Kajetan Dobrosielski
Podstawowe założenia
sześcioletniego planu rozwoju
gospodarczego i budowy podstaw
socjalizmu i jego wyniki na terenach
województwa warszawskiego
(1950-1955)
Rocznik Towarzystwa Naukowego Płockiego 4, 136-178
1983
K A JE T A N DO BROSIELSK I
V. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA SZEŚCIOLETNIEGO PLANU
ROZWOJU GOSPODARCZEGO I BUDOWY PODSTAW
SOCJALIZMU I JEGO WYNIKI NA TERENACH
WOJEWÓDZTWA WARSZAWSKIEGO (1950— 1955)
S form uło w an y n a K ongresie Zjednoczeniow ym w g ru d n iu 1948 roku Sześcioletni P la n R ozw oju Gospodarczego i B udow y P o d staw Socjalizm u, jak o głów ny cel la t 1950— 1955, zakładał in d u strializację k ra ju , zbudo w anie now oczesnej bazy m aterialn o -tech n iczn ej i przem ysłow ej. S tw o rzenie ty ch w aru n k ó w otw ierało b y dla całej gospodarki narod ow ej m o żliwości przeb u do w y i unow ocześniania zarów no p rzem y słu ja k i ro l nictw a 1. W „W ytycznych” uchw alonych przez K ongres podkreślano, że Polska; „W oparciu o ścisłe stosunki, w zajem n ą pomoc oraz w spółpracę z ZSRR i k ra ja m i dem ok racji ludow ej, uw zględniając dokonane osiągnię cia i p rzem ian y w gospodarce k ra ju , może postaw ić przed sobą nowe
i śm iałe zadania i u rzeczyw istniać przejście od odbudow y do rozbudow y gospodarczej i p rzebudow y społecznej, do zbudow ania podstaw u stro ju socjalistycznego” 2.
W sto su n k u do ro k u 1949 w dziedzinie przem ysłow ej w ytyczne za k ład ały g lobalny w zrost p ro d u k cji przem ysłow ej o 85 — 95 procent, zaś roln ej o 35 — 45 p rocent. Szczególnie duży postęp m iał nastąp ić w e n e r getyce, h u tn ic tw ie żelaza i m etali nierdzew nych, przem yśle chem icznym , elektrotechnicznym , m etalo w ym i m ate ria łó w budow lanych. N a w si m ia no objąć e le k try fik a c ją 8 — 10 tys. w si i dostarczyć chłopom 50— 60 tys. tr a k to r ó w 3.
A m bitne założenia P la n u Sześcioletniego, k tó ry m iał zasadniczo p rze obrazić Polskę z k ra ju rolniczo-przem ysłow ego w przem ysłow o-rolniczy, w ym agał pow ażnych zm ian oblicza gospodarczego k r a ju i przem ian w stru k tu rz e społeczno-zaw odow ej ludności. Zacofanie ekonom iczne w y niesione a n ied alek iej przeszłości oraz trw a ją c a przeszło pięć la t oku p acja h itlero w ska, pogłębiły pro blem y zw iązane z całością polskiej gos podarki. Ju ż w okresie m iędzyw ojennym , biorąc za podstaw ę m .in. stan zaaw ansow ania gospodarczego poszczególnych rejonów , dzielono Polskę n a „A ” i „B ”, tj. n a te re n y słabo i dobrze rozw inięte. Z nalazło to sw o je pełne odzw ierciedlenie i n a te re n a c h w ojew ództw a w arszaw skiego.
C en traln ie położone w ojew ództw o w arszaw skie, o obszarze 28 999 km 2 (tj. 9'% obszaru Polski), było d ru g ą co do wielkości, po P oznańskim , je d nostką ad m in istra c y jn ą w k ra ju . Sw oim zasięgiem obejm ow ało w ów czas 22 p o w iaty i 4 m ia sta w ydzielone, w ty m 6 486 w si i 46 m ia st
nie-w ydzielonych. W końcu la t czterdziestych m iało zdecydonie-w anie rolniczy c h a ra k te r spełniając, zwłaszcza rejo n y podw arszaw skie, szczególną rolę zaplecza stolicy. P od w zględem ekonom icznym należało do obszarów n a j słabiej rozw iniętych gospodarczo, zaliczanych do P olsk i .,B” . W yjątek stan ow iły pow iaty położone w pobliżu W arszaw y jako ośrodka oddzia ływ an ia gospodarczego i k u ltu ra ln e g o . O gólne zacofanie w ynikało ze
specyficznych stosunków społeczno-ekonom icznych okresu zaborów
i cech gospodarki kap italisty czn ej la t m ię d z y w o je n n y c h 4. B ył to te re n ubogi o słabym przem yśle, rozdrobnionej i eksten sy w nej gospodarce ro l
n ej. Z ty m w iązało się nierozdzielnie p e rm a n en tn e przelu d n ien ie wsi, bez robocie, nędza i częsta em igracja zarobkow a. W ynikało to niew ątpliw ie ze specyficznej dla w ojew ództw a s tru k tu ry społecznej i b ra k u m ożli wości znalezienia jakiegokolw iek zatru d n ie n ia w m iejscu zam ieszkania, czy też w najbliższej okolicy. Słabo ro zw in ięty przem ysł nie b y ł w s ta nie w chłonąć znacznej n adw yżki rą k do p r a c y 3.
Słabość gospodarki ro ln ej w iązała się na ogół z m ało i średnio u ro dzajnym i g le b a m i6 (zob. tab ela 1), rozdrobnieniem gospodarstw oraz
niską k u ltu rą naw ożenia i u p raw y . '
T abela 1
Rodzaje gleb w ystępujących na terenach woj. warszawskiego.
Rodzaje gleb Powierzchnia (%)
G l e b y b r u n a t n e
— wytw orzone z glin i iłów oraz piasków
naglinowych i naiłow ych 0,93 — utworzone z utw orów pyłow ych 0,53 G l e b y b i e l i c o w e
— wytw orzone z utw orów kam ienistych, żwirów, piasków luźnych, słabogliniastych
i gliniastych 38,29
— w ytw orzone z glin i iłów oraz piasków
naglinowych i naiłow ych 29,06 — w ytw orzone z utw orów pyłow ych różnego
pochodzenia 10,20 C z a r n e z i e m i e 3,08 G l e b y b a g i e n n e 12,34 M a d y 3,47 W o d y 2,10 R a z e m ΙΟΟι,ΟΟ
138 K ajeta n D obrosielskî
N a tere n ac h woj. w arszaw skiego, k tó re było tere n em n ajb ard ziej piaszczystym w Polsce, p rzew ażały gleby III i IV k lasy b o n itacy jnej. Lepsze i żyźniejsze ziem ie w ystępo w ały w pow iatach: ciechanow skim , grodzisko-m azow ieckim , grójeckim oraz częściowo płockim . W pozosta łych zaś dom inow ały piask i i nieu żytk i. D la przem y słu ceram icznego cennym i niew ątp liw ie b y ły iły rozciągające się n a p raw y m brzegu W isły od W arki w k ie ru n k u W arszaw y i dalej przez B łonie i Sochaczew do G ąbina. Na lew ym zaś brzegu w ystępow ały w pasie południkow ym od B ugu do Ś w id ra i W ilgi, w okolicach W isły, N arw i, W kry I jej dopły
w ów oraz m iędzy Przasnyszem a P u łtu sk iem .
Słabość gospodarki ro lnej i przem ysłow ej pogłębiły dodatkow o znisz czenia w ojenne 7. M iało to d ecy d u jący w p ły w n a zw iększające się re z e r w y siły roboczej w rolnictw ie i b rak m ożliwości ich zatru d n ie n ia w in nych gałęziach gospodarki. N a uw agę zasługiw ały także pow ażne zan ied b ania w dziedzinie u rząd zeń kom un aln ych w m ieście (z 50 m iast ty lk o 16 posiadało u rządzen ia w o dno-kanalizacyjne, a 12% placów i ulic m iało naw ierzchnię ulepszoną) oraz opóźnienia n a polu ośw iaty, k u ltu ry i opie ki zdrow otnej, zwłaszcza n a w s i 8.
Do tere n ó w n ajb ard ziej ubogich i zacofanych należały pow iaty pół nocno-w schodnie: m akow ski, ostrołęcki, przasnyski, p u łtuski, sokołowski i w ęgrow ski. D ru gą g ru p ę stan o w iły re jo n y słabo rozw inięte ekonom icz nie ze znacznym odsetkiem jaw nego i u k ry te g o bezrobocia. B yły to po w ia ty północno-zachodnie oraz działdow ski, gostyniński, m ińsko-m azo wiecki, m ław ski i ostrow sko-m azow iecki. Trzecią k atego rię rep re z en to w a ły obszary średnio zagospodarow ane o znacznej p rod uk cji rolniczo-hodo- w lan ej i przeciętn ym poziom ie życia m ieszkańców (Grodzisk M azowiecki, Płońsk, R adzym in, Siedlce, Sochaczew i Sierpc). Do rejon ó w n a jb a r dziej ro zw iniętych gospodarczo, stanow iących czw artą grupę, dających najw ięk szy w k ład do rozw oju ekonom icznego całego w ojew ództw a za liczano pow iaty: Ciechanów , G arw olin, G rójec, Płock i W a rsz a w sk i9.
