konsultacje społeczne i inicjuje ruch obywatelski wspierający proces przywracania wybranych obszarów miasta do współczesnych uwarunkowań.
Działania rewitalizacyjne przestrzeni publicznych zrealizowane w Kielcach przyczyniły się do reaktywacji i podnoszenia walorów estetycznych tych fragmentów miasta.”
Podjęty problem badawczy zrealizowano i zaprezentowano w pracy w sposób logiczny w kolejnych jej rozdziałach (sześć rozdziałów). Praca składa się z czterech
części poprzedzonych wprowadzeniem i zakończonych podsumowaniem i wnioskami.
Część pierwsza pracy – wprowadzenie (str. 5-21) przedstawia temat, jego uzasadnienie i schemat pracy; tezę, zakres czasowy i terytorialny oraz przegląd literatury. Głównym obszarem pracy są wybrane przestrzenie publiczne w Kielcach podlegające rewitalizacji w okresie 10 lat (2004-2014).
W rozdziale drugim i trzecim przedstawiono założenia i przebieg procesu rewitalizacji w krajach europejskich. Wskazano podmioty uczestniczące w procesie rewitalizacji, przyjęte strategie oraz możliwości finansowania programów rewitalizacji w Niemczech, Anglii, Francji i w Polsce (str. 22-75).
W rozdziale drugim dla każdego z wymienionych państw omówiono, w dużym skrócie, główne zagadnienia procesu rewitalizacji m. in. tło historyczne i społeczne rewitalizacji, instytucje i uczestników rewitalizacji, sposób zarządzania, prawne, polityczne i planistyczne uwarunkowania rewitalizacji, główne problemy i wyzwania, i aktualne podejście do rewitalizacji, oraz stworzono katalog wybranych przykładów rewitalizacji w Europie.
W rozdziale trzecim omówiono szczegółowo wybrane przykłady zagraniczne i polskie; prezentowane analizy dziesięciu wybranych rewitalizacji podsumowano wnioskami.
Ze względu na osiągnięte sukcesy potraktowano te przykłady jako wzorce dla działań w Polsce.
Analizując działania rewitalizacyjne w Europie (str. 50-75) przedstawiono przykłady miast z Niemiec – Lipsk, Anglii – Śródmieście Londynu, Regent Street;
Francji – Paryż, Plac Republiki; Portugalii – Lizbona, dzielnica Baixa, Irlandii – Dublin, Temple Bar; Szwecji – Sztokholm, Hammarby Sjöstad.
Każdy z wymienionych przykładów opisano (charakterystyka działań rewitalizacyjnych) i zilustrowano fotografiami. Ponadto zestawiono w katalogu wybranych przykładów w formie tabeli dla celów porównawczych i podsumowano
wnioskami. Z analiz wyraźnie wynika, że każdy z przykładów jest nieco inny, co jest konsekwencją kulturową, historii, przyjętej strategii działań oraz możliwości finansowania. „Jednak w większości opierają się one na silnym zaangażowaniu społecznym, udziale w rewitalizacjach różnych podmiotów; zarówno władz samorządowych, jak i specjalistów, i odbiorców przestrzeni (mieszkańców i użytkowników).”
Rewitalizacja Lipska – opiera się na dwóch głównych założeniach: działaniach marketingowych oraz pokazania miasta jako europejskiego centrum kulturalnego i ekonomicznego, zachęta do zamieszkania w centrum (zniszczonym w czasie działań w II wojnie światowej - spadek liczby mieszkańców, pustostany, zły stan techniczny).
Z uwagi na dobrze rozwiniętą partycypacje społeczną w procesach planistycznych „zaczęły również działać tzw. kręgi zaangażowania”. Krąg pierwszy – osoby pracujące w Urzędzie Odnowy Miasta i Rozwoju Mieszkalnictwa. Krąg drugi – grupa ok. 35 osób, która stanowi uzupełnienie dla pracowników urzędu, dostarczając wiedzę ekspercką. To specjaliści różnych dziedzin współpracujący z urzędem:
architekci, urbaniści, eksperci z konkretnych innych dziedzin. Krąg trzeci – grupa ok.
70 osób, skupionych wokół konkretnych zagadnień, którymi są zainteresowani. Krąg czwarty - rodziny i bliscy osób zaangażowanych.
