Środki zapobiegawcze
Środki przymusu cz. 2
Tymczasowe aresztowanie
poręczenie
dozór policji
zakaz opuszczania kraju
nakaz opuszczenia przez oskarżonego lokalu mieszkalnego
szczegółowe nakazy i zakazy określonego zachowania się oskarżonego określone w art. 276 k.p.k.
społeczne
osoby godnej zaufania zwykły
warunkowy majątkowe
niemajątkowe
Środki zapobiegawcze
to środki przymusu, których celem jest: zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania,
a wyjątkowo stosowane są w celu zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa.
Środki zapobiegawcze dzielą się na izolacyjne i nieizolacyjne.
Do środków zapobiegawczych izolacyjnych zalicza się wyłącznie tymczasowe aresztowanie.
Środki nieizolacyjne to:
- poręczenie majątkowe (art. 266 k.p.k.),
- poręczenie niemajątkowe - społeczne (art. 271 k.p.k.) i poręczenie osoby godnej zaufania (art. 272 k.p.k.),
- dozór Policji zwykły (art. 275 § 1,2,4 k.p.k.) i warunkowy (art. 275 § 3 k.p.k.), - nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym (art.
275a k.p.k.),
- zawieszenie w czynnościach służbowych, w wykonywaniu zawodu, nakaz powstrzymania się od określonej działalności, nakaz powstrzymania się od prowadzenia pojazdów (art. 276 k.p.k.),
- zakaz opuszczania kraju (art. 277 k.p.k.).
Funkcje środków zapobiegawczych
FUNKCJE
Podstawową funkcją środków zapobiegawczych jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania. Zasadniczo spełniają one zatem
1. funkcję zabezpieczającą (zabezpieczają, chronią postępowanie karne), a zarazem
2. funkcje prewencyjną (uniemożliwiają bezprawny wpływ na prawidłowy tok postępowania).
Funkcją akcesoryjną środków zapobiegawczych jest
3. funkcja ochronna, mająca na celu zapobiegnięcie popełnienia przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa (chronią społeczeństwo przed popełnieniem przez oskarżonego/podejrzanego nowego, ciężkiego przestępstwa).
ŻADNYCH INNYCH FUNKCJI NIE SPEŁNIAJĄ!!! Niedopuszczalne jest zwłaszcza przypisywanie im funkcji restrykcyjnej np. „w odwecie” za nieprzyznanie się oskarżonego do winy, odmowy złożenia wyjaśnień.
Przesłanki stosowania środków zapobiegawczych
Dopuszczalność zastosowania środków zapobiegawczych uzależniona jest od istnienia tzw. przesłanek (podstaw) ogólnych (art. 249 § 1 k.p.k.) i co najmniej jednej z tzw. przesłanek (podstaw) szczególnych (art. 258 k.p.k.).
PODSTAWY OGÓLE (art. 249 § 1 k.p.k.):
Konieczność zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania
wyjątkowo konieczność zapobiegnięcia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa
(zob. art. 258 § 3 k.p.k.)
tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa przez
oskarżonego
Podstawy szczególne stosowania środków zapobiegawczych wymienione w art. 258 § 1 pkt 1 i 2 mają charakter procesowy i służą osiągnięciu celów procesowych.
Natomiast podstawy z § 2 i 3 skierowane są na realizację pozaprocesowych (represyjnych) funkcji środków zapobiegawczych
Podstawy ogólne
I. Konieczność zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania
• Obejmuje ono zarówno postępowanie przygotowawcze, jak i postępowanie jurysdykcyjne
• Ma ono służyć zabezpieczeniu postępowania przed różnymi utrudnieniami ze strony podejrzanego: ucieczka, ukrywanie się, matactwo. Zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania oznacza stworzenie przez organ je prowadzący takich warunków, że postępowanie to przebiega w sposób określony przez ustawę procesową, zmierzając ku osiągnięciu jego celów, ogólnie określonych w art. 2 k.p.k. Zabezpieczenie, o którym tu mowa, odnosi się do zachowania oskarżonego (podejrzanego), polegającego zarówno na działaniu, jak i zaniechaniu - w okresie od wszczęcia postępowania do jego prawomocnego zakończenia i rozpoczęcia wykonania kary. Zatem, przedłużające się postępowanie, będące następstwem jego wadliwego prowadzenia, nie może decydować o dalszym stosowaniu środków zapobiegawczych, a w szczególności tymczasowego aresztowania. Również to, że sprawa dotyczy członków zorganizowanej grupy przestępczej i nie wszyscy jej członkowie zostali zatrzymani, nie może "w nieskończoność"
powodować przedłużania tymczasowego aresztowania. Odbywanie kary pozbawienia wolności nie powoduje niecelowości tymczasowego aresztowania; z wykonywaniem tej kary związane są inne rygory niż ze stosowaniem tymczasowego aresztowania; uzyskanie przepustki, przerwy w karze, czy nawet warunkowego przedterminowego zwolnienia, to okoliczności, które mogą umożliwić oskarżonemu ucieczkę lub ukrycie się
• Dodatkowo, jak słusznie podkreśla się w piśmiennictwie, okoliczność, że sprawa ma charakter rozwojowy, nie jest przesłanką do stosowania środków zapobiegawczych (zob. J. Skorupka, Glosa do post. SA we Wrocławiu z 19.10.2005 r., II AKZ 453/05, OSP 2007, Nr 2, poz. 19).
