Stefan Iwaniak
Udział społeczeństwa Kielecczyzny w
zagospodarowaniu Ziem Zachodnich
w latach 1945-1948
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 7, 11-36
R o c zn i k M u z e u m Ś w i ę t o k r z y s k i e g o t o m VII, K r a k ó w 1971
S T E F A N I W A N I A K
UDZIAŁ SPOŁECZEŃSTWA KIELECCZYZNY
W ZAGOSPODAROWANIU ZIEM ZACHODNICH
W LATACH 1945— 1948
C ze rw co w a o fe n s y w a A r m ii C zerw o n ej w 1944 r. p r zy n io sła w o ln o ść w sc h o d n im p o ła c io m P o ls k i za w a r ty m , o g ó ln ie biorąc, m ię d z y B u g ie m i W isłą. N ie z w y k le c ię ż k ie b oje to c z y ły s ię m . in. o z d o b y cie p rzy c zó łk ó w sa n d o m ie r sk ie g o i m a g n u sz e w sk ie g o . W a lk i o p r z y c z ó łe k p od M a g n u sze w e m tr w a ły od 27 lip ca do 4 sie r p n ia , o te r e n y zaś S a n d o m ie r sz c z y z n y i r e jo n ó w o k o licz n y c h p o w ia tó w do k o ń ca sie r p n ia 1944 r.1
W w y n ik u w a lk pod S a n d o m ie rz em i B a r a n o w e m p o w sta ł p r zy c zó łek s a n d o m ie r sk i 2 o g łę b o k o ś c i 50 k m i d łu g o śc i 75 k m . S a n d o m ie rz w y z w o lo n y zo sta ł 18 sie rp n ia 1944 r. i sta ł się sie d z ib ą w ła d z p a r ty jn y c h i p a ń stw o w y c h w y z w o lo n y ch p o w ia tó w w o je w ó d z tw a k ie le c k ie g o .
P o lsk i K o m ite t W y z w o le n ia N a ro d o w eg o i K o m ite t C en tr a ln y P o lsk ie j P a r tii R o b o tn icz ej z sie d z ib ą w L u b lin ie p r z y s ła ły B. B e łc z e w sk ie g o jako p e ł n o m o cn ik a i se k r eta rz a K W P P R na te r e n w o je w ó d z tw a k ie le c k ie g o . K ie le ck a
W RN z o k r e su k o n sp ir a c ji p rze sz ła d o o fic ja ln e j d z ia ła ln o śc i z sie d z ib ą p o cz ą tk o w o w R y tw ia n a c h , a n a stę p n ie w S a n d o m ierzu . P r z ew o d n ic zą c y m W R N b y ł w ó w c z a s J ó z e f M aślan k a. N a te r e n ie p rzy c zó łk a p o w s ta ły d w a k o m ite ty p o w ia to w e , d w a k o m ite ty m ie jsk ie , k ilk a k o m ite tó w g m in n y c h P P R oraz s z e r e g k om órek p a r ty jn y c h sk u p ia ją c y c h w su m ie o k o ło ty sią c a człon k ów .
W S a n d o m ie rz u p o w sta ły : K om en d a W o jew ó d zk a M ilic ji O b y w a te lsk ie j, C en trala W o jew ó d z k a Z w ią z k ó w Z a w o d o w y c h , W o jew ó d z k i Z w ią z ek S a m o p o m o cy C h ło p sk ie j, W o je w ó d z k i U rząd B e z p ie c z e ń s tw a P u b lic zn eg o , B iu ro W o jew ó d z k ieg o P e łn o m o c n ik a R efo rm y R oln ej oraz sz e r e g in n y c h w ła d z o ch a r a k ter ze w o je w ó d z k im i lo k a ln y m .
1 K. K ersten P o ls k i K o m i t e t W y z w o l e n i a N a r o d o w e g o 22 V II — 31 X11 1944 r., L u b lin 1965, s. 22— 23.
2 B. B e łc z e w sk i P i e r w s z e dni, W arszaw a 1964, s. 22— 23. W dniach 11— 13 sierp n ia 1944 r. w y z w o lo n y został S zy d łó w , 14— 18 sierp n ia — P acan ów i S top n ica, 18 sierp n ia Sandom ierz. W w y n ik u w a lk zgin ęło 12 000 żołn ierzy n iem ieck ich , zaś 1550 dostało się do n iew o li. Z godnie z d ecyzją dow ód ztw a ra d zieck ieg o w o jsk a I Frontu U k ra iń sk ieg o pod d ow ód ztw em m arszałka K o n iew a p rzeszły 30 sierp n ia do obrony na lin ii: K ępa L ubow ska, B iechów , S top n ica, S zy d łó w , R ębów , Ł agów , G ołaszyce, W ło stó w i W iniary.
W d n iach od 10 do 11 gru d n ia 1944 r. o d b y ł s ię I Z jazd D e le g a tó w P P R W oj. K ie le c k ie g o z u d z ia łe m 93 d zia ła c zy , na k tó r y m w y b r a n o p ie r w s z e g o sek reta rza K o m itetu W o jew ó d z k ieg o P o lsk ie j P a r tii R ob otn iczej — m ajora Jan a K u lę 3.
N o w a w ła d za lu d o w a sta n ę ła p rzed całą m asą tru d n ości. W y z w o lo n y sk r a w e k K ie le c c z y z n y b y ł n ie z w y k le zn iszczo n y . O b razow o p r z e d s ta w ił te n o k res w sw o ic h w sp o m n ie n ia c h d ziałacz lu d o w y p o w ia tu o p a to w sk ie g o , J an K aczor.
Szed łem pustą, jakby w ym arłą drogą przez m oją w ieś i ból ścisk a ł m i serce. Ze w szy stk ich stron w ia ło jakoś okropną pustką i grozą. Spotyk an i sąsied zi i zn ajom i w y g lą d a li strasznie. W ychudzeni, o tw arzach w y n ęd zn ia ły ch i oczach p atrzących b łęd n ie. W częściow o ocalałym dom u J a g iełłó w zn alazłem cztery osoby chore na ty fu s, leżące na podłodze 4.
L u d zie g in ę li od ran d o zn a n y ch w w a lk a c h to czą cy ch s ię ok oło sz e śc iu m ie się cy , p rzy r o z m in o w a n iu p ól i o sie d li oraz od p la g i chorób. M ało b y ło le k a rzy i śro d k ó w le cz n ic z y c h , sz p ita li, p r zy c h o d n i zd ro w ia i d o m ó w o p ie k i d la p rzeszło ty sią c a sie r o t oraz d zie ci b ezd o m n y ch z p rzyczółk a. S ta n zd r o w o tn y i m a te r ia ln y lu d n o śc i p og a rsza ło w y s ie d le n ie ok oło 140 000 osób z p asa p r z y fro n to w eg o . S tło czo n a lu d n o ść cier p ia ła g łó d , p o zb a w io n a została n a jn ie z b ę d n ie jsz y c h śr o d k ó w u tr zy m a n ia h ig ie n y , a m a sy in se k tó w ro z p r z e str z e n ia ły e p id e m ie 5. C a łk o w ite str a ty lu d z k ie i m a te r ia ln e p rzy czó łk a o cen io n o d o p iero w 1945 r.6
3 S. Iw a n ia k Z w i ą z e k W a l k i M ł o d y c h w w o j. k ie l e c k i m w latach 1943— 1948. K o m isja W lspółpracy O rgan izacji M łod zieżow ych , K ie lc e 1963, s. 15.
4 J. K aczor W s p o m n ie n i a l u d o w e g o s t a r o s t y , W arszaw a 1961, s. 109.
5 W ojew ód zk ie A rch iw u m P a ń stw o w e w K ielca ch (WAP), A k ta W o jew ó d zk ie go P ełn om ocn ik a R ządu do S p raw R eform y R olnej (AW PR), syg. 31. 6 W A P K ie lc e , W RN, syg. 3. N a jczęściej sp otyk am y się z p ojęciem „p rzy
czółka sa n d o m iersk ieg o ”, k tórym ok reśla się teren y w y zw o lo n e w lip cu i sierp n iu 1944 r. W ojew ódzka R ada N arodow a na p osied zen iu 21 listo p a d a 1946 r. o k reśliła teren y p rzyczółk ow e, biorąc za k ryteriu m d ok on an e z n isz czenia, na k tó ry ch to czy ły się d zia ła n ia w o je n n e w la ta ch 1944— 1945. W RN chodziło o za sto so w a n ie ulg w św ia d czen ia ch rzeczow ych . C zło n k o w ie W R N jed n o g ło śn ie z a lic z y li do teren ó w p rzy czó łk o w y ch n a stęp u ją ce rejony: — pow . koziem icki — w całości, z w y ją tk ie m gm in: Z w oleń , S u sk o w o la ,
P io n k i, J ed ln ia oraz P oliczn a, z w y ją tk ie m ośm iu w si, jak ró w n ież gm . T czów , poza w sia m i S try k o w ice i B łotne,
— z pow . op a to w sk ieg o gm iny: L asocin , M alk ow ica, C zyżów S zla ch eck i, M odliborzyce, B aćk ow ice, P iórk ów , Ł agów , G ęsice, R ęb ów , Iw a n isk a , J u lia n ó w oraz grom ady z gm. B o k sy c e — J a n o w ice, Z w oleń , W ron ow ice, W ierzb anto w ic e , M irogan ow ice, W ronów , W ito sła w ice, M ilejo w ice, oraz 40 w si z gm in G rzegorzow ice, O patów , O żarów i Sad ow ię,
— c a ły pow . san d om iersk i,
— z pow . k ie le c k ie g o — cała gm. C isó w oraz gm. S łu p ia N ow a, z w y ją tk ie m grom ady D ębno, pon ad to zn iszczo n o 4 w s ie w gm . B ielin y ,
— z pow . sto p n ick ieg o gm in y: S top n ica, W olica, W ójcza, P otok, K u ro zw ęk i, G rabki, S zy d łó w , T u częp y, O leśn ica, S zczytn ik i, Ł u b n ice, P a ca n ó w i O glą dów , oraz 11 w s i z gm in P a w łó w , Z borów i D rugnia.