Obszar Regent Street w Londynie: przyjęty kierunek „to wysokie standardy zabudowy wnętrz, detalu i funkcjonalności oraz standardów handlowych i biurowych, stosowanie systemów proekologicznych zgodnych ze zrównoważonym rozwojem”.
Znajdujące się tam historyczne budynki projektowali tacy architekci jak: Ch. R.
Cockerell, Sir John Soane, Decimus Burton, John Nash. „Najistotniejsza część przebudowy dotyczyła kwartału nieopodal Picadilly Circus z wyłączeniem biur, hoteli i sklepów. Utworzono tam nowe budynki mieszkalne.” Głównymi celami rewitalizacji było m. in. zachowanie dziedzictwa architektonicznego, kulturowego i historycznego.
Obszar Temple Bar w Dublinie. Impuls oddolny, społeczny i szerokie konsultacje społeczne na podstawie których ustalono dalsze cele: ożywienie ekonomiczno-gospodarcze, stworzenie dodatkowych miejsc pracy i zwiększenie liczby mieszkańców przy założeniu poprawy obrazu architektury, ochrony zabytków,
„wykreowano kwartał kultury z animacją zdarzeń kulturalnych, jako miejsce spotkań,
a także pracy awangardy artystycznej oraz komercyjną przestrzeń dla przemysłu wieczornego” (cokolwiek to oznacza)?
Ekodzielnica Hammarby Sjöstad w Sztokholmie – to głównie wykorzystanie odnawialnych źródeł energii oraz najnowszych technologii oczyszczania wody i gospodarki odpadami. W przygotowaniu rozwiązań przestrzennych od początku brali udział architekci, urbaniści i specjaliści od ochrony środowiska, przedstawiciele firm budowlanych i dostawcy energii elektrycznej i wody.
Plac Republiki w Paryżu – to koncepcja przebudowy placu z bogatym planem funkcjonalnym. Podstawowym założeniem projektu było usuniecie z przestrzeni placu ruchu kołowego, wprowadzenie pawilonu wystawienniczego oraz nowych elementów zieleni i małej architektury. Elementem dominującym w obszarze placu jest statua Marianny znajdująca się w centrum placu (280 x 120 m). „Kompozycję placu dopełniają wysokie drzewa oraz ogromne przestrzenie placów i zbiorników wodnych.”
Obszar Baixa w Lizbonie.
Program ukierunkowany na pozyskanie nowych, głównie młodych, mieszkańców oraz biznesu, przywracanie aktywności gospodarczej i kulturowej, zachowanie wszelkich wartości dziedzictwa kulturowego i na zasadach zrównoważonego rozwoju.
W rozdziale drugim i trzecim przedstawiono również przebieg i założenia rewitalizacji w Polsce (str. 42-49, 67-75).
Początki działań rewitalizacyjnych w Polsce dotyczyły jedynie renowacji zniszczonej tkanki miejskiej, Zainteresowanie samorządów procesami rewitalizacyjnymi było wynikiem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, co umożliwiło wykorzystanie na ten cel dotacji z funduszy strukturalnych. W Polsce działania te dotyczyły głównie przestrzeni publicznych oraz blokowisk i podupadłych osiedli.
Zaprezentowano przykłady rewitalizacji dla: Łodzi – Osiedle Księży Młyn, Wałbrzycha – Kopalnia Julia, Lublina – Plac Litewski i Wrocławia – Nadodrze.
Osiedle Księży Młyn (str. 67-69) zostało zaprojektowane w latach siedemdziesiątych XIX w. dla robotników z pobliskiej fabryki. Zachowany układ przestrzenny, unikatowy w Europie, po upadku przemysłu włókienniczego, ulegał
systematycznej degradacji. Koncepcja jego rewitalizacji trwa od 2012 roku i została opracowana z udziałem mieszkańców. Wyniki rewitalizacji osiedla to kompleksowe podejście do rewitalizacji docenione przez Komisję Europejską i URBACT przez ekspertów zajmujących się problematyką miast „jako wzorcowy przykład w całej Europie” (nagroda w 2017 r.).