Podstawy ogólne
2. Zapobieżenie popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa
• Stosowanie środków zapobiegawczych w celu zapobieżenia popełnieniu przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa ma charakter wyjątkowy, gdyż jest to odstępstwo od procesowego charakteru środków zapobiegawczych. Przesłanka ta jest powiązana z art. 258 § 3, który odnosi się do tzw. Prewencyjnego stosowania środków zapobiegawczych. Artykuł 258 § 2 definiuje pojęcie ciężkiego przestępstwa. Jest to zbrodnia lub występek zagrożony karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat
Zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo
• a więc nie wykroczenia, lecz zbrodni albo występku (art. 7 k.k.), zachodzi wówczas, gdy zebrane w toku postępowania dowody wskazują na taki stopień prawdopodobieństwa, który graniczy z pewnością, choć nie jest z nią tożsamy, że zostało popełnione konkretne przestępstwo przez konkretną osobę
• Prawdopodobieństwo dotyczy nie tylko tego, że określony czyn zawiera wszystkie ustawowe znamiona przestępstwa (art. 1 k.k.), ale także, że popełniła je osoba, w stosunku do której ma być zastosowany środek zapobiegawczy. Świadczyć o tym muszą konkretne dowody, które organ stosujący tego rodzaju środek ma obowiązek przedstawić w uzasadnieniu postanowienia
• Ocena stopnia prawdopodobieństwa popełnienia przez podejrzanego przestępstwa, które zgodnie z treścią przepisu musi być "duże", powinna być odnoszona do konkretnego opisu czynu zamieszczonego w postanowieniu o przedstawieniu zarzutów, jako podstawy faktycznej limitującej także organ orzekający, a więc do wszystkich znamion czynu określonego w powołanym przez prokuratora przepisie k.k. i nie może ograniczać się do wskazania, że zarzucone podejrzanemu zachowanie wypełnia ewentualnie tylko część znamion wyszczególnionych w danym typie.
• W judykaturze wskazuje się, że do oceny materiału dowodowego w aspekcie istnienia prawdopodobieństwa mają prawo także strony postępowania oraz ich pełnomocnicy.
Jeśli zarzucają oni niedopełnienie obowiązku sprawdzenia istnienia prawdopodobieństwa, powinni wykazać lub co najmniej uprawdopodobnić, jakie są podstawy takiego zarzutu (post. SA w Katowicach z 18.4.2007 r., II AKZ 239/07, KZS 2007, Nr 7-8, poz. 113)
Wymogi formalne stosowania środków zapobiegawczych
1. Legitymacja organu procesowego
Środki zapobiegawcze mogą być stosowane, uchylane i zmienianie przez sąd, a w postępowaniu przygotowawczym tylko przez prokuratora
WYJĄTEK! Tymczasowe aresztowanie, niezależnie od stadium postępowania może stosować wyłącznie sąd – w postępowaniu przygotowawczym na wniosek
prokuratora (art. 250 k.p.k.)
Natomiast zastosowany przez sąd środek zapobiegawczy może być w postępowaniu przygotowawczym uchylony lub zmieniony na łagodniejszy również przez prokuratora (art. 253 § 2 k.p.k.)
2. Uprzednie wydanie postanowienia o wszczęciu postępowania
Środki zapobiegawcze mogą być stosowane tylko w toku procesu, aż do chwili
rozpoczęcia wykonania kary. W przypadku tymczasowego aresztowania dotyczy to tylko sytuacji, gdy orzeczona została kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania
art. 249 § 4 k.p.k.
3. Uprzednie wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów
Zastosowanie środków zapobiegawczych uwarunkowane jest uprzednim wszczęciem postępowania in personam
Art.. 249 § 2 k.p.k.