Pow ażne różnice w poziom ie rozw oju gospodarczego poszczególnych rejo n ów w ojew ództw a w y n ik ały nie tylko z w a ru n k ó w n a tu ra ln y c h (głów nie z jakości gleb), ale i z nierów nom iernego rozm ieszczenia p rze m ysłu. Jego lokalizację w przeszłości opierano bow iem o n a stęp u jące elem enty:
1. N ajdogodniejsze w a ru n k i kom unikacyjne, dostępność środków tra n s p o rtu i połączenia ko m u n ik acy jn e um ożliw iające dostaw ę surow ców i wyw óz w ytw orzonych p ro d u k tó w (lokalizacja znakom itej większości zakładów wzdłuż tzw . „L inii P rz em y sło w e j” S kierniew ice — W arsza w a oraz, z pom inięciem w ęzła kolejow ego w stolicy, Sochaczew — W arszawa),
2. Możliwości znalezienia w niedalekiej odległości surow ca i rynków zbytu (W arszawa),
3. Ł atw ość z a tru d n ie n ia odpow iednio wysoko kw alifikow anej siły robo czej (W arszawa).
W arunkom tym , ja k łatw o zauw ażyć, odpow iadały w p e łn i teren y podw arszaw skie, gdzie też w zdecydow anej większości zlokalizowano ist niejące wówczas zakładu przem ysłow e w ojew ództw a. Na zm ianę jego rozm ieszczenia nie m ógł w płynąć w w iększym stopniu T rz y le tn i P la n O dbudow y G ospodarczej K ra ju . D latego w roku 1950, w pierw szym ro k u P la n u Sześcioletniego, na ogólną liczbę 63 802 zatru d n io n y ch w p rze m yśle 10, 57,4 p ro ce n t przypadało n a te re n y położone w bliskim sąsiedz tw ie stolicy, tj. pow iaty: pruszkow ski, piaseczyński, now odw orski, otwocki, grodzisko-m azow iecki oraz sochaczewski. W pozostałych zaś, pracę w przem yśle znalazło zaledw ie 42,6 p ro cen t zatru d n io n y ch u . Podobnie sy tu a c ja p rzed staw iała się w in nych gałęziach w ytw arzania. Ogólnie w roku 1950 ze źródeł pozarolniczych w w ojew ództw ie w arszaw skim u trz y m y w ało się około 38 p ro cen t lu d n o śc i12. Jednocześnie w m iastach zam iesz kiw ało 20,6 p ro cen ta (420,3 tys.), a n a w si 79,4 p ro cen ta (1 622,1 tys.) ogólnej liczby m ieszkańców 13. J a k w yn ika z pow yższych danych, W ar szaw skie było tere n em o zdecydow anie rolniczym charakterze, je d n a k że jego udział w ogólnej p ro d uk cji rolnej pań stw a w ynosił zaledwie 8 p ro ce n t,14 zaś w p ro d u k cji przem ysłow ej 2,2 p ro cen ta 15.
N a uw agę zasługuje szczególnie niski udział w ojew ództw a w p ro d u k cji p rzem ysłow ej k ra ju . N a szczególne podkreślenie zasługuje n ie w ątpliw ie fak t, że było ono jed n y m z n ajb ard ziej zacofanych w Polsce pod w zględem ogólnego rozw oju gospodarczego i cyw ilizacyjnego. Dys p roporcje w w a ru n k a ch życia m ieszkańców i ekonom ice w granicach w o jew ództw a były niezm iernie duże. W zależności od rejonu, ja k pow szech nie obliczano, śre d n i dochód głównego żyw iciela rodziny robotniczej i chłopskiej p rzed staw iał się ja k 4 : 1 , przy czym śre d n ia zarobków na teren ach opóźnionych w rozw oju ekonom iczno-społecznym w ahała się w granicach 5 do 6 tys. złotych m iesięcznie. Podobnie s tr u k tu ra społecz na i gospodarcza była dalek a od jak iejk o lw iek rów now agi. W ynikało to z ogólnie niskiego sta n u zaaw ansow ania ekonom icznego w ojew ództw a się gającego zaborów , p o lity k i społeczno-gospodarczej la t m iędzyw ojennych
oraz czasów w ojn y i okupacji.
W praw dzie n a tere n ac h W arszaw skiego istniało około 2 500 zakładów przem ysłow ych o różnorodnej wielkości, ch arak terze i m ożliwościach produk cy jn y ch , jednakże całkow ite w nich zatrud nien ie, zgodnie z d a n y m i w ładz w ojew ódzkich, w ro k u 1949 w ynosiło zaledw ie około 49 tys. osób. O w ielkości ty ch przed sięb io rstw św iadczy fa k t. że p rzeciętn ie na każde z nich przy pad ało nie w ięcej ja k 18 pracow ników . Ilość zakładów
140 K ajeta n D obrosielski
w poszczególnych pow iatach i w ielkość za tru d n ie n ia p rzed staw ia tabela 2. Z powyższego zestaw ienia w ynika, że najw ięcej zakładów przem ysło
w ych i zatru d n io n y ch w n ich pracow ników znajdow ało się n a terenach pow iatów : w arszaw skiego, n astęp n ie błońskiego, płockiego, garw olińskiego oraz m ińskiego, n a jm n ie j zaś n a obszarach m akow skiego, ostrołęckiego, przasnyskiego, radzym ińskiego, sierpeckiego, sokołow skiego i w ęg row skiego. T am też w ielkość za tru d n ie n ia w ah ała się od 130 (O strołęka) do
około 500 (Garw olin) osób.
Tabela 2
Ilość zakładów, w ielkość zatrudnienia oraz przeciętna liczba pracowników przypa dająca na przedsiębiorstwo (dane za 1949 r.) *
Lp. P o w i a t Ilość z ak ład ó w Ilość z a tru d n io n y c h Ilość p raco lców na zakład 1 Błonie 145 5 000 34 2 Ciechanów 56 3 590 64 3 Działdowo 57 618 11 4 Garwolin 93 580 6 5 Gostynin 61 840 14 6 Maków 15 147 12 7 Mińsk 86 656 6 8 Mława 52 343 7 9 Ostrołęka 17 130 8 10 Płock 122 3 028 25 11 Płońsk 55 382 6 12 Przasnysz 29 279 13 13 Pułtusk 42 562 13 14 Radzymin 38 972 25 15 Sifiirpc 44 295 7 16 Sochaczew 53 3 390 64 17 Sokołów 48 263 5
18 W arszawski ok. 250 ok. 10 000 ok. 40
19 W ęgrów 65 399 7
20 Ostrów 14
21 Grójec 10
*) część danych z 1948 roku.
Źródło: Z estawienie na podstawie m ateriałów Biura Regio nalnego PKPG W ojewództwa W arszawskiego. Część opisowa Planu Sześcioletniego. APW, Biuro Regio nalne PKPG W ojewództwa W arszawskiego, t. 339.
P e w n e w yobrażenie o poziom ie przem ysłu i jego zdolnościach w y tw a rzan ia daje przeciętn a zatru d n ie n ia p rzy p ad ająca na jed e n zakład. N a j w iększy w skaźnik notow ano w pow iatach: ciechanow ski (64), sochaczewski
(64), w arszaw ski (ok. 40), błoński (34), płocki (25), n a jm n ie jszy zaś n a te re nach sokołow skiego (5), płońskiego (6), m ińskiego (6) i garw olińskiego (6). Z m ate ria łó w B iu ra R egionalnego P K P G w ynika, że zaledw ie 300 różnych przed sięb iorstw zatru d n iało pow yżej 20 pracow ników . G lobalne w nich z atru d n ien ie w ynosiło około 35 tys. osób.
Dla porów nania i p rzed staw ien ia pełniejszego obrazu sta n u przem y słu na tere n ac h W arszaw skiego należy wskazać, że takich sam ych zakła dów woj. k rakow skie posiadało 573 o łącznym z a tru d n ie n iu 108 932 i p rzeciętn ej 190 pracow ników ; woj. poznańskie notow ało 1 000 zakła
dów pow yżej 20 pracow ników o łącznym z a tru d n ie n iu 120 773 (na je den zakład p rzypadało tam 124 pracow ników ); w woj. k atow ickim takich przed siębio rstw zarejestro w an o 1 487 z a tru d n iający ch łącznie 512 750 p ra
cow ników (przeciętna za tru d n ie n ia zak ładu w ynosiła 345 osób). Z p rz y toczonego p o ró w n an ia w ynika, że n ajgorszą s tru k tu rę p rzem y słu posia dało W arszaw skie, znacznie odbiegające m .in. od Poznańskiego, które,
w ydaw ałoby się, m a gorszą sy tu a c ję (trady cy jnie w y b itn ie rolniczy ch arak ter), jedn ak że ilość zakładów zatru d n ia jąc y c h pow yżej 20 p ra cow ników w sk azu je n a znacznie lepsze jego uprzem ysłow ienie. Obraz te n na tere n ac h w ojew ództw a w arszaw skiego dopełniała liczba 1 185 drobn ych zakładów z a tru d n ia ją c y c h zaledw ie 4 552 osoby, (na jeden za k ład p rzy p ad ały p rzeciętn ie 4 o so b y )16.