U d zia ł K i e l e c c z y z n y w z a g o s p o d a r o w a n iu Z i e m Zach odn ich 13
L u d n ość p rzy c zó łk a sa n d o m ie rsk ieg o m a rzy ła o c h w ili, k ie d y b ęd zie m ogła ż y ć b ez h u k u b om b i ro z ry w a ją c y c h się p o cisk ó w . O fen sy w a zim o w a rozp o cz ęła się 12 sty c z n ia 1945 r. W cią g u trz ech d n i w y z w o lo n e z o s ta ły K ie lc e. 15 sty c z n ia M o sk w a 20 s a lw a m i a r ty le r y jsk im i z 224 d zia ł u c z c iła n o w e z w y c ię stw o 7. 14 sty c z n ia w y z w o lo n y zo sta ł P iń c z ó w , n a stę p n eg o d n ia J ęd rz ejó w , 16 sty c z n ia — R adom , Iłża, O stro w iec, W ło szczo w a i O p atów , 17 sty c z n ia K o ń s k ie i S ta r a c h o w ic e , n a stę p n e g o d n ia S k a r ży sk o -K a m ie n n a . O p oczno o d zy sk a ło w o ln o ść 19 sty c z n ia 8. W cią g u n a stę p n y ch d n i sty cz n ia p o zo sta łe z ie m ie K ie le c c z y z n y z o s ta ły c a łk o w ic ie w y z w o lo n e .
Do k oń ca sty c z n ia 1945 r. w sz y s tk ie w ła d z e z p rzy czó łk a p r z e n io sły s ię do K ie lc , a p o d sta w o w e w y d z ia ły U rzęd u W o jew ó d z k ieg o K ie le c k ie g o już 22 s ty c z n ia fu n k c jo n o w a ły n o rm a ln ie. W ojew od ą zo sta ł W ilh elm G arn carczyk , a jego za stęp cą B r o n is ła w B e łc z e w sk i. F u n k c ję p rze w o d n icz ą ce g o W R N p e łn ił J ó ze f O zg a -M ich a lsk i. P e łn o m o c n ik ie m na w o je w ó d z tw o k ie le c k ie m ia n o w a n o E d w ard a O chaba.
KW P P R r ó w n ie ż p rze n ió sł sw o ją sie d z ib ę do K ie lc , a p ie r w sz ą jego c z y n n ością b y ło u m ie sz c z e n ie p ły t d y k ty i o d ła m k ó w szy b w o tw o r a ch o k ie n n ych 9. D z ia ła c z e P P R z b ron ią w ręku w a lc z y li o w o ln o ść K ie lc i on i p r z e ję li in ic ja ty w ę o r g a n iz a cji w ła d z y na te r e n ie w o je w ó d z tw a .
W d ru g iej p o ło w ie sty c z n ia i p ie r w sz y c h d n ia ch lu te g o 1945 r. zo sta ła zor g a n izo w a n a a d m in istra c ja na te r e n ie ca łeg o w o je w ó d z tw a . Do d n ia 3 lu te g o w s z y s tk ie sta r o stw a op rócz O lk u sza ro z p o c zę ły p racę. N a 17 p o w ia tó w w 15 ob sad zon o s ta n o w isk a sta ro stó w , p od ob n ie b y ło z p r e z y d e n ta m i m i a s t 10.
W raz z u tw o r z e n ie m te r e n o w y c h o rg a n ó w w ła d z y i a d m in istr a c ji p a ń stw o w ej n a stę p o w a ł p roces jej u tr w a la n ia . W cz a sie sta b iliz a c ji w ła d z y lu d o w e j, tj. od 1945 r. — 1948 r., n a te r e n ie K ie le c c z y z n y w w a lc e z b a n d a m i p o leg ło 718 fu n k c jo n a r iu sz y MO, U B , w o jsk a i d zia ła c z y le w ic o w y c h z w ią z a n y c h z b lo k ie m s tr o n n ic tw d e m o k r a ty c zn y ch 11. B y ły to la ta n ie z w y k le tr u d n e d la sp o łe cz e ń stw a . N a jw ię k s z y c h jed n a k tru d n o ści k sz ta łtu ją c e j się w ła d z y lu d o w e j p rzy sp o r zy ł fa k t o lb rz y m ich zn isz cz eń m a te r ia ln y c h i lu d zk ich .
W ed łu g g lo b a ln y c h z e sta w ie ń rozm iar szkód w o je n n y c h w o je w ó d z tw a k ie le c k ie g o w z ło ty c h sp rzed w rz eśn ia 1939 r. w y n ió sł:
7 B. D o la ta , T. Ju rga W a l k i z b r o j n e na z i e m i a c h p o ls k ic h 1939— 1945. W y b r a n e m i e j s c a b i t e w , w a l k i a k c j i b o j o w y c h , W arszaw a 1967, s. 140.
8 B. H ille b r a n d t P a r t y z a n t k a na K i e l e c c z y ź n i e 1939— 1945, W arszaw a 1967, s. 496.
9 J. B a ła b u ch , E. W irska P i e r w s z e d n i w w y z w o l o n y c h K ie lc a c h , m aszyn op is w p o sia d a n iu W AP, K ielce.
10 „G azeta K ie le c k a ” 1945, n r 1 z 3 lu tego; „G azeta K ie le c k a ” 1945, nr 14 z 18— 19 lu tego.
u A rch iw u m K o m itetu W ojew ó d zk ieg o P o lsk iej Z jednoczonej P a rtii R o b o tn i czej w K ielcach (AKW PZPR). K a r t o t e k a p o le g ły c h za w ł a d z ę lu d o w ą na t e r e n i e K i e l e c c z y z n y . — w e w sia c h — w m ia sta ch — w m ia stec zk a ch — 235 464 000 — 25 040 000 — 13 390 000
W su m ie g lo b a ln e s tr a ty w o je n n e ty lk o w b u d y n k a ch z a m y k a ły s ię c y fr ą p o n a d 300 m ilio n ó w z ło ty c h p r z e d w o je n n y c h , co w p o r ó w n a n iu z c e n a m i z k o ń ca 1945 r. m ożn a o c e n ić k w o tą 12 m ilia r d ó w ó w c z e sn y c h z ło ty c h o b ie g o w y c h 12. S tr a ty w p r z e m y śle ca łe g o w o je w ó d z tw a w y n o s iły g lo b a ln ie 700 m i lio n ó w z ło ty c h z 1939 r .13
D ru ga w o jn a św ia to w a w y r z ą d z iła n a jw ię k s z e sz k o d y n a te r e n a c h p o łu d n io w o -w sc h o d n ic h w o je w ó d z tw a . N a ob szarze p rzy c zó łk a 32 w s ie z o s ta ły z u p e łn ie z m ie cio n e z p o w ie r z c h n i ziem i, w ię k sz o ść zaś b u d y n k ó w n a d a w a ła s ię t y lk o do rozbiórk i. I tak np. w p o w ie c ie sto p n ic k im na 17 000 b u d y n k ó w b lisk o 9000 zo sta ło zn isz cz o n y c h d o szc zę tn ie, a z p o z o sta ły c h 8000 n ie k a ż d y n a d a w a ł s ię do u ży tk u u . S tr a ty m a te r ia ln e n a p rzy c zó łk a c h w y n o s iły p r z e c ię tn ie 70% .15 N a jd o tk liw sz e s tr a ty p o n ió sł p o w ia t k o zie n ic k i, k tó r y w c h o d z ił w sk ła d p r z y czó łk a , ze w z g lę d u na zo r g a n iz o w a n y tu jesz cz e w o k r e sie o k u p a c ji p rze z N ie m c ó w p o lig o n , z k tó reg o w y sie d lo n o lu d n o ść z sz e śc iu g m in 16.
Z o g ó ln eg o sta n u o k oło 364 700 b u d y n k ó w , istn ie ją c y c h n a w s i k ie le c k ie j w 1939 r., w cza sie d zia ła ń w o je n n y c h zo sta ło z n isz cz o n y c h c a łk o w ic ie lu b c z ę śc io w o 104 000, tj. 28,7% o g ó ln e g o sta n u za b u d o w a ń g o sp o d a r stw r o ln y c h 17.
W p o w ia ta c h k o zie n ic k im , sa n d o m ie rsk im i sto p n ic k im w ie le ro d zin m ie s z k a ło w b u n k rach i z iem ia n k a c h jesz cz e p rzez p arę la t po w y z w o le n iu . L u d n o ść na ty c h ter en a ch w 1945 r. ż y w iła s ię z ie m n ia k a m i n ie z e b r a n y m i z p ó l w o k resie je s ie n i 1944 r.
W cz a sie w a lk z o s ta ły z n isz cz o n e i z r a b o w a n e d w ory. Z an im p o w o ła n o g m in n e k o m isje re fo r m y ro ln e j i k o m ite ty fo lw a r c z n e , n ie b y ło już co z a b e z p ie c z a ć . W 37 fo lw a r k a c h p o zo sta ło t y lk o 5 k on i. P e łn o m o c n ik p o w ia to w y P K W N do sp ra w r e fo r m y ro ln e j n a z w a ł K o z ie n ic k ie — „ p o w ia te m tr ę d o w a t y c h ” 18.