4. Przesłuchanie podejrzanego (oskarżonego) przed podjęciem decyzji o zastosowaniu środka zapobiegawczego
Wyjątek dotyczy sytuacji, gdy podejrzany (oskarżony) ukrywa się lub jest nieobecny w kraju
art. 249 § 3 k.p.k. - udział obrońcy oraz prokuratora
5. Decyzja o zastosowaniu środka zapobiegawczego ma formę postanowienia
art. 251 k.p.k. (wymogi formalne postanowienia)
Kontrola stosowania środków zapobiegawczych
Z urzędu
(art. 253 § 1 k.p.k.) W trybie zażalenia
(art. 252 k.p.k.) Wniosek o zmianę lub uchylenie środka zapobiegawczego (art. 254 k.p.k.)
• Polega na tym, że środek
zapobiegawczy należy niezwłocznie uchylić lub zmienić, jeżeli ustaną przyczyny,
wskutek których został on
zastosowany (np.
ustalono miejsce pobytu
oskarżonego i nic nie wskazuje na uzasadnioną obawę ucieczki ) lub
powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie albo zmianę (np.
ciężka choroba oskarżonego)
• Uchylenia lub zmiany może
dokonać sąd, zaś w postępowaniu przygotowawczym uchylenie lub zmiana środka na łagodniejszy należy do kompetencji prokuratora.
• Prokurator może zmienić środek również na bardziej dotkliwy, pod warunkiem, że czyni to w obrębie środków
zapobiegawczych nieizolacyjnych
• Na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego (a więc zarówno o stosowaniu, przedłużaniu, jak i o
odmowie zastosowania lub przedłużenia stosowania albo o uchyleniu środka) co do zasady przysługuje zażalenie na zasadach ogólnych, tzn. do organu wyższego nad tym, który wydał dane postanowienie, z tym że gdy wydał je prokurator, zażalenie służy jednak do sądu rejonowego, w którego okręgu toczy się
postępowanie (§ 2). Jeżeli zatem postanowienie o odmowie zastosowania tymczasowego
aresztowania wydał sąd rejonowy inny niż sąd miejsca prowadzenia procesu (art. 250 § 2 zdanie pierwsze in fine), zażalenie przysługuje do sądu okręgowego
wyższego wobec sądu, który zdecydował o odmowie.
• Możliwe jest również zażalenie w tzw. instancji poziomej, czyli do składu tego samego sądu
innego osobowo (np. art.
263 § 5 k.p.k., 426 § 2 k.p.k.)
• W wyniku rozpoznania zażalenia sąd utrzymuje w mocy, uchyla lub zmienia postanowienie (art. 437 k.p.k.)
Oskarżony (bądź jego obrońca) może składać w każdym czasie wniosek o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego. Wniosek składa się do organu przed którym toczy się postępowanie – prokuratora w postępowaniu przygotowawczym, a po wniesieniu aktu oskarżenia do sądu przed którym sprawa się toczy.
Prokurator rozstrzyga w terminie 3 dni (termin instrukcyjny). Sąd nie ma terminu na rozpatrzenie wniosku!
Na postanowienie w przedmiocie wniosku o uchylenie lub zmianę tymczasowego aresztowania oskarżonemu zażalenie
przysługuje tylko wtedy, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania dotyczącego tego samego oskarżonego (tzw. termin karencyjny). Wynika z tego, że:
- postanowienie w przedmiocie wniosku o uchylenie bądź zmianę tymczasowego aresztowania (a więc gdy wydano tylko
postanowienie "w przedmiocie wniosku", a nie postanowienie o zmianie środka) jest zaskarżalne z ograniczeniem temporalnym, ponieważ oskarżonemu (jego obrońcy) zażalenie przysługuje tylko wtedy, gdy wniosek taki złożono po upływie co najmniej 3 miesięcy od daty wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania tegoż oskarżonego, bez względu na to w jakim trybie zostało wydane, a więc np.
wydał je sąd rejonowy w postępowaniu przygotowawczym na wniosek prokuratora, czy też wydał je sąd okręgowy na skutek rozpoznania zażalenia złożonego w trybie art. 252 § 1 k.p.k.