S ta n p rzem y słu i p rzeciętn a ilość pracow ników zatru d n io n y ch w je d n y m przedsiębiorstw ie dość w y raźn ie ch arak tery zo w ały sy tu ację w te j gałęzi gospodarki i jej pow ażne opóźnienia rozw ojow e w stosunku do innych regionów Polski. W ystępow ały rów nież jask ra w e w ew n ętrzn e różnice gospodarcze poszczególnych jego rejonów w sto su n k u do glo balnej w artości p ro d u k cji przem ysłow ej. Dotyczyło to zwłaszcza pow ia tów : M aków (1% p ro d u k cji przem ysłow ej w ojew ództw a), O strów Mazo w iecka (l,3l0/o), W ęgrów (1,4%), P ło ń sk (1,7%) oraz P rzasn y sz (2%) 1 Działdow o ( 2 % )17.
N ierów nom ierność rozw oju gospodarczego, tru d n o ści w znalezieniu na m iejscu źródeł u trzy m an ia, niski poziom k u ltu r y itp. w d ecydującej m ie rze w p ły n ęły n a ogólną liczbę m ieszkańców w poszczególnych pow iatach oraz gęstość zalu dnien ia (zob. tab ela 3). Z zestaw ienia zaprezentow anego w pow yższej tab eli w ynika, że p rzeciętna gęstość zalud nien ia w ojew ódz tw a w ynosiła 73 osoby n a k m 2, ale była m ocno zróżnicow ana, np. w po w iatach: m akow skim 43 osoby n a k m 2, ostrołęckim 46, p rzasn y sk im 65, n ato m ia st w błońskim 129 a w w arszaw skim 185. (na ogólną liczbę
142 K a jeta n D obrosielski
Tabela 3
Pow ierzchnia i ludność woj. w arszaw skiego z podziałem na m ieszkańców miast i w si w g powiatów (dane z 31 X II 1947 r.)
Lp. P o w iat P o w ierzch n ia(kras)
L u d n o ś ć
O gółem W m ia sta ch N’a w si N a k m ! 1 Błonie 1 074 138 994 44 282 94712 129 2 Ciechanów 1 209 75 052 11831 63 221 62 3 D ziałdowo 842 40 841 8 859 31 982 49 4 Garwolin 2 044 158 071 9 206 148 865 77 5 Gostynin 1 147 73 285 10 464 62 821 64 6 Grójec 1 699 122 693 18 732 103 961 72 7 Maków 1 136 48 567 4 0 1 4 44 553 43 8 Mińsk 1 228 98 353 12 571 85 782 80 9 Mława 1486 94 393 13 817 80 576 64 10 Ostrołęka 2 281 103 971 9 277 94 694 46 11 Ostrów 1 467 89 051 14 658 74 393 61 12 Płock 1485 121 637 30 661 90 976 82 13 Płońsk 1289 79 541 7 866 71675 62 14 Przasnysz 1410 63 724 9 186 54 538 45 15 Pułtusk 1527 93 099 19 959 73 140 61 16 Radzymin 1076 79 659 12 649 67 010 74 17 Sierpc 120 4 15 211 80 369 65 138 67 18 Sochaczew 1 052 72 444 10094 62 350 69 19 Sokołów 1 276 75 599 7 515 68 084 59 20 W arszawski 1766 326 861 84 618 242 243 185 21 W ęgrów 1301 78 822 5 057 73 765 61 R a z e m 28 999 2 1 1 5 026 360 527 1 754 499 73 ·/. 100,0 17,0 83,0
Źródło: APW, UWW W ydział Ogólny, Inspektorat Statystyczny, t. 625.
pozostałe zaś 1754 499, tj. 83% na wsi). P rzytoczone w ielkości c h a ra k tery z u ją n iew ątp liw ą różnorodność s tr u k tu ry gospodarczej, w sk azują na przelu dn ien ie w si i w y n ik ającą stą d znaczną nadw yżką siły roboczej. P rzelu d n ien ie to oceniano na około 250— 300 tys. osób, z tego n a tere n y północno-w schodnie (region ostrołęcki), n a jsła b ie j zagospodarow ane, p rzy
pad ało około 48 p ro cen t, południow o-w schodnie (region siedlecki) 31 pro cen t oraz północno-zachodnie (region płocki) około 21 p ro ce n t ogółu m iesz
kańców 18.
Zjaw isko to szczególnie m ocno w ystępow ało n a tere n ac h pow iatów : Przasnysz, P u łtu sk , O strołęka, O strów M azowiecka, Siedlce, W ęgrów i G ostynin, n ato m ia st w p ow iatach podw arszaw skich, gdzie duże znacze
nie m iało ciążenie gospodarcze i k u ltu ra ln e stolicy, ja k G rójec, Błonie (Grodzisk M azowiecki), P ruszków , Piaseczno i Sochaczew, odczuw ano w y raźn y b ra k rą k do pracy , zwłaszcza w ro ln ic tw ie 19. Rów nież i w tej dziedzinie, mimo, że b ył to te re n o zdecydow anie rolniczym ch arak terze,
ze sw oją ek sten sy w n ą gospodarką i niską k u ltu rą rolną, w porów naniu z tere n am i zachodniej Polski, przedstaw iało obraz pow ażnego zacofania. N iew ątpliw ie w p ły w ała na to nie najlepsza jakość gleb, b rak m echanizacji 1 niski sto p ień naw ożenia. M iary dopełniał fak t szczególnie nieko rzy st nej s tr u k tu ry w łasności ziem i (zob. tab ela 4). G ospodarstw a k arło w ate
(do 2 ha) stan o w iły 22% ogólnej ilości gospodarstw , m ałorolne (3— 5 ha) — 36,4%, średn ioro ln e (5 — 10 ha) — 27,7% i pow yżej 10 h a zaledw ie 13,9%. N ajw iększe stosunkow o rozdrobnienie (ilość gospodarstw poniżej
2 ha) notow ano w pow iatach: sokołow skim (34%), w arszaw skim (48,4%) i rad zy m ińskim (33,5%), n ajm n iejsze zaś w ciechanow skim (12,1%),
działdow skim (11,1%) i płockim (11,1%) 20.
N iezm iernie duży odsetek gospodarstw m ałych (zazwyczaj nie zapew niały one m inim um eg zystencji ich właścicielom ), nie sp rz y ja ł m echa nizacji i próbom podnoszenia k u ltu r y rolnej, ham ow ał postęp i zm uszał ich w łaścicieli do szukania dodatkow ych źródeł u trz y m an ia najczęściej poza ro ln ictw em (było to jed n ą z zasadniczych przyczyn pow iększania
się w a rstw y chłopów — robotników ).
Ze w zględu n a ogólne trud n o ści w rolnictw ie notow ano dość niską w ydajność z h e k ta ra (zob. tab e la 5) w ynikającą bezpośrednio z poziomu u p raw y i naw ożenia ziemi.
U w zględniając szczególne cechy gospodarki rolnej, jakość gleb, spe cyfikę te re n u i rodzaje upraw , n a tere n ac h w ojew ództw a w arszaw skie go w y o d ręb niły się dość ch a ra k te ry sty c z n e rejo n y :
1. O najw iększym rozw oju gospodarki ogrodniczo-sadow niczej i hodo w lan ej obejm u jący pow iaty: G arw olin, Grójec, Grodzisk, Ciechanów, Płock, Sochaczew i W arszaw ski,
2. O najw iększych areałach u p raw y pszenicy, rze p a k u i bu rak ó w cu k row ych n a obszarach ciechanow skiego, płockiego, płońskiego, socha- czewskiego, grodziskiego, grójeckiego, garw olińskiego, pułtuskiego i W arszaw y L ew obrzeżnej. N a uw agę zasługiw ała tak że dobrze row i- n ięta tam gospodarka rolno-hodow lana,
3. O znacznych obszarach u p raw y lnu obejm ujący ch te re n y p rzasn y s kiego, m akow skiego, sokołowskiego, ostrołęckiego, ostrow skiego, w ę grow skiego, częściowo pułtuskiego, radzym ińskiego i m ińskiego. Na szczególne p odkreślenie w ty m rejo n ie zasługiw ała ek sten sy w n a gos p o d ark a zbożowa i w y b itn ie n isk a k u ltu ra g ru n tó w u p ra w n y c h 21. U w zględniając istotne w a ru n k i i m ożliw ości poszczególnych rejonów , planow a rozbudow a p rzem y słu w planie sześcioletnim m iała n a celu, chociaż częściowo, rozw iązać n ajb ard ziej tru d n e p ro b lem y gospodarcze i społeczne w ojew ództw a. P o zw alała zarazem skoordynow ać działania zm ierzające do podniesienia ogólnego poziom u zagospodarow ania i w zros tu k u ltu ry ro lnej, częściowego w y ró w n ania d y sp ro po rcji ekonom icznych
Struktura prywatnej własności ziemi w woj. warszawskim (stan na dzień 31X I I 1948 r.)