W o jew ó d z tw o p o n io sło p o w a ż n e s tr a ty ta k ż e w in w e n ta r z u ż y w y m . W ro k u 1938 b y ło np. 200 300 k on i, z czego w 1945 r. p o zo sta ło 130 400. U b y te k w y n o s ił w ię c 34,9% . W b y d le ro g a ty m s tr a ty sza co w a n o na 60,4% , a tr z o d z ie c h le w n e j n a 80,4% zn isz cz eń 19.
W ed łu g d a n y c h s ta ty s ty c z n y c h w w y n ik u II w o jn y ś w ia to w e j z te r e n u w o j. k iele ck ie g o :
I — u tr a c iło ż y c ie — 274 164 o so b y II — n a stą p iło u szk o d z en ie zd ro w ia i cia ła — 48 200 osób
12 W A P K ie lc e , U rząd W ojew ód zk i K ie le c k i (UW K), syg. 207. W d an ych s ta ty sty czn y ch brak jest zesta w ień w osadach h a n d lo w o -ro ln iczy ch .
13 Tam że.
14 W A P K ie lc e , W RN, syg. 3. 15 W A P K ie lc e , W RN, syg. 4.
13 W A P K ie lc e , W R N, syg. 107. W roku 1940 p o w sta ł tu p o lig o n pod n azw ą T r u p p e n - U b u n g s p l a t z M i tt e R a d o m .
11 X X la t w o j e w ó d z t w a k ie l e c k i e g o w liczbach^ W o jew ó d zk i U rząd S ta ty s ty c z ny w K ielca ch , K ie lc e 1964, s. 31.
18 W A P K ielce, A W PR d.S. RR, syg. 31. 19 „R ocznik S ta ty sty c z n y ”, 1947, s. 51.
U d z i a ł K i e l e c c z y z n y w za g o s p o d a r o w a n iu Z ie m Z achodnic h 15
III — p o z b a w io n o w o ln o ś c i — 48 073 osob y IV — w y w ie z io n o n a r o b o ty do N ie m ie c — 73 786 osób
V — p r z e sie d lo n o — 26 648 osób
S tan lu d n o śc i w w o je w ó d z tw ie k ie le c k im w p o ró w n a n iu z o b lic z e n ie m s z a cu n k o w y m z 31 g ru d n ia 1938 r., k ie d y w y n o s ił 2 038 000 osób , 14 m arca 1946 r. z a m y k a ł s ię lic z b ą 1 701 600 o s ó b 20 w o b ecn y ch g ra n ica ch a d m in istr a c y jn y c h .
O bszar w o je w ó d z tw a w 1946 r. za jm o w a ł 18 060 k m 2, p r z e c ię tn ie 1 k m 2 z a m ie sz k iw a ło 95 osób . W ieś k ie le c k a n a leż a ła d o n ajb a rd ziej p r z e lu d n io n y c h w k raju. W 1946 r. na w s i m iesz k a ło 84,l°/o, w 1950 r. zaś 82,7% lu d n o śc i w o je w ó d z tw a . B y ł to w ię c sta n p ra w ie id e n ty c z n y jak w 1938 r.21
R eform a ro ln a r ó w n ie ż n ie r o z w ią za ła sp r a w b ezrob ocia roln eg o w w o j e w ó d z tw ie , a je d y n ie je zła g o d z iła . W w y n ik u p o d zia łu zie m i o b sza rn iczej n a d z ia ły o tr z y m a ły 51 654 rod zin y. Ł ą c zn y ob szar ro z p a r ce lo w a n e j ziem i w y n ió s ł 83 558,02 ha.
Z r e fo r m y sk o r z y sta ło 17,9% o g ó ln ej lic z b y lu d n o śc i w i e j s k i e j 22. P r z e c ię tn a d zia łk a z ie m i w y n o s iła n ieco w ię c e j n iż 1 ha na rodzinę.
P o d o k o n a n iu p o d z ia łu zie m i stru k tu ra g o sp o d a r stw w ie jsk ic h n ie c o s ię p o le p sz y ła , o cz y m m ó w ią d a n e lic z b o w e 23 ta b e li 1.
T A BELA 1 S T R U K T U R A GO SPO D AR STW W IEJSKICH Lp. G ospodarstw a 1931 r. w % 1946 r. w °/o 1 p on iżej 2 ha 19,9 18,9 2 2— 5 ha 48,0 47,4 3 5— 10 ha 27,0 27,7 4 10— 50 ha 3,3 3,5
J e d y n y m r o z w ią z a n ie m p ro b lem u p rze lu d n ie n ia w s i m o g ło b yć ty lk o p r z e sie d le n ie s ię c z ę ś c i lu d n o śc i n a Z iem ie O d zysk an e.
W 1946 r. w p r z e m y śle ca łeg o w o je w ó d z tw a za tr u d n io n y ch b y ło 38 400 osób , a w 1950 r. — 79 200 p ra c o w n ik ó w . B y ł to sta n n ieco w ię k s z y n iż w 1938 r.24 M asv lu d z i w c a ły m w o je w ó d z tw ie p o sz u k iw a ły c o d zien n ie p racy 25.
20 X X lat..., s. 20. U b y tek lu d n ości w w y n ik u II w o jn y św ia to w ej na te r e n ie w o je w ó d z tw a w y n ió sł ponad 1 b10/©. 21 T am że, s. 19— 20. 22 W A P K ie lc e , WiRN, syg. 4. 23 W. J a żd ży ń sk i O d b u d o w a g o sp o d a r c za w o j. k ie l e c k i e g o (w:) P a m i ę t n i k i k i e leckie, K ie lc e 1947, s. 84— 85. 24 W U S w K ie lc a c h , X X lat..., s. 27.
25 W A P K ielce, W RN, syg. 100. D ek retem PK W N z 21 sierp n ia 1944 r. (D zU R P nr 2, poz, 8) u ch y lo n y został podział a d m in istra cy jn y w p ro w a d zo n y p rzez
Z god n ie z u m o w ą w P o cz d a m ie z 1945 r. p o lsk ą g r a n ic ę za ch o d n ią w y t y czono w zd łu ż lin ii N y s y Ł u ż y c k ie j i O dry, a p ó łn o cn ą w op arciu o w y b r z e ż e M orza B a łt y c k ie g o 26. C a ły naród p o lsk i na m a so w y ch w ie c a c h i na in n y c h zgro m a d zen ia ch oraz k o n fe r e n c ja c h s tr o n n ic tw p o lity c z n y c h p o d k re śla ł, że „ ...o d w ie czn e p o lsk ie z ie m ie m u szą w ró c ić do M a c ie rz y ” 27.
Z w rot P o lsc e te r e n ó w n ad B a łty k ie m , Odrą i N y są Ł u ży ck ą , p o sia d a ją c y ch ogrom n e ob szary u ż y tk ó w ro ln y c h oraz r o z w in ię ty p rze m y sł, u m o ż liw ił p rzy n a jm n iej c z ęścio w e z a sp o k o je n ie gło d u z ie m i i sto p n io w y o d p ły w cz ęści lu d n o śc i K ie le c c z y z n y r ó w n ie ż do z a k ła d ó w p rze m y sło w y c h .
P ie r w sz y m za d a n iem w ła d z y lu d o w e j b y ła org a n iza cja o d p o w ie d n ic h in s ty tu c ji za jm u ją cy ch się k ie r o w a n ie m p rz e sie d la ją c e j się lu d n o śc i na Z iem ie O d zysk an e. W ty m ce lu P K W N o g ło sił za tw ie r d z o n y p rzez p r z e w o d n icz ą ce g o K R N d ek ret o o r g a n iz a cji P a ń s tw o w e g o U rzęd u R ep a tr ia c y jn e g o 2S.
W o jew ó d zk i O d d ział P a ń s tw o w e g o U rzęd u R e p a tr ia c y jn eg o w K ie lc a c h zo s ta ł u tw o rz o n y 1 lu t e g o -1945 r. Od 15 lu te g o k ie r o w n ic tw o o d d z ia łu p rzy stą p iło do o rg a n iz a cji p la c ó w e k na te r e n ie w o je w ó d z tw a . P ie r w s z e p o w s ta ły in sp e k to ra ty w B u sk u , S ta r a ch o w ica c h , W ło sz cz o w ej, K ie lc a ch i O lk u szu oraz p u n k ty e ta p o w e w K ie lc a ch , J ę d r z e jo w ie , O strow cu , S k a rży sk u , P io n k a c h i S a n d o m ie rzu. W k ońcu 1945 r. z o sta ły z o r g a n izo w a n e o d d z ia ły p o w ia to w e P U R z p u n k ta m i e ta p o w y m i w o śm iu m iejsc o w o śc ia c h w o je w ó d z tw a le ż ą c y c h p rzy trasach
k o le jo w y c h . ' |1 1 j
P od k on iec 1945 r. stan lic z b o w y p erso n e lu za tr u d n io n eg o w P U R -a ch na te r e n ie w o je w ó d z tw a w y n o s ił 166 osób, ilo ść p ra c o w n ik ó w z a jm u ją cy c h s ię o sa d n ic tw e m w a h a ła s ię w p od o b n y ch g ra n ica ch do 1948 r.29
D o zak resu d z ia ła ln o śc i P U R n ależało:
1. org a n iza cja r e p a tr ia cji lu d n o śc i z in n y c h p a ń stw na ter y to r iu m P o lsk i,
okupanta. N a p o d sta w ie art. 11 zostały p rzy w ró co n e gra n ice w o jew ó d ztw a sprzed w o jn y , a K ie lc e stały się sied zib ą w ła d z całej K ie le c c z y z n y . N a po czątku 1945 r. w sk ład w o je w ó d z tw a w ch o d ziło 15 p ow ia tó w : b ęd ziń sk i, często ch o w sk i, jęd rzejo w sk i, k ie le c k i, k o zien ick i, m iech o w sk i, olk u sk i, o p a to w sk i, p iń czo w sk i, rad om sk i, stop n ick i, san d om iersk i, w ło sz c z o w sk i, iłżeck i i za w iercia ń sk i. W krótkim cza sie pow . m iech o w sk i d ołączon y został do w oj. k ra k o w sk ieg o , a z a w iercia ń sk i i b ęd ziń sk i do w oj. ślą sk ieg o (D ekret z 26 lu teg o 1946 r., D zU R P nr 8, poz. 38).