- zażalenie na postanowienia w przedmiocie nieizolacyjnych środków zapobiegawczych nie jest ograniczone temporalnie
- decyzja rozstrzygająca negatywnie wniosek złożony wcześniej niż przed upływem wskazanego terminu nie jest w ogóle zaskarżalna, a prezes sądu (przewodniczący wydziału, upoważniony sędzia - art. 93 § 2) albo prokurator, zarządzeniem, odmawia jego przyjęcia (art. 429 § 1, art. 465 § 1), ze względu na
niedopuszczalność zażalenia
Zażalenie na postanowienie sądu rozpoznaje ten sam sąd w składzie trzech sędziów (art. 254 § 3 k.p.k.), zaś zażalenie na postanowienie prokuratora jest rozpoznawane w trybie art. 252 § 2 k.p.k., czyli przez sąd, w którego okręgu prowadzi się postępowanie
Tymczasowe aresztowanie – uwagi ogólne
izolacyjny środek zapobiegawczy
zasada proporcjonalności:
tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek
zapobiegawczy (art. 257 § 1 k.p.k.)
zakaz kumulacji, dopuszczalne warunkowe tymczasowe aresztowanie (art. 257 § 2)
zasada fakultatywności:
tymczasowe aresztowanie nie jest
obligatoryjne, a można je zastosować tylko, gdy
zachodzą przesłanki ogólne i jedna szczególna
UWAGA!!! NOWE REGULACJE
Zmiana: Art. 252. § 1 Na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje zażalenie na zasadach ogólnych, z wyjątkiem, o którym mowa w § 2 chyba że ustawa stanowi inaczej.
§ 2. Na postanowienie prokuratora w przedmiocie środka zapobiegawczego zażalenie przysługuje do sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzi się postępowanie.
§ 3. Zażalenie na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego sąd rozpoznaje niezwłocznie.
§ 3. Zażalenie na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego sąd rozpoznaje niezwłocznie, z tym że zażalenie na postanowienie w przedmiocie tymczasowego
aresztowania nie później niż przed upływem 7 dni od przekazania sądowi zażalenia wraz z niezbędnymi aktami.
Ratio legis zmian: W art. 252 k.p.k. modyfikacja dotyczy § 1 i 3 tego przepisu i ma na celu dostosowanie przepisu do rozwiązań płynących z innych norm kodeksu (§ 1) oraz przyspieszenie procedowania zażaleniowego w sprawach dotyczących środków zapobiegawczych (§ 3). Obecnie w
§ 1 przyjmuje się, że zażalenie na postanowienie w przedmiocie takiego środka przysługuje „na zasadach ogólnych”, a więc do organu wyższego rzędu, „z wyjątkiem, o którym mowa w § 2”, mimo że także z innych uregulowań wynikają wyjątki w tej materii, gdyż zakłada się tam tzw. instancję poziomą (zob. art. 263 § 5 czy art. 426 § 2 k.p.k.). Także i niniejszy projekt zakłada dodatkową regulację w tej kwestii, gdyż w proponowanym art. 538 § 2 k.p.k. zakłada zażalenie na
postanowienie Sądu Najwyższego o zastosowaniu tymczasowego aresztowania po uchyleniu wyroku w trybie kasacji przyjmując, że sądem odwoławczym będzie tu równorzędny skład Sądu Najwyższego. Z tych też względów dokonuje się zmiany w treści § 1 art. 252 k.p.k. przyjmując, że zażalenie na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego służy nadal na zasadach
ogólnych, „chyba że ustawa stanowi inaczej”, co obejmie zarówno dotychczasowy wyjątek z § 2, jak i odmienne regulacje w tej kwestii wynikające z innych przepisów kodeksu. Natomiast zmiana w § 3 art. 252 k.p.k., który dotychczas ogranicza się jedynie do przyjęcia, że zażalenie w przedmiocie środka zapobiegawczego sąd rozpoznaje niezwłocznie, polega na uzupełnieniu tego przepisu o wskazanie, że - gdy dotyczy ono tymczasowego aresztowania - winno to nastąpić „nie później niż przed upływem 7 dni” od przekazania tego zażalenia wraz z aktami sądowi odwoławczemu. Jest to reakcja na występujące niestety w praktyce przypadki zdecydowanie dłuższego czasu
rozpoznawania takich zażaleń, a należy mieć na uwadze, że dotyczą one pozbawienia obywatela wolności, czyli wkraczania w konstytucyjnie chronioną wolność osobistą, zatem w tym zakresie niezbędne są określone, w tym terminowe, rygory także dla działania sądów.