Tabela 4
Lp. P o w iat ilość gosp. Ogólna w iejsk ic h ■ W ty m g o sp o d arstw a (ha) do 1 do 2 do 3 3—5 b—10 11—15 16—20 21—30 p onad 30 1 C ie c h a n ó w 11255 536 825 754 2 956 3 111 1366 927 557 223 2 D z ia łd o w o 4150 309 285 201 594 1308 641 392 262 158 3 G a rw o lin 28 130 1 219 3 751 5 635 10 553 5 786 959 155 49 23 4 G o s ty n in 11 530 826 1 364 1 317 2 875 3 821 1 027 237 39 24 5 G ro d z is k 15 204 1 871 2 177 2 308 42 2 8 3 774 624 119 62 41 6 G ró je c 22 465 2 069 2 529 2 432 6 282 7 045 1 492 388 162 86 7 M a k ó w 10 310 758 1 102 1 372 1 498 2 771 1 581 770 354 104 8 M iń sk 21477 2 592 3 349 3 029 5485 5 903 868 155 73 23 9 M ła w a 16 128 1 166 1706 1 640 3 302 4 880 1 885 897 447 205 10 O s tr o łę k a 18 512 1 205 1448 2 086 4 304 6 555 2 1 1 4 541 226 33 11 O s tró w 16 190 1 185 2 330 2 172 4 435 5 295, 629 103 26 15 12 P ło c k 15 864 814 940 875 3 237* 6 282 2 1J39 1 002 408 147 13 P ło ń s k 13 592 329 1011 993 3 229 5 052 1487 863 375 · 253 14 P rz a s n y s z 10 222 712 822 848 1 937 3 132 1 257 849 494 171 15 P u łt u s k 15 041 788 1 501 1 700 2 929 5 453 1738 492 238 202 16 R a d z y m in 15 073 1 542 3 531 2 486 3 482 2 818 899 220 75 20 17 S ie rp c 11 096 407 984* 609 2 005 4165 1 700 706 368 152 18 S o c h a c z e w 12 743 146 2 492 1 760 3 107 3 933 1 060 159 57 29 19 S o k o łó w 20 80*0 1760 5 342 2 956 4 939 3 639* 1261 850 195 56 20 W a rs z a w s k i 20 998 6 1 6 7 4 4j37 2 672 4 643 2 712 854 272 80 83 21 W ęg ró w 15 482 1 088 2 628 1 818 3 884 4325 1 102 486 65 86 R a z e m 327 382 27 499 44 554 39 663 79 884 91 760 26 703 10 583 4 6 1 2 2134 Ź ró d ło : A P W , U W W W y d z ia ł O g ó ln y , I n s p e k to r a t S ta ty s ty c z n y , t. 625.
T abela 5
Przeciętna wysokość plonów niektórych płodów rolnych (dane za 1949 rok)
W yszczególnienie W ysokość plonów z ha (w q)
Pszenica 12,3 Żyto 13,2 Jęczm ień 11,8 Ziemniaki 138,0 Buraki cu k row e 194,0 Źródło: J. J a k u b c z a k , W o jew ó d ztw o
го Planie 6-letnim , «Gospodarka Planowa« 1951, nr 10, s. 38.
m iędzy poszczególnym i regionam i oraz w łaściw ie uk ieru n k o w ać przed sięwzięcie, uw zględ n iając rów nocześnie specyficzne m ożliw ości terenow e, a tak że ciążenia gospodarcze i k u ltu ra ln e . B yły to zam ierzenia n iezm ier nie tru d n e , nie zawsze uw zględniające rea ln e m ożliwości k r a ju i w oje w ództw a. P ow ażną przeszkodę stan o w iła n iew ątpliw ie słabo rozw in ięta sieć linii kolejow ych i dróg kołow ych. N a 100 km 2 woj. w arszaw skie posiadało 5,3 k m linii kolejow ych (Polska 6,9 km), co n a 10 tys. m iesz kańców w ynosiło około 4 k m (Polska 8,9 km). Duże znaczenie m iały ta k że znaczne odległości w ielu rejo n ó w od szlaków kolejow ych (zob tab e la 6).
T abela 6
Orientacyjne odległości poszczególnych regionów w ojew ództw a warszaw skiego od szlaków kolejow ych (w S powierzchni).
W yszczególnienie
Odległość od linii kolejowej (km)
0—10 11—20 21—30 31—40 Warszawskie (ogółem) 56 32' 11 1 Region: siedlecki 58 33 9 — płocki 57 32 11 — ostrołęcki 54 32. 13 1,
Źródło: J. J a k u b c z a k , W o jew ó d ztw o [...] w y d . cyt., s. 34. (praktycznie odległość do lo km stwarza dogodne warunki transportowe).
146 K ajeta n D obrosîelski
N ie lepiej sy tu a c ja p rzed staw iała się w stan ie dróg kołow ych (zob. tab ela 7).
Z uw agi n a pow ażne zacofanie w dziedzinie kom unikacji, istotnym zadaniem w ładz ad m in istra c y jn y ch i politycznych było zaktyw izow anie gospodarcze m iast i m iasteczek pozbaw ionych przem ysłu i nie po siad ają cych dogoidinych w a ru n k ó w tran sp o rto w ych , przez w yk orzy stanie m ożli wości rozw oju drobnej w ytw órczości o p artej o m iejscow e zasoby su ro w cowe (chodziło tu ta j głów nie o surow ce ilaste, piaski, żw iry, gliny, to rf i k r e d ę ) 22, zwłaszcza przem y słu m ateriałó w budow lanych oraz rolno- -spożyw czego o p artego o p ro d u k cję m leka, m ięsa, jaj, w arzyw , owoców i b u rak a c u k ro w e g o 23 S tw arzało to rea ln e szanse, p rzy n iew ielkich n a k ładach finansow ych, z a tru d n ie n ia znacznych nadw yżek siły roboczej i je j racjo n aln e w ykorzystnie.
Tabela 7
Stan dróg kołow ych (twardych i gruntowych) na terenach woj. warszawskiego. Dane) za 1949 rok. W yszczególnienie D rogi tw a rd e D ro g i g ru n to w e n a 100 k m ! na 1 000 m ieszk. ·/· c a łości na 100 km? n a 1 000 m ieszk. Polska 32,2 3,6 — -- ! —
Woj. w arszaw skie
ogółem 22,1 2,8 74,6 65 10,5 Region: siedlecki 21,6 2,9 69,9 72,3 10,7; płocki 24,9 3,2 68,0' 75,6 12,2 ostrołęcki 15,5 2,7 76,6 60,8 10,1 Źródło: J. J a k u b c z a k , W o je w ó d ztw o [...] w y d . cyt., s. 36.
U staw a o p lan ie sześcioletnim w rozdziale dotyczącym rozw oju gos podarczego 'województw, stw a rz a ją c w ielkie szanse w szechstronnego zak tyw izow ania w szystkich ziem polskich, po stanaw iała, że: „w okresie p la n u zostanie zapoczątkow any d łu g o trw ały proces zm ierzający do b ardziej rów nom iernego rozm ieszczenia sił w ytw órczych oraz u rząd zeń socjalnych i k u ltu ra ln y c h . N a p rze strz e n i całego k r a ju zostaną zm niejszone n ierów ności w rozw oju życia gospodarczego i k u ltu raln eg o , będące rezu ltatem w aru n ków rozw oju P olsk i w okresie k a p italizm u ” 24. D la w ojew ództw a stw arzało to pow ażną szansę n a zm niejszenie, p rzy n a jm n ie j w części,
różnicy dzielącej je od tere n ó w bardziej rozw iniętych gospodarczo. P ro blem ten znalazł m .in. pełn e odzw ierciedlenie w obradach I K onferencji W ojew ódzkiej P Z P R w lipcu 1949 roku. P rzed staw io ne wówczas założe nia b yły przedm iotem późniejszych, trw ają cy c h po nad osiem m iesięcy, w ielu n a ra d i dyskusji. Przeprow adzono szereg b ad ań teren o w y ch i a n k iet będących p rzedm iotem bezpośrednich zainteresow ań w ielu in sty tu cji i organizacji, m .in. K o m itetu W ojew ódzkiego P Z P R , U rzędu W oje wódzkiego, K om isji P la n o w a n ia W ojew ódzkiej R ady N arodow ej i w szyst k ich pow iatow ych ra d narodow ych. W w y n ik u dokładnej analizy i oceny ak tu a ln y ch m ożliwości, sprecyzow ano podstaw ow e założenia plan u sześ
cioletniego dla w ojew ództw a w a rsza w sk ie g o 25.
Zasadnicze p ro b lem y w ojew ództw a, uw zględnione w planie, w ynikały głów nie z pow ażnych n adw yżek ludnościow ych zarów no w m ieście jak i n a wsi. N iew ątpliw ą przyczyną istn ien ia pow ażnych rez e rw siły robo czej (ogólnie w w ojew ództw ie w ynosiła ona ponad 300 tys. ludzi) b yły zaniedbania in w esty cy jn e uniem ożliw iające stw orzenie w łaściw ej s tru k tu r y społeczno-gospodarczej oraz niedostateczny rozw ój kom unikacji,
przem y słu i usług.
B rak podstaw ow ych surow ców m in eraln y ch dla p rzem ysłu kluczow e go, p rzy słabej sieci k o m u n ik acy jn ej i znacznym p rzeludn ien iu , był w przeszłości zasadniczą przyczyną pow ażnego zacofania gospodarczego, szczególnie pow iatów północno-w schodnich, w yraźnie różniących się od in ny ch tere n ó w w ojew ództw a. Ze w zględu n a te dysproporcje, rozw ój zakładów przem ysłu m iejscow ego w rejo nach zaniedb any ch i zniszczo nych w ojn ą (zwłaszcza pow iaty: m akow ski, przasnyski, p u łtu sk i i w ę growski) oraz tam , gdzie rozw iązanie podstaw ow ych problem ów nie mo gło n astąpić drogą budow y p rzem y słu kluczow ego, m iał podstaw ow e znaczenie.