26 Z. D u lczew sk i, A. K w ile c k i Z ż y c i a o s a d n i k ó w na Z ie m ia c h Zachodnic h, W arszaw a 1961, s. 9— 10. WJstępne d ecy zje p rzyzn an ia P o lsc e Z iem Z ach od nich i P ó łn o cn y ch zo sta ły p o d jęte przez k o a licję a n ty h itlero w sk ą podczas trw a n ia II w o jn y św ia to w e j. 2 sierp n ia 1945 r. m o ca rstw a z w y c ię sk ie w P oczd am ie o sta teczn ie p rzyzn ały n aszem u k ra jo w i ziem ie le ż ą c e na w sch ód od N ysy Ł użyck iej i Odry. K on feren cja poczdam ska p od jęła ró w n ież d e cy zje o p rzesied len iu lu d n o ści n iem ieck iej na zachód, poza N y sę i Odrę. 27 „D zien n ik L u d o w y ” 1945, n r 30.
23 D zU R P nr 7, poz. 32 z 7 X 1944 r. W A P K ielce, PU R , syg. 1. W ew n ętrzn e sp raw y organ izacji PU R reg u lo w a ły m. in. in stru k cje dyrektora PU R , z k tórych jed n a zastała w y d a n a 23 I 1945 r. w L u b lin ie i 9 II 1945 r. w Łodzi. In stru k cji, o k ó ln ik ó w i pism w sp raw ach reorgan izacji P U R b y ło dość dużo. 29 W A P K ie lc e , W RN, syg. 47; „D zien n ik K ie le c k i” 1945, nr 8 (28).
U d z ia ł K i e l e c c z y z n y w za g o s p o d a r o w a n iu Z ie m Za ch o d n ich 17
2. o rg a n iza cja o sa d n ic tw a na Z iem ia ch O d zy sk a n y ch i ich p la n o w e roz m ie sz c z e n ie ,
3. trosk a o p la n o w y n a p ły w re p a tr ia n tó w , 4. o p iek a sa n ita r n o -ż y w n o śc io w a ,
5. p r o w a d z e n ie a k c ji p o m o cy w k ie r u n k u o d b u d o w y w a r sz ta tó w pracy, 6. k o o rd y n a c ja p ra cy zr zeszeń w o je w ó d z k ic h , k tó ry ch c e le m b y ła tro sk a
i p om oc re p a tr ia n to m 30.
W o je w ó d z k i O d d ział P U R w K ie lc a ch rozp oczął p op rzez w y d e le g o w a n ie p r a c o w n ik ó w na ter en w o je w ó d z tw a zb ie r a n ie d an ych o sto su n k u lu d n o ści do w y ja z d u na Z ie m ie Z ach od n ie. J e d n o c z e śn ie rozp oczęta zo sta ła p rop agan d a na rzec z za g o sp o d a ro w a n ia ziem r e w in d y k o w a n y c h 31.
23 m arca 1945 r. p rzy W o jew ó d zk im U rz ęd zie Z iem sk im p o w o ła n o re fera t do sp ra w o sa d n ic tw a i re p a tr ia cji, a p rzy k ażd ym P o w ia to w y m U rz ęd zie Z ie m sk im tę sam ą ro lę s p e łn ia ł jed en z w y z n a c z o n y c h p ra c o w n ik ó w 32. W p arę d n i p ó źn iej pod p r z e w o d n ic tw e m w o je w o d y k ie le c k ie g o o d b y ło s ię p ie r w s z e o rg a n iz a c y jn e p o sie d z e n ie k o m ite tu p r z e sie d le ń c z e g o lu d n o ści w y je ż d ż a ją c e j na Z iem ie O d zy sk a n e z ter en u w o je w ó d z tw a .
P o w o ła n y k o m ite t o k r e ś lił w s tę p n ie p o trzeb ę p r z e sie d le n ia s ię lu d n o ści z K ie le c c z y z n y na 100 000 n o w y c h g o sp o d a r stw na Z iem ia ch O d zy sk a n y ch . K o m ite t p r z e sie d le ń c z y zo r g a n iz o w a ł w k w ie tn iu 1945 r. w y c ie c z k ę 100 r o ln ik ó w n a ter en P om o rza Z a ch o d n ieg o ce le m zo r ie n to w a n ia się w m o ż liw o śc ia c h o sa d n ic tw a . G rupa r e k o n e sa n so w a n a w ią z a ła b liższe k o n ta k ty z u rzę d a m i z ie m sk i m i i o m ó w iła try b p o stę p o w a n ia p rzy u ru ch o m ie n iu p la n o w e j a k cji o sa d n i czej. P rz y o k a z ji z o s ta ły sp o rzą d zo n e w s tę p n e lis ty r e fle k ta n tó w , a n a w e t zo s t a ły z a m ó w io n e w a g o n y w P K P 33.
N a jw ię k s z y m jed n a k p ro b lem em p ie r w s z y c h m ie s ię c y 1945 r. b y ła o rg a n i zacja i w e r b u n e k d zia ła c z y p a r tii oraz u g ru p o w a ń p o lity c z n y c h w celu u sta n o w ie n ia w ła d z a d m in istr a c y jn y c h na D o ln y m Ś lą sk u . W p ie r w s z y c h d niach k w ie tn ia 1945 r. zw e r b o w a n o na w y ja z d ze sp ó ł d zia ła c z y w lic z b ie 285 osób. R ó w n o le g le z o r g a n izo w a n o gru p y: k w a ter m istr zo w sk ą , b u d o w la n o -g o sp o d a r - czą, k w a te r u n k o w o -a p r o w iz a c y jn ą , ra d io fo n iza c y jn ą , sa n ita rn ą i k a n c ela r ię.
B y ły w o je w o d a k ie le c k i, S t. P ia sk o w sk i, w y je c h a ł 4 k w ie tn ia na D o ln y Ś lą sk w c e lu z o r ie n to w a n ia się w sy tu a c ji. P e łn ił on fu n k c ję p ełn o m o c n ik a rząd u R P n a ter en o k ręg u a d m in istr a c y jn e g o D o ln eg o Ś lą sk a , zaś od d nia 14 m arca 1945 r. do 30 listo p a d a 1948 r. w y k o n y w a ł o b o w ią z k i w ic e w o je w o d y w r o c ła w sk ie g o . E k ip y a d m in istr a c y jn e d la w oj. w r o c ła w sk ie g o b y ły o rg a n i z o w a n e na te r e n ie K ie lc . T ak że w K ie lc a ch d ok on an o p ie r w sz e j o b sa d y U rzęd u P e łn o m o c n ik a i p e łn o m o c n ik ó w o b w o d o w y ch , zg o d n ie z d e c y z ja m i k o m isji p o r o z u m ie w a w c z y c h p a r tii i str o n n ic tw p o lity c z n y c h .
P ie rw szą sie d z ib ą ap aratu a d m in istr a c y jn e g o p o w sta łe g o w K ie lc a c h i K ra k o w ie b y ła T rzeb n ica , k tóra o d eg ra ła p od ob n ą ro lę d la W ro c ła w sk ieg o , jak S a n d o m ierz d la K ie le c c z y z n y w 1944 r. Z o rg a n izo w a n a 400 -o so b o w a gru p a
30 D zU R P nr 7, poz. 32 z 7 X 1944; poz. „G azeta K ieleck a ” 1945, nr 5. Z iem ie O d zysk an e — Z iem ie Z achodnie w całym te k ś c ie u żyw am w sposób z a m ien n y .
31 „G azeta K ie le c k a ” 1945, nr 17.
32 W A P K ielce, W ojew ód zk i Urząd Z iem sk i (WUZ), syg. 15. 33 Tam że.
w K ie lc a ch p rzy b y ła do T r ze b n ic y 20 k w ie tn ia 1945 r.34 W k ró tk im czasie n a te r e n Ś lą sk a p r z y je c h a li z K ie le c c z y z n y d a lsi c z ło n k o w ie P P R , P P S , SL i SD.
W K ie lc a ch d ok on an o r ó w n ież o b sa d y sta n o w isk n a c z e ln ik ó w w y d z ia łó w w p o w sta ły m U rz ęd zie P e łn o m o c n ik a O k ręg o w eg o . P od k o n ie c k w ie tn ia 1945 r. lu d z ie z K ie le c c z y z n y w w ię k sz o śc i o b ję li sta n o w isk a n a c z e ln ik ó w 24 w y d z ia łó w U PO na D o ln y m Ś lą sk u . Z iem ia k ie le c k a d ała D o ln em u Ś lą s k o w i a k ty w p a r ty jn y , p o lity c z n ie za a n g a ż o w a n y i ś w ia d o m y p rzeo b ra żeń sp o łec zn y ch w k raju. W o b sa d zie s ta n o w isk d e c y d o w a ła K o m isja M ięd zy p a rty jn a w K ie l cach, a p ó źn iej w T r ze b n ic y . Do k oń ca m aja na D o ln y m Ś lą sk u p ra co w a ło 300 d zia ła c zy k ie le c k ic h ty lk o z P P R , z te j lic z b y 20 zo sta ło sta ro sta m i, 20 w i- ce sta ro sta m i, p on ad 150 p ra co w a ło w M ilic ji O b y w a te lsk ie j i p on ad 100 w o d b u d o w u ją cy m się p rze m y śle . D uża ilo ść c z ło n k ó w P P S , S L i S D p ra co w a ła w e w s z y s tk ic h d zie d z in a c h ż y c ia g o sp o d a rczeg o i p a ń stw o w e g o na Ś lą sk u O p ol sk im . W sa m ej ty lk o a d m in istr a c ji p ra co w a ło o k oło 250 cz ło n k ó w le w ic o w y c h u g ru p o w a ń p o lity c z n y c h z K ie le c c z y z n y 35.