UWAGA!!! NOWE REGULACJE
Zmiana: Art. 249. § 5. Prokurator i obrońca mają prawo wziąć udział w posiedzeniu sądu dotyczącym przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania oraz rozpoznania zażalenia na zastosowanie lub przedłużenie tego środka zapobiegawczego. Na żądanie oskarżonego, który nie ma obrońcy, wyznacza się do tej czynności obrońcę z urzędu. Zarządzenie może wydać także referendarz sądowy. Niestawiennictwo obrońcy lub prokuratora należycie zawiadomionych o terminie nie tamuje rozpoznania sprawy.
Ratio legis zmian: Dodaje się zdanie drugie przyjmując, że gdy oskarżony, którego środek ten dotyczy, nie ma obrońcy, ustanawia się mu obrońcę z urzędu dla zapewnienia mu obrony formalnej w zakresie wskazanych czynności. W aktualnym stanie prawnym takiego wymogu nie było, zatem dopuszczano możliwość braku w ogóle reprezentacji oskarżonego na tych
posiedzeniach, co z uwagi na to, że chodzi o pozbawianie człowieka wolności, budzi zasadne zastrzeżenia, tak od strony konstytucyjnej, jak i konwencyjnej. Nadal jednak nie będzie
wymagane każdorazowe sprowadzanie samego oskarżonego (podejrzanego) na wskazane
posiedzenia, a i niestawienie się prokuratora lub obrońcy na to posiedzenie mimo prawidłowego powiadomienia nie będzie tamowało rozpoznania sprawy. Niezbędne będzie natomiast
zmodyfikowanie rozporządzenia wykonawczego Ministra Sprawiedliwości dotyczącego opłat za czynności adwokackie, aby objąć nim także opłaty dla obrońcy z urzędu ustanowionego ad hoc tylko do określonej czynności procesowej - tu udziału w posiedzeniu, o którym mowa w art. 249
§ 5 k.p.k. - z tym wszak, że w razie obciążenia, następnie w wyroku, kosztami procesu
oskarżonego, do kosztów, jakie będzie on musiał uiścić Skarbowi Państwa, włączona będzie także owa opłata.
* Powyższa zmiana koresponduje w bezpośredni sposób z nowym art. 80a. § 1, który stanowi:
Na wniosek oskarżonego, który nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu, sąd lub referendarz sądowy wyznacza w postępowaniu sądowym obrońcę z urzędu, chyba że ma zastosowanie art.
79 § 1 lub 2 albo art. 80. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest
obowiązkowy. § 2. Przepis § 1 zdanie pierwsze stosuje się odpowiednio do wyznaczenia obrońcy w celu dokonania określonej czynności procesowej w toku postępowania sądowego,
UWAGA!!! NOWE REGULACJE
Zmiana: nowy art. 249a k.p.k.
Podstawę orzeczenia o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania mogą stanowić jedynie ustalenia poczynione na podstawie dowodów jawnych dla oskarżonego i jego obrońcy. Sąd uwzględnia z urzędu także okoliczności, których prokurator nie ujawnił, po ich ujawnieniu na posiedzeniu, jeżeli są korzystne dla oskarżonego
Ratio legis zmian: Dodany art. 249a k.p.k. formułuje, czego dotąd w kodeksie nie było, podstawy
dowodowe postanowień o zastosowaniu lub przedłużeniu tymczasowego aresztowania i jest powiązany z rozwiązaniem zawartym w zmienionym również § 5a art.156 k.p.k. (zawierającym wymóg udostępnienia podejrzanemu i jego obrońcy akt sprawy w części zawierającej treść dowodów wskazanych we wniosku o tymczasowe aresztowanie). Art. 249a k.p.k. kierowany jest do sądu i zakłada, że podstawą orzeczenia o zastosowaniu lub przedłużeniu omawianego środka zapobiegawczego mogą być jedynie ustalenia
poczynione na podstawie owych jawnych dla tych podmiotów dowodów. Sąd w tym zakresie nie będzie więc mógł czynić podstawą faktyczną postanowienia, tego, co wynika z innych zawartych w aktach dowodów, których nie ujawniono podejrzanemu i obrońcy. Istnienie takich dowodów w aktach
przekazanych sądowi nie będzie więc mogło stwarzać podstawy do dokonywania w oparciu o nie ustaleń rzutujących na orzeczenie o tymczasowym aresztowaniu. Proponowany art. 249a k.p.k. w swoim zdaniu drugim zobowiązuje jednak sąd do uwzględniania z urzędu także okoliczności, których prokurator nie ujawnił tym podmiotom, ale tylko odnośnie tych, które są korzystne dla oskarżonego; sąd będzie wówczas zobligowany do ich ujawnienia na posiedzeniu, na którym rozstrzyga w kwestii tymczasowego
aresztowania, co umożliwi też obronie stosowną argumentację, a prokuratorowi ustosunkowanie się przed sądem do tych okoliczności na tle dowodów wskazanych na poparcie wniosku o zastosowanie tego środka.