Podobnie rolnictw o znajdow ało się n a bardzo n iskim poziomie ze w zględu n a b ra k przem y słu m iejscow ego, k tó ry b y łb y zdolny do do star
czenia odpow iednich środków do w zro stu pro d u k cji ro lnej i w ydajności gleby oraz w łaściw ego zużytkow ania w ytw orzonych przez nie surow ców roślinnych i hodow lanych. Z uw agi n a te przesłanki, jed ny m z po d sta w ow ych problem ów zaakcentow anych w plan ie było podniesienie stopy życiow ej ludności w iejskiej oraz w yk o rzystan ie p o ten c jału tkw iącego w tere n ie rolniczo-hodow lanym . Z adanie to m iała spełniać lokalizacja zakładów przem ysłu m iejscow ego, k tó ry rów nocześnie w inien przy czy nić się do in te n sy fik a cji ro ln ictw a i hodow li. Istn iejąca, w praw dzie n iez b y t zasobna baza surow cow a, m ogła być zapleczem dla tegoż przem ysłu, um ożliw iając zarazem w zrost w ielkości za tru d n ie n ia w te j gałęzi gospo darki. Jednocześnie prow adziłoby to do w chłonięcia znacznych nadw yżek ludności, zwłaszcza w iejskiej i podniesienia je j dobrobytu, odbudow y
148 K ajeta n D obrosielskt
zniszczeń oraz w y k o rzy stan ia n ieu żytk ow an ych dotychczas bogactw m i n eralny ch .
W edług ocen ogólnych, odpow iednio rozbudow any przem ysł m iejsco w y m ógł dać za tru d n ie n ie dla około 10 tys. n iew y k o rzy stan y ch rezerw ludzkich. R ozw iązyw anie pro blem u w olnych rą k do p rac y m iały także ułatw ić in w esty cje w przem yśle kluczow ym (zob. tabela 8), k tó ry łącznie z p ro jek to w an y m p rzem ysłem m iejscow ym zapew niał z a tru d n ien ie dla około 40 tys. pracow ników . L okalizację poszczególnych zakładów w iąza no dość m ocno z istn ieją cy m i tra d y c ja m i prod uk cyjn ym i, n iezatru d n io - n ym i dotychczas rezerw am i sił fachow ych, budynków , m ożliw ościam i i po trzeb am i surow cow ym i oraz p rzesłan k am i gospodarczym i i technicz nym i teren u . U w zględniono jednocześnie b ra k i aso rty m ento w e tow arów n a ry n k u m iejscow ym oraz w ielkość jego zapotrzebow ania.
Z agadnienie w olnych r ą k do p ra c y i niek o rzy stn a s tr u k tu ra społecz na, niezależnie od ak ty w iz a c ji tere n ó w zaniedbanych, d la w ojew ództw a w arszaw skiego b y ły podstaw ow ym i problem am i sty m u lu ją c y m i w szel kie poczynania gospodarcze. D otyczyło to w znacznej m ierze rejonów szczególnego n atężenia, w ystęp u jąceg o w różnej form ie, bezrobocia (ty powego d la pow iatów : Działdowo, G ostynin, O strów M azowiecka, M ińsk M azowiecki, M ław a i częściowo P u łtu sk ). N atom iast te re n y średnio za gospodarow ane (pow iaty: Błonie, Płońsk, R adzym in, Sierpc, Siedlce i So chaczew) o znacznej przew adze gospodarki rolniczo-hodow lanej, w ym a gały w zasadzie p rzebudow y s tr u k tu ry społecznej i ożyw ienia gospodar czego. Mogło to być realizow ane zw ykłym i środkam i p o lity k i ekono m icznej bez konieczności stosow ania w ielkich n akładów finansow ych. T eren y te, drogą u m iejętn eg o w prow adzenia bieżących inw estycji, a więc niew ielkich środków , zdolne były do dokonania ko rzy stn y ch zm ian w stru k tu rz e społeczno-gospodarczej.
Zarów no na te re n a c h słabo ja k i średnio rozw in iętych ekonomicznie, rozbudow a p rze m y słu kluczow ego ty lk o w niew ielkim sto p niu m ogła przyczynić się do rozw iązania podstaw ow ych problem ów ty ch rejonów . P onad to przem y sł kluczow y, przem ysł w ielki, w ym agał określonego za plecza surow cowego, k tó ry n a ty ch te re n a c h nie w ystępow ał. D odatko w o w iązało się to z koniecznością rozbudow y in fra stru k tu ry , k tó re j b rak pow ażnie zm niejszał szanse aktyw izacji. W ty ch w aru n k ach , co w ielo k ro tn ie podkreślano, podstaw ow e zadania do spełnien ia p rzy p a d a ły p rze m ysłow i m iejscow em u, a w ięc drobnem u, k tó ry w nieznacznym stopniu uzależniony b y ł od szlaków k o m u n ik acy jn y ch i opierał się o m iejscow e zasoby surow cow e.
Z uw agi n a b ra k w artościow ych surow ców m in eraln y ch , w ładze w o jew ódzkie zw róciły szczególną uw agę n a budow ę i rozbudow ę p rzed się biorstw , k tó re m ogły rozw ijać p ro d u k cję w oparciu o ogólnie dostępne
T abela 8
Planowane now e zakłady przem ysłu kluczowego i przew idyw ane w nich zatrudnie nie na terenach w ojew ództw a warszaw skiego w latach 1950—1955.
Lp. P o w i a t M iejscowość Hodzaj zakładu uruchoKok m ienia
Ilość za trudnio nych
1 Płock Płock Fabryka opon 1954 1 5 0 0 2 W arszawski Jabłonna Huta szkła technicznego 1950-1951 600 3 Przasnysz Przasnysz Roszarnia 1952 200 4 Ostrołęka Ostrołęka Papiernia 1955 350 5 Ostrów Ostrów Przędzalnia 1953 1 200 6 Garwolin Garwolin Zakład rękaw iczniczo-białoskórni-
czy
1951 920
7 W arszawski Pruszków Fabryka frezarek 1951 2 300 8 W arszawski Piaseczno Odlewnia met. kolorowych i że
liw a 1952 2 600
9 Mińsk Mińsk Fabryka maszyn 1955 500 10 Płońsk Płońsk Montowanie rowerów 1951 100 11 Sochaczew Sochaczew Cukrownia 1955 500 12 Grójec Grójec Fabryka w itam in 1954 40 13 W arszawski H enryków Drożdżownia 1954 135 14 Mława Mława Chłodnia 1954 5 0 15 Ciechanów Ciechanów Slodownia 1953 150 16 Sierpc Sierpc Zakłady w in i owoców 1952 180 17 W arszawski Zegrze Zakłady kleju kostnego 1953 500
R a z e m 1 1 8 2 5
Źródło: W y k a z plan ow an ych in w e sty c ji i zatru dn ien ia w p rze m yśle k lu czo w ym na
terenach w o je w ó d ztw a w arszaw skiego w Planie 6-letnim . APW, UWW,
t. 81.
n a dany m te re n ie surow ce, a więc p rzem ysł rolno-spożyw czy (zakłady ow ocow o-w arzyw ne, chłodnie, słodow nie itp.), w yrób a rty sty c z n y c h w y robów z w ikliny, g a la n terii, b iałoskórnictw a, to rfu (ściółki), guzików , ceram iki itp . przeznaczonych w znacznej m ierze n a ek sp o rt (te dzie dziny w y tw arzan ia, często fu n k cjo n u jąc e w form ie chałupniczej, nie w ym agały w iększych nakład ó w in w esty cy jn ych, m im o to zapew niły dość duże e fe k ty ta k w dziedzinie gospodarczej ja k i społecznej). P rz e m ysł tere n o w y m iał n ie ty lk o w yrów nać i rekom pensow ać b ra k i p rze
150 K ajetan D obrosielski
m y słu kluczowego, ale rów nież w y tw arzać w y stęp u jące b rak i tow arow e w k r a ju celem uzup ełn ien ia niedoborów n a ry n k u .
Zgodnie z założeniam i, przem y sł d ro b n y pow iązany ze znaczną ro z budow ą p rzem y słu kluczow ego, m iał przyczynić się do w zro stu bo gactw a i rozw oju gospodarczego w ojew ództw a. U w zględniając te p rzes łan k i w przem ianach ekonom iczno-społecznych, w opracow anym przez W ojew ódzką K om isję P lan o w an ia Gospodarczego projekcie ro zw oju za rysow ał się w y raźn ie podział p ro jek to w an y ch gałęzi w y tw a rz an ia n a dw ie k ategorie:
1. P rzem ysł, którego p ro d u k cja w y n ik ała przede w szy stk im z m ożli wości tere n o w y c h pod w zględem surow cow ym i rez e rw sił k w a lifi kow anych. Jego w ytw órczość w pierw szej kolejności m iała zaspo koić n ajisto tn iejsze p o trz e b y ro ln ictw a i usługow o-przem ysłow e m iejscow ej ludności oraz gospodarki.
2. P ro d uk cja, k tó re j w ach larz w yrobów m iał w ypełnić b rak i to w aro w e n a ry n k u , zapobiegać zaham ow aniu pro d u k cji zw iązanej, pod nieść jakość i ilość w y tw a rz an y c h aso rty m en tó w i uniezależnić się od im p o rtu . W praw dzie lokalizacja ty c h zakładów b y ła w znacznej m ierze u tru d n io n a, często ze w zględu n a rodzaj produ kcji, jednakże um iejscow ienie ich z różnych p rzesłan ek było m ożliw e rów nież i na tere n ac h opóźnionych w rozw oju g o sp o d arczy m 26.