W a ru n k i ży c ia i p ra cy p io n ie r ó w a k ty w u p o lity c z n e g o b y ły n ie z w y k le c ię ż k ie . N a le ż y p a m ię ta ć , ż e na te r e n ie z ie m i w r o c ła w sk ie j jeszcze to cz y ła s ię w o jn a , a o sta te c z n e d e c y z je w sp r a w ie g ra n ic za p a d ły w te r m in ie p ó ź n ie j szym . Z te r e n ó w Z iem Z ach od n ich n a p ły w a ły s ta le a la r m u ją c e w ie ś c i o n ie z w y k le tru d n y m p o ło ż e n iu p ie r w s z y c h o sa d n ik ó w i a d m in istr a c ji p a ń stw o w e j. N a ter en a ch n o w o z a g o sp o d a r o w y w a n y c h g r a s o w a ły lic z n e b an d y, sz a b r o w n ic y i z ło d z ie je dobra sp o łe c z n e g o 36. S to p n io w e u m a c n ia n ie w ła d z y lu d o w e j oraz su k c e sy w n a n o rm a liz a cja ż y c ia sp o łe c z n e g o b y ły b od źcem d la n a jo d w a ż n ie jsz y c h do z n a le z ie n ia so b ie d om u i w a r u n k ó w ż y c ia n a r e w in d y k o w a n y c h obszarach .
J ed n ą z p ie r w s z y c h gru p w y r u sz a ją c y c h n a Ś lą sk tw o r z y ło k ilk u se t rob ot n ik ó w z te r e n u O strow ca Ś w ię to k r z y sk ie g o . P oza m o ty w a m i n a tu ry id e o w e j, lu d z ie w y je ż d ż a li, p o n ie w a ż w s z y s tk ie m a szy n y , a n a w e t su r o w c e z o s ta ły w y w ie z io n e p rzez o k u p a n ta z Z a k ła d ó w O stro w ie ck ic h , k tó r e p rzed w o jn ą za tr u d n ia ły o k oło 7000 lu d zi. O c h o tn icy z te g o r e w o lu c y jn e g o m iasta w y je c h a li 3 k w ie tn ia , a b y u ru ch a m ia ć p r z e m y sł ś l ą s k i 37.
A p a ra t p a r ty jn o -p o lity c z n y K ie le c c z y z n y w p ie r w s z y c h m iesią ca c h 1945 r. z a jm o w a ł s ię p rze d e w sz y s tk im w e r b o w a n ie m lu d z i o r g a n iz u ją cy c h w ła d z ę n a ziem ia ch n o w o o d zy sk a n y c h . C ałą zaś a k cję p r ze sie d leń czą na Z achód w z ię ły na sie b ie c z y n n ik i a d m in istr a c y jn e .
Z p om ocą P U R -o w i p rzy szły : S am op om oc C h łop sk a, Z w ią z e k W a lk i M ło d ych , Z w ią z e k M ło d z ież y W ie jsk ie j R P „W ici”, O rgan izacja M ło d z ież o w a T o w a r z y stw a U n iw e r s y te tó w R o b o tn icz y ch , P o ls k i Z w ią z ek Z ach od n i i in n e . Do końca m aja 1945 r. w y je c h a ło 5000 r o ln ik ó w i ok oło 5000 ro b o tn ik ó w . P ie r w s z e
34 J. M ich alsk a A d m i n i s t r a c j a p o ls k a na D o l n y m Ślą s k u , odbitka artyk u łu w p osiad an iu autora.
35 AK W PZPR , S e k r e t a r i a t K W P P R , syg. 1/1/1. 38 „ D zien n ik L u d o w y ” 1945, nr 30.
37 „D ziennik K ie le c k i” 1945, nr 30 (50). P rasa podała, że z O strow ca w y je c h a ło k ilk a ty sięcy robotników . W rzec z y w isto śc i z całego p o w ia tu op atow sk iego w y je c h a ło do końca a k cji 6029 osób oraz 2287 spośród lu d n ości m iejsk iej. W A P K ielce W RN, syg. 47.
U d z ia ł K i e l e c c z y z n y w z a g o s p o d a r o w a n iu Z ie m Z achodnic h 19
w y ja z d y ok o ło 10 000 osób o d b y w a ły s ię p rze w a żn ie w sp osób n ie z o r g a n i z o w a n y 38.
U ję c ie w ra m y o r g a n iz a c y jn e tra n sp o r tó w z o sa d n ik a m i n a stą p iło na t e r e n ie K ie le c c z y z n y w cią g u m aja 1945 r. W p ie r w s z y c h d w ó ch tran sp ortach w y je c h a ły 192 osob y. T r ze ci tran sp ort w y r u s z y ł z K ie lc z p r z e sie d le ń c a m i 9 c z er w ca 1945 r. W c a ły m sk ła d z ie p o cią g u lic z ą c y m 30 w a g o n ó w u lo k o w a n o 2164 oso b y . K ie r o w n ik ie m tra n sp o r tu b y ł p r z e d s ta w ic ie l P U R , k tórego zad a n iem b y ło z a o p a tr y w a n ie w ż y w n o ść , o rg a n iz a cja o p ie k i le k a r sk ie j i d o p r o w a d ze n ie p o cią g u do p u n k tu d o celo w e g o , k tó r y m b y ła L e g n ica . P ie r w s z e w y ja z d y b y ły s z c z e g ó ln ie d ob rze zo r g a n izo w a n e , m ia ły on e m. in. ch a rak ter p ro p a g a n d o w y .
P o cią g z 9 czer w ca b y ł'u d e k o r o w a n y fla g a m i p a ń stw o w y m i i tra n sp a r en ta m i. O d je żd ża ją cy c h ż e g n a li p r z e d s ta w ic ie le w ła d z p a ń stw o w y c h , p a r ty jn y c h i te r e n o w y c h . W o jew o d a m jr E. W iślic z -I w a ń c z y k p o w ie d z ia ł w ó w c z a s do o sie d leń có w :
P raw a N iem có w już się sk oń czyły. W olą całego narodu jest osied lić i sk o lo n izo w a ć ele m e n te m p olsk im odzyskane obszary. O rganizujcie się, pracu jcie u siln ie, a sp otk acie się z c a łk o w ity m poparciem w ła d z polskich. W zam ian za to p ostęp u jcie za w sze w ten sposób, aby naród p olski m ógł b yć z w a s d um ny i za w sze na w a s liczyć. J esteście p io n iera m i! B ądźcie siln i! Tego od w a s w ym aga państw o. U ła tw ia jcie pracę tym , którzy p odążą za w am i.
P r z e d s ta w ic ie l lu d n o śc i o sa d n iczej p o d z ię k o w a ł za d obrze zo rg a n izo w a n ą p om oc i o p ie k ę , a k oń cząc, w z n ió sł o k rzyk : N ie c h ż y je P o lsk a ! N a za k o ń cze n ie u r o c z y ste g o p o ż e g n a n ia o d śp ie w a n o R o t ę , a w o je w o d a , ob ch od ząc p ociąg, r o z m a w ia ł z p o sz c z e g ó ln y m i gru p am i.
S z cz eg ó ln ą u w a g ę z w r a c a ły h a sła n a m a lo w a n e na w agon ach : „C h cesz ch le b a — n a Z a c h o d zie jest c h le b ” .
„C h cesz z ie m i — n a Z ach od zie je st z ie m ia ”. „B racia, p o d ą ż a jc ie za n a m i”.
„ K ie lc e — n a Z a c h ó d ”.
„B ier zcie w p o sia d a n ie Z ie m ie O d zy sk a n e” 39.
T ak ich u r o c z y sto śc i z p rz e m ó w ie n ia m i, o rk ie str ą i sa lw a m i h o n o r o w y m i w n a stę p n y c h m ie sią c a c h b y ło bardzo m ało.
W ład ze w o je w ó d z k ie i sp o łe c z e ń stw o K ie le c c z y z n y p rzy ch o d ziło o d je żd ża ją cy m oraz re p a tr ia n to m ze W sch od u i re em ig r a n to m z Z achod u z w ie lk ą p o m ocą. W sz y sc y o sie d la ją c y s ię na te r e n a c h n o w o o d z y sk a n y c h o tr z y m y w a li z a ś w ia d c z e n ie u p o w a ż n ia ją c e do b e z p ła tn e g o p rze ja zd u rod zin , p rzew o zu b a g a ż y i in w e n ta r z a . In sp e k to r z y O d d zia łó w P o w ia to w y c h P U R z a b ez p iec za li
48 AK W P Z P R K ielce, S e k r e t a r i a t K W P P R , syg. 1/1/1. P ierw sze in au gu racyjn e z e b r a n ie P o lsk ie g o Z w ią zk u Z a ch o d n ieg o o d b y ło s ię w K ielca ch 28 sty czn ia 1945 r. P rezesem PZZ zo sta ł S ta n isła w R atajczu k . N o w a organ izacja w n io sła w ie lk i w k ła d w za g o sp o d a ro w a n ie Z iem Z ach od n ich i rozw ój d ziałaln ości sla w isty c z n e j. S zerok i opis PZZ por. „G azeta K ieleck a ” 1945, nr 2, „G azeta K ie le c k a ” 1945, nr 6, „D zien n ik K ie le c k i” 1945, nr 36 (56) craz „ D zien n ik K ie le c k i” 1945, nr 54 (74).
s# „ D zien n ik P o w s z e c h n y ” 1945, nr 29.
r ó w n ież p o d w o d y d la p r z e sie d le ń c ó w od m iejsc a za m ie sz k a n ia do n a jb liż sze j sta c ji k o lejo w ej 40.