Kopalnia Julia w Wałbrzychu (str. 69-71) – to przykład połączenia przeszłości związanej z wydobyciem węgla z funkcją nauki oraz kulturą i sztuką. „Zachowano dawny układ budynków w kompleksie kopalni i jednocześnie wzbogacono go o nowoczesne rozwiązania architektoniczne i wystawiennicze; połączono dolnośląską tradycję z nowoczesnością. Ta rewitalizacja jest jednym z ważniejszych projektów flagowych” w Polsce i Europie, porównywalną do rewitalizacji hiszpańskiego Bilbao.
Rewitalizacja śródmieścia w Lublinie – Plac Litewski (str. 71-73). Jeden z pionierów rewitalizacji w Polsce. Starówka Lublina jest współcześnie miejscem turystów i lublinian, rzadziej miejscem zamieszkania, bowiem część budynków została przekształcona w hotele o powierzchni przekraczającej wielkością Rynek Krakowa (4 ha), a wielofunkcyjna przestrzeń publiczna w części śródmieścia została przeznaczona na aktywizację społeczną, dając nieograniczone możliwości kreatywnego wykorzystania placu i sąsiadujących z nim ulic, również zaadaptowanych do działań o charakterze integracyjnym.
Nadodrze Wrocławia jest miejscem szczególnym (str. 73-74) – tworzą je piękne XIX wieczne kamienice i centralny punkt – Dworzec. Od 2005 roku wyremontowano znaczna część kamienic i lokale użytkowe z myślą o artystach, rzemieślnikach, właścicielach kawiarni. W 2011 roku powstał Master Plan jako dokument o charakterze operacyjnym i właśnie on wyznaczał strategię podejmowanych decyzji. Na podstawie przeprowadzonych analiz określono cele przekształceń obszaru i wskazano sposoby ich osiągnięcia, uwzględniono wzajemne powiazania urbanistyczne, społeczne, gospodarcze i przyrodnicze.
W podsumowaniu tej części pracy zawarto wnioski (str. 74-75) wskazując na znaczenie wyboru przestrzeni przeznaczonej do rewitalizacji dla mieszkańców danego miasta jak również wielopłaszczyznowe działania władz, specjalistów i osób
zainteresowanych – jako odbiorców danego miejsca, dla powodzenia procesu rewitalizacji.
Działania rewitalizacyjne w Kielcach zawarte w rozdziałach czwartym i piątym (str. 76-194) stanowią główną część pracy. Ponad 20-letni okres „Rewitalizacji zabytkowego Śródmieścia w Kielcach” prezentowany w pracy pozwala prześledzić realizację celu głównego – podniesienia atrakcyjności przestrzennej, funkcjonalnej, społecznej i gospodarczej Kielc, metropolii regionu świętokrzyskiego; i celów szczegółowych przedsięwzięcia. Były to:
- powstrzymanie degradacji obszaru Śródmieścia Kielc,
- nadanie terenom nowych funkcji społeczno-kulturalnych i turystycznych, - utworzenie miejsc do spacerów, odpoczynku, spotkań towarzyskich, - poprawa estetyki przestrzeni miejskiej,
- podniesienie rangi Śródmieścia,
- lepsza organizacja ruchu samochodowego (ograniczenie ruchu kołowego w obszarze Śródmieścia i wprowadzenie strefy ruchu kołowego uspokojonego),
- zwiększenie atrakcyjności miasta w zakresie turystyki, kultury, mieszkalnictwa i inwestycji.
Rewitalizacje pomyślano jako całościowy projekt obejmujący określone fragmenty miasta.
„Rewitalizacja śródmieścia Kielc w głównej mierze miała na celu odtworzenie głównego układu historycznego Śródmieścia tzw. Szlaku Staromiejskiego”
przebiegającego w linii północ-południe od ulicy Warszawskiej poprzez Rynek wraz z przyległymi ulicami, Plac Najświętszej Marii Panny, Plac Zamkowy aż do parku miejskiego, ul. Sienkiewicza od Dworca po KCK – Kieleckie Centrum Kultury.
Rewitalizacje podzielono na trzy etapy, obejmowały one (w największym skrócie):
- najważniejsze place od Rynku poczynając, - rewitalizację przyległych do nich ulic,
- przywrócenie przestrzeni publicznej przy Wojewódzkim Domu Kultury w Kielcach (rys. 8 i 9).