Zakładano, że p rzem y sł kluczow y rozbudow yw any n a ty c h teren ach , m .in. budow a w O strów ku fa b ry k i m aszyn oraz ro szam i ln u w P rz a s nyszu, przyczyni się do stw orzenia m ożliwości z a tru d n ie n ia ponad 4 tys. pracow ników , w p ły nie też k o rzy stn ie n a w zrost aktyw ności gospodar czej i k u ltu ra ln e j tere n ó w ekonom icznie słabo rozw iniętych. Podobnie cegielnie w p rzem y śle kluczow ym m ia ły zatru d n ić około ty siąca osób. P la n o w a n y p rzem y sł d ro b n y i cegielnie w powiecie przasnyskim (424 zatrudnionych), m akow skim (369), ostrołęckim (219), sokołow skim (259), w ęgrow skim (474) i p u łtu sk im (436) m iały dodatkow o stw orzyć now e stanow iska p ra c y n a ty ch te re n a c h dla około 3 tys. ludzi. Łącznie w ięc n a ty m obszarze, ja k zakładano, w inno znaleźć zajęcie praw ie 8 tys. pracow ników (w 1949 ro k u zam ykało się to liczbą 1 500), podno sząc w skaźnik z a tru d n ie n ia w stosunku do końca P la n u T rzyletniego praw ie pięciokrotnie 27.
Ogółem n a te re n a c h w ojew ództw a w arszaw skiego w 26 branżach, podzielonych n a sześć zasadniczych grup, p ro jek to w an o zbudow anie 158 now ych zakładów p ro d u k cy jn y c h (łącznie z cegielniam i gospodarskim i) i 137 p u n k tó w u sługow o-przem ysłow ych n a łączną sum ę pon ad 4 m ilia r dy złotych (zob. tab e la 9). Z ogólnej liczby 295 zakładów p racy, w la
tac h p la n u sześcioletniego m iało pow stać 47 p rzedsięb iorstw przem y słu kluczow ego (głównie w rejo n ie W arszaw y lu b w w iększych ośrodkach m iejskich, co ściśle w iązało się z ro zw iniętą siecią linii k o m u n ik acy jn y ch i m ożliw ościam i dojazdu do pracy) o łącznym z a tru d n ie n iu 20 861 osób
Tabela 9
Zestawienie kosztów inw estycyjnych, wartości produkcji i ilości zatrudnionych w zakładach przem ysłu m iejscowego, drobnego oraz usługowego projektowanych
w planie 6-letnim w woj. w arszaw skim
P o w i a t Ilość zakładów
K oszt in w e sty cji
w m in złotych Z atru d n ien ie P ro d u k c ja roczna w m in zł U rządzenia B u d y n k i Ciechanów 12 147,7 117,3 374 1 498 Działdowo 9 122,7 61,3 129 348 Garwolin 13 163,0 136,0 279 1454 Gostynin 12 66,0 43,2 219 203 Grójec 15 198,5 101,0 304 871 Grodzisk 11 171,0 123,0 239 1 076 Maków 11 151,0 100,3 229 705 Mińsk 12 155,2 98,3 224 749 Płock 10 98,0 86,0 159 576 Płońsk 8 86,0 46,0 234 180 Przasnysz U 134,0 106,0 284 987 Pułtusk 19 232,7 161,3 489 1 587 Mława 12 123,0 104,0 199 839 Ostrołęka 15 152,6 103,5 234 886 Ostrów 3 137,0 91,0 219 619 Radzymin 9 88,7 70,3 169 581 Sierpc 7 43,7 33,3 74 168 Sochaczew 7 84,0 47,0 89 145 Siedlce 8 147,0 94,0 155 646 Sokołów 14 188,0 120,0 209 908 W ęgrów 14 183,7 133,3 389 1 105 Warszawski 3 23,0 20,0 220 118 R a z e m 240 2 896,5 1 996,1 5 120 16 249
Uwaga: projekt lokalizacji now ych zakładów przem ysłu m iejscowego w woj. w arszaw skim w latach 1950—1955 podany w piśm ie Biura Regionalnego PKPG (APW, UWW, t. 340) określał liczbę zakła dów na 275. Różnica w ynosiła w ięc 35 zakładów. Źródło: APW, UWW, Biuro R egionalne PKPG W ojewódz-
152 K ajeta n D obrosielski
oraz 240 zakładów p rzem y słu terenow ego (głównie przem ysł drobny i usługi) opartego o m iejscow e zasoby, surow cow e i rezerw y siły robo czej, stw arzającego m ożliwości u tw o rzenia now ych m iejsc p rac y dla 5 120 ludzi.
P lan o w an e inw estycje, budow a now ych zakładów i rozbudow a do tychczas istn iejący ch to przedsięw zięcia, k tó re niew ątpliw ie m ogły w p łynąć n a rozw iązanie p ro blem u bezrobocia i stw orzyć w łaściw ą s tru k tu rę społeczną. Istn ieją ca baza surow cow a, chociaż bardzo ograniczona, p ozw alała je d n a k n a zaplanow anie zakładów , k tó ry c h p ro d u k cja bezpo śred n io m ogła przyczynić się do zm niejszenia nadw yżek ludnościowych, odbudow y zniszczeń, podniesienia do b robytu społeczeństw a oraz w zrostu w ydajności ro lnictw a.
D rugim , obok przem y słu , podstaw ow ym działem gospodarki m a ją cym n a tere n ac h W arszaw skiego zasadnicze znaczenie, było rolnictw o. S am a liczba zatru d n io n y ch w ty m dziale p rzek raczająca 80 p ro cen t ogółu ludności św iadczyła o jego typow o rolniczym ch arak terze. Z ogól n e j pow ierzchni około 2 984 ty s. h a u ż y tk i ro lne stanow iły w 1949 ro ku p raw ie 74 p ro ce n t obszaru w ojew ództw a (tj. 2 204,2 tys. ha; w ty m g ru n ty orn e 1 747 tys. ha, sad y 23 tys. ha, łąk i 422 tys. h a i sta w y 12,2 tys. ha), n ieu ż y tk i 11 p ro ce n t (315 tys. ha), zaś lasy państw ow e i p r y w a tn e zaledw ie 15 p ro ce n t (465 tys. h a ) 58
N iekorzystna s tr u k tu ra w łasności ziemi, znaczna ilość gospodarstw m ałych nie zapew niających m inim aln ych w a ru n k ó w egzystencji ich właścicielom (zob. tab ela 4), ponad to ek stensy w na gospodarka rolna zw iązana z niskim poziom em naw ożenia i m echanizacji, stano w iły po w ażny problem dla ad m in istracy jn y ch i politycznych w ładz w ojew ódzkich. In te n sy fik a cja pro d u k cji ro ln ej i przebudow a s tr u k tu ry ekonom iczno-spo łecznej wsi, zwłaszcza, jak pow szechnie zakładano, rozw ój spółdzielczości p r o d u k c y jn e j29 stan o w iły w a ru n k i dla w yko nan ia am bitnych zam ierzeń p lan u sześcioletniego. O pracow ane założenia n a najbliższe la ta były w ty ch w a ru n k ach zbieżne z w y ty czny m i M in isterstw a R olnictw a i R e fo rm R olnych w sto su n k u do p ro d u k cji rolnej dla całego k ra ju .
P odstaw ow ym zadaniem do zrealizow ania w tej dziedzinie było znacz ne zw iększenie p ro d u k cji ro ln ej i hodow lanej, m ec h a n iz a c ji,30 zaopatrze n ia ro ln ictw a w naw ozy s z tu c z n e 31 oraz rozpow szechnienie nowoczes n ych m etod u p raw y ziemi, co w konsekw en cji m iało przyczynić się do podniesienia w ydajności z h e k ta ra . M echanizacja zaś w in na w płynąć n a zm ianę s tr u k tu ry gospodarstw ro ln y ch i — ja k zakładano — być czynni kiem przyśpieszającym proces uspółdzielczenia wsi. W edług p ro je k tu D ziału R olnictw a i R eform R olnych UWW, w skaźnik w zrostu pro du kcji ro lnej dla w ojew ództw a w arszaw skiego przed staw iał się ja k w tab e li 10.
Je d n y m z n ajw ażn iejszy ch zadań będących w c e n tru m uw ag i p rzy opracow yw aniu założeń n a la ta 1950— 1955, była racjonalna' gospodarka płodam i rolnym i. Chodziło o zw iększenie a re a łu u p ra w roślin przem ysło wych, zwłaszcza w łóknistych (o ponad 300%). Z akładano także pow ażny
w zrost pogłow ia by d ła (37°/»), trzody chlew nej (72%) i owiec (135% )32. Tabela 10
Planowany w skaźnik wzrostu produkcji rolnej w woj. warszawskim w planie sześcioletnim (1949 rok — 100)
W y s z c z e g ó l n i e n i e %
Dla: czterech podstaw owych zbóż*) (pszenica, żyto, jęczmień
i owies) 150
ziem niaków i buraków cukrowych 120 strączkowych jadalnych i m ieszanek 214 oleistych, w łókna przem ysłow ego 258
siana łąkow ego 66
trw ałych pastw isk zm eliorowanych i niezm
eliorowa-nych oraz poplonów 34
szkółkarstwa, drzew owocowych, w arzyw gruntowych
i ogrodowych 144
inspektów i szklarni 125 żyw ca wołow ego, cielęcego, wieprzow ego i baraniego 177
ryb słodkowodnych 191
m leka, jaj i w ełn y 164 *) pszenicy o 46%, jęczm ienia o 73% i owsa o 40%.