R ep a tria n ci i p r z e sie d le ń c y o tr z y m y w a li r ó w n ie ż za p o m o g i p ie n ię ż n e , k tó ry ch łączn a su m a n ie m o g ła p rzek raczać 1000 zł, n a jn iższa zaś w y n o s iła 200 zł. P rz y u sta la n iu w y so k o ś c i zap o m o g i brano pod u w a g ę n a stę p u ją c e o k o lic z n ości: stan m a te ria ln y , sta n ro d zin n y , p o b y t w w o js k o w e j słu ż b ie c z y n n ej człon k a rod zin y, in w a lid z tw a itp .41
B ardzo p o w a ż n y w k ła d w za g o sp o d a ro w a n ie Z iem O d zy sk a n y c h w n ie ś li lek a rze, p ie lę g n ia r k i i d zia ła c ze O d d ziału K ie le c k ie g o P o lsk ie g o C ze rw o n e g o K rzyża.
W y jeż d ż a ły z K ie le c c z y z n y la te m oraz w cz esn ą je sie n ią r ó w n ie ż se z o n o w e b ry g a d y k osiarzy. K osiarz o tr z y m y w a ł za ze b r a n ie z 1 h a jed en k w in ta l zboża. W ład ze w o je w ó d z k ie w m aju 1945 r. z a k u p iły 3000 kos, a o rg a n iz a c je p o li ty c z n e i m ło d z ie żo w e tw o r z y ły g ru p y se z o n o w y c h r o b o tn ik ó w r o ln y c h 42.
W m iarę zb liż a n ia s ię je s ie n i 1945 r. i w zr o stu lic z b y w y je ż d ż a ją c y c h z a r ów n o w ła d z e w o je w ó d z k ie w K ie lc a ch , jak i n a Z ie m ia c h O d zy sk a n y c h n ie m o g ły op a n o w a ć p iętrz ą cy c h się tru d n o ści o r g a n iz a c y jn y c h . Coraz w ię c e j n a p ły w a p ism k r y ty c z n y c h pod a d resem w ła d z a d m in istr a c y jn y c h n a Z achod zie.
S tarosta z p o w ia tu o p a to w sk ie g o p isa ł pod k o n ie c lip c a m. in.:
P rzyb yw ająca na Z iem ie O dzyskane ludność n iejed n o k ro tn ie przez w ie le dni po zostaw ion a jest bez żadnej op iek i ze stron y ta m tejszy ch w ład z. B ardzo często b łą k ający się lu d zie po w yczerp an iu zap asów m a teria ln y ch i ży w n o ścio w y ch w racają z pow rotem do sw y ch n ędznych siedzib na teren p o w ia tu 43.
Ilość w y je ż d ż a ją c y c h p r z e sie d le ń c ó w sto su n k o w o z m n ie jsz y ła s ię w o k r e sie p óźn ej je sie n i i zim y z 1945 na 1946 r., co b y ło w y n ik ie m cię ż k ic h w a r u n k ó w a tm o sfer y cz n y c h i tru d n o ści k o m u n ik a cy jn y ch .
U g ru p o w a n ia k o n s e r w a ty w n e i re a k c y jn e w y k o r z y s t y w a ły c h w ilo w e za h a m o w a n ie o d p ły w u lu d n o śc i z p r ze lu d n io n ej K ie le c c z y z n y . Z a c z ę ły p o ja w ia ć się w r o g ie o d e z w y w m ia sta ch i m ia stec zk a ch w o je w ó d z tw a . Z e w z g lę d u na in te re su ją c ą treść jed n ej z u lo te k , która p o ja w iła s ię na te r e n ie R adom ia, p o z w o lę so b ie p r zy to c zy ć jej fra g m e n t 44.
P r o b le m y za w a r te w o d e z w ie p o s łu ż y ły cz y n n ik o m p r a w ic o w y m do k om
40 W A P K ielce, PU R , syg. 8. B ezp ła tn e p rzejazd y k o le jo w e z o sta ły o k reślo n e p ism em k iero w n ik a resortu k o m u n ik a cji z 30 g ru d n ia 1944 r. oraz pism em OW PU R w K ielca ch z k w ie tn ia 1945 r.
41 W A P K ielce, PU R , syg. 6. In stru k cje i zarząd zen ia dyr. M. S a p iech y p o sia dają daty: 20 m arca 1945 r., 24 k w ie tn ia 1945 r. oraz p oczątek m aja 1945 r. Z arząd zen ia w y d a w a n e p rzez P U R w Łodzi b y ły dość często n o w elizo w a n e. 42 AKW P ZPR K ielce, S e k r e t a r i a t K W P P R , syg. 1/V/13.
43 W A P K ie lc e , W RN, syg. 109. 44 Oto treść u lo tk i pt. N a Zachód!!!:
O statnio n ak lejon a po m ieście od ezw a w g o rących sło w a c h w zy w a O b yw ateli Rado m ia do szyb k iego w yjazd u na Zachód, ab y sp ełn ić p a tr io ty czn y o b ow iązek i popraw ić sob ie byt. Odezwa ta nap isan a jest gorąco, p rzek o n y w u ją co , ob iecu jąco, a le ob yw atel p rzeczyta i u śm iech n ie się gorzko, od chodzi i n i e j e d z i e !
D laczego? — N ajw a żn iejsze p rzy czy n y są n astęp u ją c e:
1. Kto ma je c h a ć z p u sty m i rękam i, ten albo zajm ie ja k i urząd, albo otrzym a opusz czon e gosp od arstw o rolne. „U rzę d n ik ó w “ to ju ż ch yb a tam n ie potrzeba w ięcej,
U d z ia ł K i e l e c c z y z n y w za g o s p o d a r o w a n iu Z ie m Zach odn ic h 21
p r o m ito w a n ia m ło d ej w ła d z y lu d o w e j. W y ra źn ie jed n ak u w y p u k la się gorycz, r o z cz a ro w a n ie i g ro m y pod a d resem n o w e g o u stroju ze stro n y ty c h , k tórzy m a te r ia ln ie oraz p o lity c z n ie zo sta li u n ie sz k o d liw ie n i.
P ro p a g a n d a r e a k c y jn e g o p o d ziem ia n ie m ogła p o w str zy m a ć w ie lk ie g o ru ch u lu d n o śc i na Z iem ie O d zysk an e. P o d su m o w a n ie d z ia ła ln o śc i WO PU R w K ie lc a c h za 1945 r. je st b o g a te 45. W o k r e sie od 1 m aja do 31 g ru d n ia 1945 r. z te r e n u w o je w ó d z tw a 193 143 oso b y w y je c h a ły na ob szary za c h o d n ie. W ta b e li 2 c z y te ln ik sp o ty k a s ię z liczb ą 192 325 o s ó b 46; różn ica 818 osób w y n ik a z b łę d n y c h d a n y ch i p o m y łe k za 1945 r. Z b iorcze z e sta w ie n ia za la ta 1945— 1948 różnią się lic zb o w o co do p o szc ze g ó ln y c h p o w ia tó w w o je w ó d z tw a . O p racow a n ie o g ó ln y c h d a n y c h sta ty s ty c z n y c h n a p oczątk u 1946 r. przez p o szc ze g ó ln e p o w ia ty o d b y ło się w te m p ie p rzy śp ie szo n y m . P od k o n iec rok u in sp e k to r WO P U R , S ta n is ła w B u la n d a , k o r y g o w a ł d an e z p o w ia to w y m i o d d z ia ła m i u rzęd ów r e p a tr ia c y jn y c h 47.
ci, co d o sta teczn ie zoh yd zili i P o lsk ę, i P olak ów , zresztą i posad n a czeln ik ó w i sta rostów chyba ju ż n ie m a, a na m arną p osad zin ę kto by tam jech a ł. A by zaś o sią ść na gosp o d a rstw ie rolnym , trzeba c o śk o lw ie k znać się na roln ictw ie. Na sk u tek głupio przeprow adzonej reform y rolnej ogrom na ilo ść b ezro ln y ch lub m a ło ro ln y ch r o l n i k ó w została dla sp raw y Zachodu zm a r n o w a n a : 2 ha p osesjo- nat nędzarz d zisiejszy n ie pojedzie, bo czeka na dalszy ciąg „ r e fo r m y “, trzym any w ięza m i posiad an ia. P o zo sta je w ięc do w yjazd u tłum szabrow n ik ów , którzy już od daw na jeżd żą na Zachód naw et w nadm iernej ilości, ale ich gospodarka n ie zad ow oli..., n ie zad ow oli także tzw . Rządu.
2. Ci, co m ają w k ład do ew en tu alnego zagospod arow ania się, rów n ież n ie pojadą, bo sm u tn e d o św ia d czen ia se tek takich, co p ojech ali z czym ś, a p o w ró cili z p u stym i rękam i, zn a k o m ic ie odstraszą od ryzyk a, zresztą i tu u iści się w sp a n ia ła „ refor m a “ , a m ia n o w ic ie reform a w a lu to w a : kto w ch w ili w ejścia sła w n eg o rządu lu b elsk ieg o m iał troch ę p ien ięd zy i sta n o w ił w sp a n ia ły m ateriał na p rzyszłego p io n iera gosp od arczego na Zachodzie, został z 500 złotym i i stał się z m usu szabrow n ik iem . Ci zaś, którzy pom im o reform y w alu tow ej dzisiaj zn ów co ś posiadają, na p ew n o n ie zech cą ry zy k o w a ć „w róbla w g a rści“ dla „ sok oła na d a ch u “ .