Prezentacja każdej z rewitalizowanych przestrzeni śródmieścia w Kielcach obejmuje: uwarunkowania historyczne, stan przed przebudową, przebudowę, stan po przebudowie i wnioski. Zawiera dokumentację fotograficzną, rysunki robocze, wizualizacje przestrzeni i szkice autorskie wyjaśniające założenia przyjęte w projekcie przebudowy (do dyskusji społecznych) oraz najważniejsze detale (przekroje ulic, elementy oświetlenia, miejsca do odpoczynku, zachowana i wprowadzoną zieleń, rysunki posadzki, itd.).
Rozdział piąty (str. 149-201) jest poświęcony w całości ocenie wybranych rewitalizacji przestrzeni publicznych. Zawiera wnioski z oceny działań rewitalizacyjnych, w tym badań ankietowych wśród mieszkańców (20 pytań z oceną A, B, C). Przedstawiono treść zadawanych pytań ankietowych, wyniki badań i wnioski z ankiet.
Rozdział szósty (str. 202-209) jest podsumowaniem całości prac wstępnych (przedprojektowych) i projektowych, i wskazaniem Modelu Ideowego Kształtowania Przestrzeni w Działaniach Rewitalizacyjnych. Wnioski końcowe zamykają pracę, ilustrują złożoność i poprawność funkcjonowania całego procesu.
III. Ocena merytoryczna pracy.
Recenzowana praca autorstwa Pani mgr inż. arch. Eweliny Gardyńskiej-Kieliś pt. „Wybrane aspekty rewitalizacji przestrzeni publicznych na przykładzie Kielc”
podejmuje aktualny i szeroko komentowany temat rewitalizacji przestrzeni publicznych w kontekście ich jakości, spełniających warunki zrównoważonego rozwoju, uwarunkowań społecznych, ekologicznych, ekonomicznych prawno- politycznych.
Uwzględniając istniejące w Polsce przepisy prawa i szanując ich hierarchię, Autorka rozprawy zwraca szczególną uwagę na etap przedrealizacyjny procesu rewitalizacji i rolę szerokich konsultacji społecznych (badania ankietowe, wywiady, spotkania dyskusyjne) pozwalających na prawidłowe i twórcze wykorzystanie istniejących uwarunkowań.
Proces ten zainicjowały i włączyły się w działania wstępne Władze Miasta, w celu ustalenia priorytetów inwestycyjnych dla Kielc. Wyniki tej współpracy prezentuje Autorka oceniając równocześnie każdy z siedmiu zrealizowanych projektów w kontekście dotrzymania warunków zrównoważonego rozwoju i powodzenia procesu wspólnej wizji rozwoju Kielc.
W modelu Ideowego Kształtowania Przestrzeni w Działaniach Rewitalizacyjnych ten etap ma kluczowe znaczenie i musi być przeprowadzony z dużą odpowiedzialnością i zaangażowaniem wszystkich jego uczestników. Wyniki tej współpracy ilustrują rewitalizowane przestrzenie Kielc. To miejsca różne funkcjonalne, nawiązujące do tradycji i stylów historycznych oraz współczesnych potrzeb, powiązane w jeden reprezentacyjny szlak pieszy. To miejsca przytulne, w ludzkiej skali, dopracowane pod względem detali budynków i przestrzeni towarzyszącej. W realizacjach zastosowano szlachetne materiały budowlane, całość połączono detalami w odpowiedniej kolorystyce, kształcie i oświetleniu, różniące się od siebie, a jednak spójne. Poszczególne przestrzenie są eleganckie i tworzą całość w znaczącej różnorodności.
Konstrukcja pracy logiczna, metoda i wyniki badań potwierdzają tezę pracy i wskazują, że udany proces rewitalizacji jest długotrwały, wielopłaszczyznowy, przebiega etapami. Realizacja wyznaczonego celu wymaga zaangażowania wielu uczestników. W całym procesie rewitalizacji szczególne znaczenie mają działania wstępne, przedprojektowe i wskazania zawarte w dokumentach planistycznych.
Świadomość tych zależności uruchamia „kulę śniegową” prowadzącą do wyznaczonego celu.