Rewolucyjna wręcz miana w treści art. 156 § 5a k.p.k.:
„W razie złożenia w toku postępowania przygotowawczego wniosku o zastosowanie albo przedłużenie tymczasowego aresztowania podejrzanemu i jego obrońcy udostępnia się niezwłocznie akta sprawy w części zawierającej treść dowodów wskazanych we wniosku”.
Środki zapobiegawcze (w tym tymczasowe aresztowanie)
przesłanki szczególne
Środki zapobiegawcze, w tym tymczasowe aresztowanie może nastąpić, jeśli zaistnieje przesłanka ogólna
stosowania środków zapobiegawczych plus co najmniej jedna z przesłanek szczególnych (art. 258 k.p.k.), a jeśli:
zachodzi uzasadniona
obawa ucieczki lub ukrywania się
oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie
można ustalić jego tożsamości albo nie ma on
w kraju stałego miejsca pobytu
Obawa musi być uzasadniona, a więc konkretna, co należy wykazać w postanowieniu o zastosowaniu środka zapobiegawczego, wskazując na konkretne dowody i okoliczności z nich wynikające,
świadczące o tym, że oskarżony podejmie próbę ucieczki lub że będzie się ukrywał. Przyjmuje się, że rzeczywiste niebezpieczeństwo ucieczki lub ukrywania się oceniane powinno być m.in. przez pryzmat osobowości oskarżonego, stanu majątkowego, a także zachowania oskarżonego. Podstawową
okolicznością uzasadniającą obawę ucieczki jest niemożność ustalenia tożsamości oskarżonego.
Może to mieć miejsce w sytuacji, kiedy oskarżony nie posiada dokumentu stwierdzającego jego tożsamość bądź jest to dokument, podrobiony lub przerobiony i nie można w inny sposób stwierdzić jego danych personalnych. Brak stałego miejsca pobytu w kraju nie jest tożsamy z pojęciem stałego miejsca zamieszkania. Oskarżony ma obowiązek podawania organom ścigania miejsca swego zamieszkania. Ponadto musi każdorazowo zawiadamiać o zmianie miejsca swego zamieszkania lub pobytu, jeśli trwa ona dłużej niż 7 dni (art. 75 § 1). Fakt niezamieszkiwania w miejscu zameldowania nie świadczy w sposób jednoznaczny o zamiarze ukrywania się przed wymiarem sprawiedliwości.
Niemniej jednak wskazanie tego miejsca jako adresu, pod którym oskarżonego można zastać, choć tam się nie przebywa, trzeba uznać za utrudnianie postępowania i uchylanie się od wymiaru
sprawiedliwości. Również o ukrywaniu się nie można mówić w sytuacji, gdy oskarżony przebywał pod adresem zameldowania i nie był poszukiwany celem ustalenia miejsca pobytu, a jedynie nie stawiał się na wezwania w trakcie prowadzonego przeciwko niemu postępowania
zachodzi uzasadniona
obawa, że oskarżony
będzie nakłaniał do
składania fałszywych
zeznań lub wyjaśnień albo w inny
bezprawny sposób utrudniał postępowanie
karne
Mowa tu o matactwie, Matactwem określa się bezprawne wpływanie na bieg procesu karnego, co należy wiązać wyłącznie z niezgodnym z prawem zachowaniem oskarżonego czy też podejrzanego.
Warunek ten nie będzie spełniony, gdy zachowania oskarżonego obiektywnie utrudniają postępowanie, lecz są wynikiem realizacji przyznanych mu przez ustawę procesową uprawnień, np. do obrony (odmowa składania wyjaśnień, zmienność wyjaśnień, czy też odmowa aktywnego uczestniczenia w czynności sądu albo biegłego). Również w tym wypadku obawa musi być uzasadniona, a konkretne okoliczności, które o tym mogą świadczyć, to przede wszystkim
wcześniejsze zachowanie oskarżonego podjęte w tym właśnie celu. Może to być zarówno zachowanie samego oskarżonego, jak i zachowanie innych osób, podejmowane w porozumieniu z oskarżonym.
Inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku sprawców działających w zorganizowanej grupie
przestępczej. W orzecznictwie podnosi się, że izolacja jest konieczna, także by zapobiec matactwu w rozumieniu art. 258 § 1 pkt 2, które w przypadku osób podejrzanych o kierowanie zorganizowaną grupą przestępczą nabiera realnych kształtów z racji podporządkowania sobie w ramach wewnętrznej struktury organizacyjnej grupy innych jej członków, a tym samym możliwości sterowania nimi w sposób dowolny i nieograniczony także na użytek procesu. Nie trzeba zatem w przypadku tego
rodzaju sprawców wskazywać konkretnych dowodów, które przemawiałyby za podejmowaniem przez nich działań stanowiących bezprawne utrudnianie postępowania, co z reguły jest wymagane przy przesłance z art. 258 § 1 pkt 2
Jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni
lub występku zagrożonego karą
pozbawienia wolności, której
górna granica wynosi co najmniej 8
lat, albo gdy sąd pierwszej instancji
skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą
niż 3 lata, obawy utrudniania prawidłowego toku
postępowania , o których mowa w § 1,
uzasadniające stosowanie środka
zapobiegawczego, mogą wynikać także z surowości grożącej
oskarżonemu kary
Samodzielną, szczególną przesłanką stosowania środków zapobiegawczych jest grożąca
oskarżonemu surowa kara pozbawienia wolności. Dotyczy to jednak sytuacji postawienia zarzutu popełnienia zbrodni albo występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat (określona w części szczególnej k.k. albo innej ustawy), a w wypadku skazania, jeżeli została wymierzona przez sąd pierwszej instancji - bezwzględna kara co najmniej 3 lat pozbawienia wolności (tzw. areszt międzyinstancyjny).
W orzecznictwie można się spotkać z poglądem, że prognoza surowej kary nie jest odrębną
przesłanką stosowania środków zapobiegawczych, a jedynie uprawnieniem adresowanym do sądu stosującego tymczasowe aresztowanie ograniczenia uzasadnienia potrzeby stosowania
tymczasowego aresztowania w celu zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania (zob. więcej post. SA we Wrocławiu z 6.12.2006 r., II AKZ 626/06). Zagadnienie to zostało rozstrzygnięte w uchw.
SN z 19.1.2012 r. (I KZP 18/11) w której SN stwierdził, że podstawy stosowania tymczasowego aresztowania określone w art. 258 § 2 przy spełnieniu przesłanek wskazanych w art. 249 § 1 i art.
257 § 1 i przy braku przesłanek negatywnych określonych w art. 259 § 1 i 2 stanowią samodzielne przesłanki szczególne stosowania tego środka zapobiegawczego. W uzasadnieniu do uchwały SN podkreślił, że przewidywanie przyszłej kary musi odbywać się w dwóch aspektach, czyli pod kątem przesłanki pozytywnej (art. 258 § 2) jak i negatywnej (art. 259 § 2).
Należy jednak pamiętać o tym, że okoliczność z art. 258 § 2 nie może odnosić się tylko do
ustawowego zagrożenia za dany typ przestępstwa. Nie wystarczy wskazanie kwalifikacji prawnej i sankcji zawartej w danym przepisie prawnym. Należy wykazać, że oskarżonemu in concreto grozi surowa kara . Nie sposób zapomnieć, że funkcją tymczasowego aresztowania jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, a nie antycypacja kary, co przemawia za tym, że w sytuacji braku uzasadnionych przesłanek wynikających z treści art. 258 § 1 pkt 1, nie ma podstaw do przedłużenia najsurowszego ze środków zapobiegawczych. Ten bowiem wykonywany być powinien jedynie na okres niezbędny.
O nadużyciu w powoływaniu przesłanki surowości kary można mówić dopiero wówczas, gdy
tymczasowe aresztowanie nie spełnia już funkcji zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania albo gdy postępowanie jest prowadzone rażąco wadliwie, albo gdy okres aresztowania zbliża się do prawdopodobnej długości kary realnie grożącej oskarżonemu
WYJĄTKOWO także wtedy, gdy zachodzi uzasadniona obawa,
że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni
lub umyślnego występku, popełni
przestępstwo przeciwko życiu,
zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza gdy
popełnieniem takiego
przestępstwa groził
Tylko przykładowo wskazana została jedna z okoliczności, która może świadczyć o uzasadnionej obawie popełnienia przestępstwa - sformułowana (wypowiedziana w jakiejkolwiek formie) przez oskarżonego groźba. Może to być jednak każda inna okoliczność, wiążąca się z zachowaniem oskarżonego, która może świadczyć o tym, że zamierza on popełnić jedno z przestępstw
wymienionych w art. 258 § 3, np. nabycie broni, materiałów wybuchowych, gromadzenie informacji o miejscu zamieszkania lub przebywania pokrzywdzonego albo świadka zdarzenia.