W AP K ielce, UWK, sy g . 61.
45 W szy stk ie zbiorcze dane sta ty sty czn e o ru chu lu d n ości z teren ó w K ie le c czy zn y na Z iem ie O d zysk an e rozp oczyn ają się od 1 m a ja 1945 r. Od tego czasu WO PU R p rzejm u je w sw e ręce ogóln y nad zór nad k iero w a n ą ak cją osadniczą.
46 W A P K ie lc e , W R N, syg. 47. D an e sta ty sty c z n e pochodzą w ed łu g obliczeń z 3 k w ie tn ia 1946 r.
47 W A P K ielce, WO PU R , syg. 144. D ział P la n o w a n ia i S ta ty sty k i WO PU R w K ielca ch p row ad ził bardzo sk ru p u la tn ie o b liczen ia sta ty sty czn e. L iczbę 193 143 za 1945 r. p otw ierd zają in n e o b lic z e n ia dokonane w analogiczn ym ok resie.
T A B E LA 2
SPRA W O ZD AN IE Z D ZIA Ł U O SA D NIC TW A OD 1 M A JA DO 31 G R U D N IA 1945 R. PRZESIEDLONO N A TERENY NOWO O D Z Y SK A N E
Lp. P ow iat L udność w iejsk a L u d n ość m iejsk a R azem U w a g i 1. k ieleck i 19 891 11 870 31 764 2. jędrzejow ski 8 907 952 9 859 3. p iń czow sk i 4 200 1 481 5 681 4. stopnicki 27 308 7 131 34 439 5. san d om iersk i 10 248 2 136 12 384 6. op atow sk i 6 089 2 287 8 376 7. k ozien ick i 5 770 7 293 13 063 8. radom ski 13 870 8 379 22 229 9. częstoch ow sk i 11 909 9 770 21 679 10. w ło szczo w sk i 8 909 615 9 524 11. iłżeck i 5 074 2 282 7 356 12. olkuski — — 15 625 13. repatrianci 292 52 346 z tego: 122 452 54 248 192 325 Lp. P o w ia t Śląsk P om orze I n d y w i d u a ln ie R azem 1. K ielce — m iasto 10 005 958 8 679 2. k ieleck i 15 381 2 289 — 3. jęd rzejow sk i 14 620 1 561 2 311 4. stop n ick i 18 394 8 088 2 241 5. sandom ierski 5 294 3 079 917 6. opatow ski 5 573 1 870 1 043 7. k ozien ick i 10 460 2 518 1 129 8. radom ski 12 202 5 805 3 560 9. częstoch ow sk i 17 022 3 021 596 10. w łoszczow sk i 9 924 1 974 2 111 11. iłżeck i 5 532 2 222 908 12. olkuski 3 205 304 699 R a z e m 133 956 34 175 24 194 192 325
L iczb a o sie d le ń c ó w 193 143 jest id en ty c zn a i p o w ta rz a s ię w in n y c h o b li czen ia ch . N a to m ia st za 1945 r. n ie b y ły p r o w a d z o n e w y k a z y in w e n ta r z a p rze tra n sp o r to w a n eg o w raz z o sie d le ń c a m i na te r e n y n o w o o d zy sk a n e 48.
L iczb y w y w ie z io n e g o in w e n ta r z a ż y w e g o na Z ie m ie Z a ch o d n ie z ter en u w o je w ó d z tw a za p ie r w s z y rok a k cji o sa d n iczej są tak różn e, że sta n fa k ty c z n y tru d n y je st do u sta le n ia . J ed n a k w d a lsz y m te k ś c ie a r ty k u łu b ęd ę p o d a w a ł d a n e o r ien ta c y jn e.
U d z ia ł K i e l e c c z y z n y w za g o s p o d a r o w a n iu Z i e m Zach odn ic h 23
T ab ela 2 p om im o w ie lu b ra k ó w od tw a rza w o g ó ln y c h za r y sa c h część ru ch u lu d n o śc i w p ie r w s z y m rok u w ła d z y lu d o w e j z te r e n u w o je w ó d z tw a na Z iem ie Z a ch o d n ie.
W o k r e s ie od p oczą tk u a k cji re p a tr ia cy jn e j do 31 g ru d n ia 1945 r. WO P U R w K ie lc a c h sp o rz ą d z ił z e sta w ie n ia sta ty s ty c z n e re p a tr ia n tó w ze Z w ią z k u R a d z ie c k ie g o , z k tó r y ch w y n ik a , że w ła d z e re p a tr ia c y jn e p r z y ję ły i częścio w o u d z ie liły p o m o c y m a te r ia ln e j 979 tra n sp o rto m tr a n z y to w y m , sk ła d a ją c y m s ię z 7542 w a g o n ó w , z a w ie r a ją c y c h 163 504 osob y. Z p od an ej ilo śc i na te r e n ie w o je w ó d z tw a r o z ła d o w a n o 211 tra n sp o r tó w , tzn. 5501 w a g o n ó w , w k tó r y c h z n a j d o w a ło s ię 150 931 osób.
W tra k cie a k c ji p r z e sie d le ń c z e j p rze tra n sp o r to w a n o p o cią g a m i „ w a h a d ło w y m i” z K ie lc n a D o ln y Ś lą sk od d n ia 26 m aja do 7 lip ca 1945 r. 10 131 osób , ła d u ją c p r z e c ię tn ie w je d n y m tra n sp o r cie od 1600 do 2000 lu d z i w r a z z in w e n ta rz em ż y w y m . P ię c io k r o tn ie w y k o r z y sta n o p o cią g „ w a h a d ło w y ” w sk ła d z ie 42 w a g o n ó w w k a żd y m z e sta w ie .
Do d n ia 31 g ru d n ia 1945 r. p rze tra n sp o r to w a n o z ter en u w o je w ó d z tw a 663 s k ła d y p o c ią g ó w z ilo ś c ią 4609 w a g o n ó w oraz 5624 sz tu k i in w e n ta r z a ż y w e g o o łą c zn ej w a d z e 2795 ton.
N a te r e n w o je w ó d z tw a p r z y b y ło z Z achod u 41 375 r e e m ig r a n tó w , z czego na te r e n ie W O P U R r o z ła d o w a n o 5515 osób. Ł ą c zn ie od m a ja 1945 r. do 31 m arca 1946 r. W O P U R p rze tra n sp o r to w a ł z w o je w ó d z tw a i p rzez jego t e ren 532 780 m ig r a n tó w 49.
Od p o czą tk u a k c ji do d n ia 1 k w ie tn ia 1946 r. na p u n k ta ch e ta p o w y c h w K ie lc a ch , J ę d r z e jo w ie , C zę sto c h o w ie , C h m ie ln ik u , R ad om iu i S k a r ż y sk u s y ste m a ty c z n ie p r a co w a ło 7 le k a r z y i 6 h ig ie n iste k . M im o cię ż k ic h w a r u n k ó w lo k a lo w y c h s z c z u p ły ilo śc io w o p erso n e l le k a r sk i zb ad ał 6478 osób , z czego w izb ach ch o ry c h le ż a ło 39 osób, do sz p ita li i sa n a to r ió w sk ie r o w a n o 148 lu d zi, na eta p a ch z m a r ły 2 o so b y , a 11 u rod ziło s ię w cz a sie p od róży. L u d n o ść n a j c zęściej ch o ro w a ła na: dur p la m isty , dur b rzu szn y, cz er w o n k ę, g ru źlicę , lu e s II- i III-sto p n io w y , w ie w ió r , od rę, k rztu siec, św ie rz b , b ło n ic ę i in n e . Ł ą czn ie na ch orob y za k a ź n e c ier p ia ło 422 osob y.
W o m a w ia n y m c z a sie w y d a n o 775 511 p o siłk ó w , w y p ła c o n o 13 560 osobom zap om ogi na k w o tę 4 517 860 zł, ro zd zielo n o 2079 m b m a te r ia łó w te k s ty ln y c h , 85 par on uc, 23 b e le z od zieżą , 10 b el z k o łd ra m i, 10 w o r k ó w o b u w ia . W sa m ym ty lk o k w ie tn iu 1945 r. ro z d z ie lo n o 200 b el z od zieżą i 300 w o rk ó w z o b u w iem .
W yd atk i fin a n s o w e od p o czątk u a k cji (1 lu ty 1945 r.) do 31 m arca 1946 r. za m k n ę ły s ię łą c zn ą k w o tą 14 852 779 zł z p r ze zn a cz en ie m na: tra n sp o rt, u tr z y m a n ie p r a c o w n ik ó w , pom oc w z a siłk a ch p ie n ię ż n y c h oraz w ż y w ie n iu d la m ig ra n tó w 50.
N ie z w y k le c ię ż k i sta n a p r o w iz a c y jn y zn isz cz o n e j w o k r e sie II w o jn y ś w ia to w e j K ie le c c z y z n y n ie r z u to w a ł na sy ste m a ty c z n ą p om oc u d z ie la n ą lu d zio m , k tórzy w ią z a li sw ó j lo s ż y c io w y z zie m ia m i p r z y łą c z o n y m i do P o lsk i. In sp ira torem i k ie r o w n ik ie m p o lity c z n y m tej w ie lk ie j „ w ę d r ó w k i lu d ó w ” b y ła P P R ,
49 W A P K ie lc e , W RN, syg. 47.
50 T am że. Obok zapom óg p ien iężn y ch m igran ci o trz y m y w a li zapom ogi d oraźne z d arów U N R R A w p ostaci odzieży, ob u w ia i m a teria łó w w ed łu g danych z a m ieszczo n y ch w tek ście.
str o n n ic tw a so ju sz n ic z e i ich c z ło n k o w ie b ęd ą cy w in sty tu c ja c h p r z e s ie d le ń czy ch 51.