Źródło: Załącznik n r S do protokółu IX posiedzen ia W W R N z dnia 23 IX 1949 roku. APW, WWRN 1944—
1950 t 7'
T am że, UWW Biuro Regionalne PKPG, t. 101. N a 100 h a u żytków rolnych, zarów no w gospodarstw ach in d y w id u al nych ja k i uspołecznionych, w zrost pogłowia in w e n ta rza żywego p lan o w ano w edług tab e li 11.
Znaczne zw iększenie pogłow ia byd ła stw arzało p rob lem zapew nienia odpow iedniej bazy paszow ej, zwłaszcza w górnym dorzeczu N arw i, lep szego w y k o rzy stan ia ziem i oraz w łaściw ego zagospodarow ania około 150 tys. h a podm okłych łąk i p astw isk w y m agających p rac m elioracy jny ch (najw iększe obszary ich w ystęp o w ania to pow iaty: G ostynin, O strołęka, O stró w M azow iecka, G arw olin, P u łtu sk , S ierpc i W ę g ró w )33.
P rzew id y w an o także, dzięki uzy sk an iu w ysokow artościow ych pasz, zw iększenie m leczności k ró w z 1 300 litró w w 1949 roku. do 1 800 litró w m lek a rocznie w koń cu sześciolatki. M ając n a w zględzie szybkie tem po w zrostu pogłow ia bydła, w skazyw ano n a konieczność ograniczenia uboju, k tó rego wielkość w ram ach p la n u nie pow inna przekraczać 15 p ro cen t ogólnego sta n u pogłow ia rogacizny.
154 K a jeta n D obrosielski
T abela 11
Planowany wzrost pogłow ia bydła, koni i trzody chlewnej na 100 ha użytków rolnych (w sztukach)
W yszczególnienie R o k , 1949 1955
Konie 14,4 15,8
Bydło 29,6 41,6
Trzoda chlewna 31,8 36,8
Źródło: APW, Biuro Regionalne PKPG W ojewództwa War szawskiego, t. 101.
Na pełn ą realizację założeń p la n u sześcioletniego w rolnictw ie, zgod nie z lim itam i M in isterstw a R olnictw a i R eform R olnych, n a tere n ac h W arszaw skiego przew idyw ano w ydatko w anie około 31 m iliardó w złotych (zob. ta b e la 12).
D okonany w stępn y podział p rzew id yw anych środków w skazyw ał, że w lata ch 1950— 1955 szczególnie w iele uw agi poświęci się m elioracjom , budo w nictw u w iejskiem u oraz m echanizacji i m otoryzacji.
D ynam iczny w zrost p ro d u k cji ro ślinn ej i hodow lanej w ym agał pew n y ch zm ian dotychczasow ych fo rm gospodarow ania. U w zględniając m ożli wości in ten sy fik acji poszczególnych działów ro lnictw a zakładano, że w a ru n k ie m pom yślnej realizacji zadań w te j dziedzinie gospodarki jest specjalizacja poszczególnych regionów w zależności od ich m ożliwości ekonom icznych. Region płocki, z przew agą gleb pszenno-buraczanych, pozw alał n a rozw ój p ro d u k cji ro ślin n ej sta ją c się rów nocześnie bazą dla p rze tw ó rstw a rolnego; region siedlecki z glebam i żytnio-ziem niaczanym i oraz tra d y c ja m i w hodow li trz o d y chlew nej i owiec m iał spełniać rolę ośrodka hodowlano-zbożowego; region ostrołęcki, gdzie w ystępow ały po w ażne ilości łą k i p astw isk ciągnących się w w idłach B ugu i N arw i, stw arzające odpow iednie zaplecze dla chow u b y d ła i owiec, m iał stać się obszarem h o d o w la n y m 34. Jed n ak że te re n y te w ym ag ały znacznych n a k ładów in w esty cy jn y ch n a m elioracje (g ru n ty podm okłe i bagniste), co niew ątp liw ie stw arzało duże obciążenie dla w ojew ództw a i w rzeczy w istości nie m ogło być w p ełn i zrealizow ane.
W projekcie p lan u sześcioletniego w iele m iejsca poświęcono zagadnie niom w łaściw ej gospodarki leśnej. Z akładano z jed n e j stro n y pow iększyć obszar uży tk ów leśnych, pow ażnie zniszczonych podczas w ojny, z dru giej zaś zapew nić gospodarce p rzy odbudow ie i budow ie znacznej ilości drew na.
T abela 12
Planowane nakłady inw estycyjne w rolnictwie w latach 1950—1955
W yszczególnienie W ysokość nakładów (w m in zł) Produkcja roślinna 400 Produkcja hodowlana 2 000 Melioracje 5 000 E lektryfikacja w si 600 Służba w eterynaryjna 1 000 TOR i POM 500
B udow nictw o w iejsk ie 5 000 M echanizacja i motoryzacja 9 700 Urządzenia socjalne 120
Przem ysł ludowy 4
PGR 5 500
Ochrona roślin 64
Szkodnictwo roślinne 1 000
R a z e m 30 888
Źródło: P ro je k t planu 6-letniego w roln ictw ie. APW, WWRN 1944— 1950, t. 7.
«
G łów ny U rząd P lan o w an ia Gospodarczego uw zględniając konieczność zrów now ażenia bilansu wodnego, stw orzenia o p ty m alnych w a ru n k ó w dla szaty roślinnej (elem enty ochronne, obronne i zdrow otne), oraz zdolność zaopatrzenia ry n k u w dostateczną ilość surow ca drzew nego, u sta lił le sistość te re n u n a 23,5 p ro cen ta ogólnej pow ierzchni. Tym czasem , w edług ów czesnych obliczeń, lasy zajm ow ały zaledw ie 15,9% obszaru w oje w ództw a (465 433 ha). C elem w y ró w n an ia s tr a t w ojennych i zw iększe n ia u ży tk ó w leśnych, w okresie p la n u sześcioletniego M inisterstw o L eś nictw a przeznaczyło na te n cel w y d atk o w an ie 1512 7 m l złotych z cze go n a lasy państw ow e (305 477 ha) 1 242,3 min: złotych i na lasy n ie państw ow e (sam orządow e i p ry w a tn e o ogólnej pow ierzchni 159 956 ha) 270,4 m in złotych. N ak łady te m ia ły pozwolić n a zalesienie w, lasach państw ow ych 51 150 ha, w n iepań stw ow y ch zaś 15 936 h a (ogółem w la sach p aństw ow ych i n iep ań stw o w ych 67 086 h a ) ss.
U w zględniając w ytyczne plan o w anej lesistości n a 23,5% ogólnej po w ierzchni w ojew ództw a, należałoby zalesić około 230 tys. ha. W yko rzy stan e fundusze um ożliw iały w lata ch 1950— 1955 uzupełnienie znisz
156 K ajeta n D obrosielski
czonego drzew o stan u oraz zagospodarow anie zaledw ie 18 p ro ce n t te j pow ierzchni; w sum ie lesistość w zrosłaby do 17,5 p ro cen ta (tj. o 1,6% )3e.
Podobnie w zakresie gospodarki ko m p naln ej i m ieszkaniow ej s y tu acja w ojew ództw a była dość tru d n a . N a ogólną liczbę 50 m iast, zaledw ie
16 posiadało sieć w odno-kanalizacyjną, p rzy czym 9 w iększych o liczbie 10— 20 tys. m ieszkańców u rząd zeń ty ch nie posiadało. P o n ad to n a łączną długość 1 067 km ulic o naw ierzchn i nie ulepszonej, p rzypadało 127 km (tj. 12%) u tw ard zo n ych o raz 95 km (18%) sieci wodociągowej; 65 kpa (6,5%) sieci k an alizacy jn ej. In te resu jąc y m je s t rów nież fakt, że z około 450 tys. m ieszkańców m iast, z dom ow ych urząd zeń w odociągow ych ko rzystało zaledw ie 76 357 osób (co 6 m ieszkaniec), z k an alizacji zaś 53 572 (co 9 m ieszkaniec). Z ak ład y oczyszczania m iasta istn iały ty lk o w 4 w ięk szych ośrodkach i dysponow ały zaledw ie dw om a sam ochodam i oraz t a borem kon ny m liczącym 57 wozów, obsługując około 15 p ro cen t łącznej pow ierzchni ulic i placów.
Pow ażne zaniedbania i b ra k i w ym ag ały znacznych nak ładó w finanso w ych. Zgodnie z ogólnym i założeniam i plan u, do dyspozycji zw iązków sam orządow ych w ojew ództw a przeznaczono 2 334 m in złotych, w ty m ze środków S k a rb u P a ń stw a 772 m in i z w łasny ch źródeł sam orządow ych 1 562 m in. S u m a ta, w edług rozdzielnika M in isterstw a A d m in istracji P u blicznej, została przeznaczona n a rozw ój podstaw ow ych k ieru n k ó w dzia łalności zw iązków sam orządow ych (zob. tab ela 13).