Autorka recenzji nie zgłasza uwag merytorycznych, podkreśla natomiast znaczącą przydatność praktyczną przeprowadzonych analiz i zaprezentowanego warsztatu badań naukowych i jego możliwości aplikacyjne.
IV. Spostrzeżenia i zapytania (do Autorki dysertacji).
Warto zwrócić uwagę, iż ocena poszczególnych rozwiązań rewitalizowanych przestrzeni w Kielcach pod kątem spełnienia warunków zrównoważonego rozwoju też będzie korzystna, przy innych, mniej efektownych przestrzennie rozwiązaniach
projektowych. Należałoby tu wskazać na talent i umiejętności zespołu projektantów, ich znajomość miejsca rewitalizacji przestrzeni, nie dość wyeksponowaną, jako kreatorów i reżyserów spektaklu przestrzeni publicznych, jak również rolę doradców i ekspertów.
Należy również zauważyć, że w zestawionej bibliografii nie uwzględniono najnowszych publikacji dotyczących współczesnych trendów organizowania przestrzeni w miastach. Pozycje literatury wymienione w tekście kończą się na 2018 r. (zauważono tylko dwie pozycje z tą datą). Nie wspomniano o publikacjach związanych z tematem miasta i jego przestrzeni i rewitalizacji, wydanych przez niezależne wydawnictwa o awangardowych spojrzeniach jak „Wysoki Zamek”,
„Karakter”, „CA Centrum Architektury”, „bęc zmiana”, Narodowy instytut Urbanistyki.
Rysunki przedstawiające widoki z lotu ptaka fragmentów omawianych obszarów poddanych rewitalizacji są uproszczone i wydają się nieco przesadzone w banalizowaniu formy.
Sugeruję przyjęcie jednej zasady przy podawaniu imion wymienianych autorów (str. 53); albo je tłumaczyć, albo stosować pisownię oryginalną.
W pracy zauważono tylko nieliczne błędy literowe i interpunkcyjne.
V. Podsumowanie i konkluzja.
Recenzowana praca jest przykładem naukowego podejścia do problematyki rewitalizacji. Wskazuje na znaczenie postrzegania tego procesu w śródmieściach miast jako odpowiedzialne, twórcze działania na jego wszystkich etapach. Zwraca szczególną uwagę na etap przedrealizacyjny i jego uczestników. Autorka dysertacji zrealizowała przedstawione w pracy cele i udowodniła tezę. W Kielcach przedrealizacyjne, szerokie i wnikliwe konsultacje społeczne przyczyniły się do reaktywacji i podniesienia walorów estetycznych wybranych fragmentów miasta.
Zwraca uwagę konsekwencja i rzetelność Autorki pracy i ogrom wysiłku w wykonanie zadań cząstkowych w przyjętej metodzie pracy. Pani mgr inż. arch.
Ewelina Gardyńska-Kieliś wykazała się umiejętnością wybrania aktualnego tematu, zebrania materiałów badawczych, ich wyselekcjonowania i opracowania, omówienia i wyciągnięcia słusznych zdaniem recenzentki wniosków. Prezentowaną
problematykę zilustrowała zestawem odpowiednio dobranych materiałów ilustracyjnych (fot. szkice). Na podkreślenie zasługuje również czytelność prezentacji graficznej i elegancka strona edytorska całości.
Ze względu na przydatność pracy w praktyce urbanistyczno-architektonicznej i administracyjno-organizacyjnej oraz walory poznawczo-edukacyjne w zakresie tworzenia dokumentów strategicznych i praktyce planistycznej przy tworzeniu zapisów w studiach i planach miast i decyzjach lokalizacyjnych, rekomenduję pracę do publikacji.
Uważam, że przedłożona praca może stanowić podstawę do ubiegania się przez Panią mgr inż. arch. Ewelinę Gardyńską-Kieliś o stopień doktora nauk inżynieryjno-technicznych, w dyscyplinie: architektura i urbanistyka, w specjalności:
teoria i projektowanie architektoniczno-urbanistyczne. W związku z powyższym wnioskuję o pozytywne przyjęcie dysertacji Pani mgr inż. arch. Eweliny Gardyńskiej- Kieliś przez Wysoką Radę Wydziału i dopuszczenie jej do publicznej obrony.
………...………..
dr hab. inż. arch. Elżbieta Kaczmarska, prof. KAAFM