N ie z w y k le c ie k a w e są w sp o m n ie n ia lu d z i o p u sz cz a ją c y ch K ie le c c z y z n ę oraz u d a ją cy ch s ię na Z iem ie O d zy sk a n e, k tóre od d ają s k o m p lik o w a n ą sy tu a c ję s p o łe c z n o -p o lity c z n ą . A oto w y p o w ie d ź sy n a ch łop a g o sp o d a r u ją ce g o na 14 ha ze w si K ą k o le w p o w ie c ie p iń czow sk im :
Po w y z w o le n iu na w si n a stą p iły duże zm iany. Z iem ia, k tóra n a leża ła do d zie dzica, o łą czn y m obszarze 550 ha, została rozdana m a ło - i śred n ioroln ym chłopom oraz słu żb ie pod w orsk iej. Ze w si m asow o w y jeżd ża ją lu d zie, c a łe rodziny. 13 rodzin w y jeżd ża na Z iem ie O dzyskane, około 40 osób w y jeżd ża do m ia sta szu k ać pracy w ro zb u d ow u jącym się p rzem y śle 52.
Jak w y g lą d a ła droga p io n ieró w 53 u d a ją cy c h się n a Z achód? Co za sta li? J a k ie b y ły p ie r w s z e w ra ż en ia w g o sp o d a r o w a n iu n a n o w y c h teren a ch ? N a w sz y s tk ie te p y ta n ia d ają o d p o w ie d ź in fo r m a c je in str u k to r ó w P U R , a p rze d e w sz y s tk im w sp o m n ien ia , k tó ry ch jest bardzo dużo. N ie z w y k le in te r e su ją c o p isze d z ie w c z y n a sp od S ta r a ch o w ic, p och od ząca z ro d z in y r o b o tn ic z o -k o le - jarsk iej.
W iosna 1945 r. b yła w czesn a i ciepła, a ja zn ów b ez letn ich butów ... I w ty ch sw oich rozlatu jących się szatach. I głodna, głodna. T atuś w szp italu . B rat starszy w y jechał. N a ta k i m om en t tra fia ły p lak aty w o ła ją ce ze w s z y stk ic h słu p ó w o g ło szen io w ych i p łotów , żeby w yjeżd żać na Z iem ie O dzyskane. P o szła m do biura, za p isa ła m się na w yjazd . T atuś przyjął tę w iad om ość z rezygnacją. M ów ił, ż.e on też k ied y ś w św ia t za ch leb em ruszał, i w gorszych w arunkach, i n ie żałuje. M am usia p ła k a ła , p rzy p iln o w a ła , bym poszła do sp ow ied zi, dała różaniec w drogę, 2 bułki, pół s z k la n k i m asła i p ó łlitro w ą b u telk ę m ocn ej k a w y zbożow ej, m o cn o zasłod zon ej sa ch a ry n ą . WTyjech ałam transportem 31 m aja 1945 r. P ierw szy raz w życiu jech ałam pociągiem , m ając te 18 lat. B yło nas 120 osób i ani jednej m i zn ajom ej. W S tarach ow icach p o d sta w io n o nam pociąg osobow y, w p raw d zie bez szyb, a le k ażd y m iał m iejsce s ie dzące 54.
W C zę sto c h o w ie k ilk u g o d zin n a p rzesiad k a, u le w n y d eszcz, k tó r y p o d r ó ż n y ch p rze m o czy ł do n itk i w o cz e k iw a n iu na n a stę p n y p o cią g do H erb S ta r y ch z p rzesia d k ą w L u b liń cu . W L u b liń c u na sta c ji p od różn i p rze sp a li n oc na p o d ło g ach i sto ła ch . W n a stę p n y m d n iu p o d sta w io n o p o c ią g to w a r o w y . W w a g o n ach p o zo sta ła d ość p ok aźn a ilość ro zm a zu ją ceg o s ię ła jn a b y d lę ce g o . T y m p o cią g ie m o sa d n ic y d o ta r li do m iasta O leśn ica k o ło W ro cła w ia . W O le śn ic y
51 A K W PZPR K ielce, S e k r e t a r i a t K W P PR , syg. 1/1/14.
5- M ł o d e p o k o le n i e w s i P o ls k i L u d o w e j . P a m i ę t n i k i i studia , pod red. J. C ha- ła siń sk ie g o , t. III: W p o s z u k i w a n i u drogi, W arszaw a 1966, s. 552.
5:1 Za p io n ie r ó w n a leży u w ażać ty ch w szy stk ich , k tórzy o sie d lili się na Z ie m ia ch Z achodnich przed 2 sierp n ia 1945 r., tj. p rzed datą p od p isan ia u m o w y p oczd am sk iej. Por. Z. D u lc z e w sk i S p o łe c z n e a s p e k t y m i g r a c j i na Z ie m ia c h Z ac h o d n ic h , P ozn ań 1964, s. 63— 64.
U d zia ł K i e l e c c z y z n y w z a g o s p o d a r o w a n iu Z ie m Z achodnic h 25
sta cja b y ła za tło c zo n a ró ż n y m i cu d zo ziem ca m i, w o js k o w y m i i r e p a t r ia n t a m i55. N o c le g sp ęd zon o w p o cią g u sto ją c y m na b oczn icy. N a d ru g i d zie ń p odróżn i d o ta r li do P sie g o P o la na p rze d m ie ściu W rocław ia.
D alej tory b yły p orozryw ane, do m iasta trzeba b yło iść 10 km pieszo. P rzew odnik zatrzym ał nas i o św iad czył, że teraz m am y iść około 30 km do T rzebnicy, tam b ow iem m ieści się nasz d o celo w y punkt repatriacyjny. K to n ie m a zam iaru jed n ak zostać na tych ziem iach do pracy, n iech od razu idzie na szaber do W rocław ia i w raca z ciu ch a m i do domu. M niej w ię c e j p o ło w a poszła na W rocław , a nas garstk a en tu zjastów pracy — na T rzebnicę. W ieczorem d otarliśm y do T rzebnicy, a tam się okazało, że nik t nas z ch orągw iam i n ie w ita, że m ieszk ań cy dom u repatrianta patrzą na nas jak na intruzów , bo sam i już tygod n iam i o kaszy i czarnej k a w ie czekają na przydział pracy. Spać ty lk o na k orytarzach i na podłodze, bo w szy stk ie p om ieszczen ia zajęte. Co krok to p ytan ia pod n aszym adresem : po cholerę oni tu jeszcze p r z y je c h a li56.
M ło d y ch lu d z i o g a r n ę ła c h w ilo w a rozpacz. P ie sz o u d a li się do W ro cła w ia , a p ó źn iej do jed n e j ze w si, le ż ą c e j w p o b liżu m iasta, z a m ie szk a łe j jesz cz e przez r o d zin y n ie m ie c k ie . P r o s ili o jed ze n ie , m ło d zi h itle r o w c y sz cz u li ich psam i, a n ie je d n o k r o tn ie o b rzu ca li k a m ie n ia m i. P o lsc y „p a ro b cy ” w y n o s ili im ż y w n ość, bo od n ich d o w ie d z ie li się o m o ż liw o śc i p o w r o tu do stron ro d zin n ych . Po w ie lu d n ia ch i p r ze b y c iu k ilk u d z ie się c iu k ilo m e tr ó w p ieszo gru p a m ło d y ch lu d z i d otarła do Ś w id n ic y .
M iasto n ie zn iszczone, czyściu tk ie, lu dzie dostatn io i bardzo czysto ubrani i my, nędzarze — tułacze. C hłopcy zarośn ięci, ja brudna, w przem oczonej i ukurzonej su k ience, że koloru n ie znać. N a p olskiej sto łó w ce przy sta ro stw ie już zdążono nakryć stół, w sz y sc y nas czu le w ita li, p ra w ie sam i k ielcza n ie, kilk oro w a rsza w ia k ó w , k ilk a osób ze Skarżyska. O koło 20— 30 osób. D alej to już te dobre czasy, o k tórych nie ma co pisać. M ieszk an ie sa m o d zieln e w Ś w id n icy, praca w biurze, nauka, obiady w sto łów kach, ślub, a potem d w ójk a p ociech 57.
D roga na Z achód i p ie r w s z e tru d n e m ie sią c e poważnej" m a sy p io n ieró w w y g lą d a ły p o d o b n ie 58.
D ru ga p o ło w a 1945 r. b y ła ła tw ie jsz a d la m ig r a n tó w , a tr u d n o ści coraz b ard ziej ła g o d z iła u m a c n ia ją ca się w ła d za lu d o w a .
N ie w ie lk a część sta r sz y c h o sa d n ik ó w n ie m ogła się jed n a k p rzy z w y c z a ić d o n o w y c h w a r u n k ó w i śr o d o w isk . S ta r si lu d z ie n ie b y li w sta n ie , a czasam i
55 T am że. 56 T am że, s. 209. 57 T am że, s. 210— 211.
58 M łode pokolenie..., t. II: Tu je s t m ó j d om , W arszaw a 1965. Por. p am iętn ik i córki r o ln ik a Komiiszewa lub w sp o m n ien ia córki ch łop a ze w si M odlnica w p o w ie c ie op a to w sk im , która została n a u czy cielk ą w K o sza liń sk iem . M łode pokolenie..., t. II, s. 627— 634, s. 312— 319. P atrz ró w n ież w sp o m n ien ia m ło dego ro ln ik a z p ow iatu iłżeck ieg o , o sie d lo n e g o w K o sza liń sk iem . T am że, s. 542— 555. Por. W A P K ielce, W RN, syg. 109. J. G rzybczak, J. Socha, S. Z a górski M oje p i e r w s z e k r o k i na ziem i, W arszaw a 1969, s. 85.