T abela 13
Rozdzielnik lim itów i środków w łasnych przew idyw anych na rozwój gospodarki komunalnej w latach 1950—1955 (w min złotych)
W yszczególnienie
L a t a
R azem ·/· 1950 1951 1952 1953 1954 1955 całość W odociągi i k a n aliz a cja 59 91 163 182 20G 205 900 39,0
K o m u n ik acja - - - — — — — Ulice i m osty 36,5 72 54 54 27,5 6 250 16,0 Z ieleńce 27 25 30 30 25 25 162 6,5 M elioracje - - 2 6 2 10 20 0,5 P o żarn ictw o 92,7 113 123 148 163 183 822,7 32,0 Z ak ład y oczyszczania m ia sta 8 9 8,7 9 11,4 13,9 60 2,0 Ł aźnie P 10 12 20 20 19 90 3,0 H otele — — — 30 — 30 1,0 R a z e m 232,2 320 392,7 479 448,9 461,9 1 2 334,7 . 100,0
Źródło: A naliza p ro je k tu planu 6-letniego W o je w ó d ztw a W arszaw skiego z za
kresu lołaścńyej gospodarki komunalnej I rzutu. APW, Biuro Regional
Z ogólnych założeń in w esty cy jn y ch w ynika, że około 70 p ro ce n t n a kładów przeznaczono n a budow ę i rozbudow ę sieci w odociągow o-kanaliza cyjn ej (900 m in złotych) oraz pożarnictw o (826 m in), zaśi na pozostałe dziedziny zaledw ie 30 p ro cen t (612 m in). Podział środków był szczegól nie niek o rzy stn y dla pow iatow ych zw iązków sam orządow ych i m ia st n ie- w ydzielonych, pow iększając ich d y stans w sto su n k u do szybko rozw i jający ch się ośrodków w iększych i jednocześnie pogłębiając w yraźne m ię dzy nim i dysproporcje. D ecydującą większość środków S k a rb u P aństw a (772,6 m in złotych) przeznaczono (774,8 m in złotych, tj. ponad 96%) dla Ż yrardow a, P ruszkow a, Siedlec, Otwocka, P łocka i Włoch.
W oparciu o n ak ła d y finansow e, w plan ie sześcioletnim w dziedzinie kanalizacji i wodociągów, przew idyw ano:
1. Budow ę dwóch now ych zakładów w odociągowych (P ruszków i Wło chy),
2. Rozbudow ę trzech zakładów w odociągowych (Otwock, Płock i Ż y rardów ),
3. Budow ę now ej sieci wodociągowej o długości 23.5 km , 4. Budow ę sieci k an alizacy jn ej o długości 14,5 km, 5. Budow ę k o lek to ra w Siedlcach,
6. Budow ę przyłączeń i podłączeń 748 nieruchom ości do sieci w odno-ka nalizacy jnej.
P ro je k to w a n o tak że budow ę 22,2 k m now ych ulic o naw ierzchni utw ard zon ej, 27,5 k m 2 pow ierzchni ulic i placów, 172 km chodników oraz 7 km m ostów i w iaduktów . Jednocześnie, w trosce o w ygląd m ia st i w a ru n k i życia ich m ieszkańców , planow ano zw iększenie pow ierzchni zieleni 0 405 ha, odw odnienie w ośrodkach szczególnie zaw ilgoconych (Grodzisk, Włochy) te re n u o obszarze 53,5 ha, ponadto u regulow anie 3 km rzek niespław nych, zbudow anie now ych strażnic, 318 zbiorników w ody oraz w yposażenie w p o trzeb n y sp rz ę t strażack i w szystkich m ia st i gm in, obję cie działaniem zakładów oczyszczania dalszych pięciu m iast i w yposażenie ty ch przed sięb io rstw w odpow iednią ilość ta b o ru samochodowego.
Z aprojek to w an o rozbudow ę i budow ę now ych kąpielisk (Mińsk, P u ł tusk, W ęgrów i W ołomin) oraz budow ę dwóch now ych h oteli (G arw olin 1 O strołęka) kosztem 30 m in złotych.
W w y n ik u pom yślnie zrealizow anych in w esty cji w lata ch 1950— 1955, n astą p iłb y — ja k zakładano — w zro st zatru d n ie n ia w gospodarce kom u n aln ej w sto su n k u do k o ńca 1949 ro k u o 230 p r o c e n t37.
L o kalizacja budo w n ictw a m ieszkaniow ego, zgodnie z p ro jek tem , m iała być ściśle pow iązana z rozm ieszczeniem sił w ytw órczych. Z tego w zględu
158 K a jeta n D obrosieW ci
zasadnicza jego k o n c e n trac ja d otyczyła ośrodków o najw ięk szym skupie n iu p ro du kcji przem ysłow ej, m . in. Płock, O strołęka, Siedlce i Ż y ra r dów 38. D ecydującą rolę w budow nictw ie m ieszkaniow ym m iał spełniać sek to r gospodarki uspołecznionej (brak większego zainteresow ania p r y w atn y m budow nictw em m ieszkaniow ym ) jak państw o, sam orząd i spół dzielczość. W założeniach dość m ocno postulow ano system aty czną odbu dow ę i k onserw ację izb oraz re sty tu c ję budynkó w m ieszkalnych zajęty ch czasowo przez urzędy. Zw rócono także uw agę n a sy stem aty czną budow ę now ych i odbudow ę m ieszkań pracow niczych p rzy coraz szerszym upow szechnianiu spółdzielczej form y budow nictw a.
Ogólne n a k ła d y na budow nictw o m ieszkaniow e w planie sześciolet nim, w k tó ry c h p arty cy po w ać m iały państw o, sam orząd, spółdzielczość oraz Z arząd O siedli R obotniczych (w ram ach budow nictw a robotniczego osiedlowego i rozproszonego) w ynosiły 36,5 m ilia rd a złotych, z tego na w znoszenie now ych osiedli przeznaczono 30,5 m ld, zaś na konieczne r e m onty około 6 m ld.
P odstaw ę finansow ą p ro je k tu p lan u sam orządow ego budow nictw a m ieszkaniow ego stanow ił, u stalo n y zarządzeniem M in isterstw a A dm ini stra c ji P ublicznej z d n ia 21 czerw ca 1949 roku, rozdzielnik środków w łas nych w ogólnej w ysokości 700 m in złotych. Podział ten, z uw zględnie niem poszczególnych la t przed staw ia tab ela 14. W połączeniu ze środ k a m i przew idzianym i n a budow nictw o specjalne oraz pozaplanow e, ilość fun du szy oraz izb b y ła znacznie w iększa (zob. tab ela 15).
Z zestaw ienia k w o t przeznaczonych n a budow nictw o m ieszkaniow e w latach 1950— 1955 n a sum ę około 760 m in złotych w ynika, że w tej dziedzinie se k to r p ry w a tn y m iał decydujące znaczenie. Jego udział w y nosił p raw ie 85 p ro cen t łącznej w artości budow y i rozbudow y (zob. ta bela 16).
Licząc p rzeciętn y koszt budow y jed n e j izby m ieszkalnej n a 610 tys. złotych oraz rem o n tu kap italn eg o 300 tys. złotych (średnio), n a k ła d y m ia ły dać w zrost ilości m ieszkań o około 17 tys. Jed n ak że w ielkość ta nie m ogła zaspokoić głodu m ieszkaniow ego, niem niej w znacznym stopniu zm niejszała m ocno odczuw alny nied o b ór izb w m iastach (zob. tab e la 17).
N a uw agę zasługuje rów nież fakt, że w m iastach śred n ia w ielkość za gęszczenia izb b y ła bardzo w ysoka i znacznie p rzek raczała przeciętn ą k rajow ą; w ynosiła po n ad 3 osoby n a jed n ą izbę, a w n iek tó ry ch w ahała się od 3 do 3,5 (Płońsk, P u łtu sk , R adzym in, Łosice, W arka, W yszków, W ołom in i gm ina Tłuszcz). W w ielu m iastach znaczna ilość izb w y m ag a ła pow ażnych n akładów n a odbudow ę i k a p ita ln e rem on ty, co dotyczyło p raw ie połow y posiadanego zasobu m ieszkaniow ego (Mińsk M azowiecki 2 241 izb na posiadane 5 204, P ru szk ó w 3 467, tj. około 25%, Ż y rard ó w
l a t a
1950 1951 1952 1953 1954 1955
W yszczególnienie
bud.
odbud. reraon.kap . ‘ bud.odbud. rem on.kap. odbud.bud. rem on.kap. odbud.bud. rem on.kap. odbud.bud. rem on.kap . odbud.bud. rem on.kap.
Z przeznacze niem na budowę i odbudowę oraz kapitalne remon ty 31,5 42 31,5 52,5 38,5 63 49 77 52,5 91 77 94,5 Ilość izb*) 63 142 73 167 41 221 102 252 104 303 148 317
*) Ogółem budowa i odbudowa 531 izb; kapitalne remonty 1402 izby. Źródło: APW, Biuro Regionalne PKPG Województwa Warszawskiego, t. 101.
Tabela 15
Udział sektora społecznego (państwa) oraz prywatnego woj. warszawskiego w bu downictwie mieszkaniowym w Planie Sześcioletnim z podaniem izb.
1 a t a W yszczególnienie
1950 1951 1952 1953 1954 1955
bud.
odbud. rem on.kap. odbud.bud. rem on.kap. odbud.bud. rem on.kap. odbud.bud. rem on.kap. odbud.bud. rem on.kap. odbud.bud. remon.kap.
Państwowe 40 2,9 65 85 78 10 84 10 85 5 105 5
Sektor prywatny 1 914 531 1 813 760 1 797 986 1 629 767 1 605 621 1 533 574
Razem *) 1 954 560 1 878 845 1875 996 1713 777 1690 626 1758 579
*) państwa: budowa i odbudowa 457 izb, kapitalne remonty 144; sektor prywatny: budowa i odbudowa 10 291, kapitalne remonty 4 239.