Trzeba zauważyć, że podstawa ta nie występuje samodzielnie i jest powiązana z § 2 przepisu.
Wnioskować to można ze sformułowania "oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku". W związku z tym, ażeby zastosować środek zapobiegawczy, musi zachodzić uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub
umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub
bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.
W tym miejscu trzeba zauważyć, że tymczasowe aresztowanie może być stosowane niezależnie od odbywania przez aresztowanego kary pozbawienia wolności. Obie te formy różnią się w istotny sposób, jeśli chodzi o pozostawanie do dyspozycji organu procesowego, stopień izolowania od kontaktów zewnętrznych, możliwości uzyskiwania wolności poprzez przepustki, przerwy w karze, przedterminowe zwolnienia. W związku z tym nie ma znaczenia fakt pozbawienia wolności, ale inne rygory właściwe aresztowaniu, niezbędne dla postępowania .
Przesłanki szczególne
Przesłanki ogólne
• konieczność zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania
• wyjątkowo konieczność zapobieżenia popełnienia przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa
• duże prawdopodobieństwo, wynikające z zebranych dowodów, że oskarżony popełnił zarzucane mu przestępstwo
Przesłanki
szczególne 1. uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się oskarżonego, zwłaszcza wtedy, gdy nie można ustalić jego tożsamości albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu
2. uzasadniona obawa, że oskarżony będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w inny bezprawny sposób utrudniał postępowanie karne
3. uzasadniona grożącą oskarżonemu surową kara, jeżeli oskarżonemu zarzuca się popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat, albo gdy sąd pierwszej instancji skazał go na karę pozbawienia wolności nie niższą niż 3 lata
4. uzasadniona obawa, że oskarżony, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził
decydując o zastosowaniu określonego środka zapobiegawczego, uwzględnia się rodzaj i charakter obaw wskazanych w art. 258 § 1-3 przyjętych za podstawę stosowania danego środka oraz nasilenie ich
zagrożenia dla prawidłowego przebiegu postępowania w określonym stadium (art. 258 § 4 k.p.k.) Względne
zakazy
tymczasowego aresztowania (art. 259)
1. pozbawienie oskarżonego wolności spowodowałoby dla jego życia lub zdrowia poważne niebezpieczeństwo
2. pozbawienie oskarżonego wolności pociągałoby wyjątkowo ciężkie skutki dla oskarżonego lub jego najbliższej rodziny
3. jeżeli na podstawie okoliczności sprawy można przewidywać, że sąd orzeknie w stosunku do oskarżonego karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania lub karę łagodniejszą albo że okres tymczasowego aresztowania przekroczy przewidywany wymiar kary pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia
4. jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą dwóch lat, UWAGA! Jeżeli oskarżony ukrywa się, uporczywie nie stawia się na wezwania lub w inny bezprawny
sposób utrudnia postępowanie albo nie można ustalić jego tożsamości, wyłączenia z pkt 3 i 4 nie mają zastosowania
Zasada
proporcjonalno ści (art. 257)
Tymczasowego aresztowania nie stosuje się, jeżeli wystarczający jest inny środek zapobiegawczy
Szczególne przesłanki przedłużania tymczasowego aresztowania (art. 263 § 4)
Konieczność przedłużenia powstaje w związku z:
• zawieszeniem postępowania
• czynnościami zmierzającymi do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego
• wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju
• celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego
UWAGA!!! NOWA REGULACJA
Nowy art. 250 § 2a k.p.k.
We wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania wymienia się dowody wskazujące na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo, okoliczności przemawiające za istnieniem zagrożeń dla prawidłowego toku
postępowania lub możliwości popełnienia przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa lub określonej podstawy stosowania tego środka zapobiegawczego i konieczności jego stosowania.
Ratio legis zmian: Nowy § 2a art. 250 k.p.k. formułuje – nie występujące dotąd wprost w kodeksie – wymogi, jakie spełniać powinno uzasadnienie wniosku prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania. Konsekwencją tej zmiany jest także modyfikacja art. 251 § 3 k.p.k., normującego uzasadnienie postanowienia sądu o zastosowaniu tego środka. Proponowany § 2a art. 250 k.p.k.
przyjmuje, że we wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania prokurator powinien: a) po pierwsze wymienić dowody, które wskazują na zaistnienie - wymaganej przez art. 249 § 1 k.p.k. - przesłanki dużego prawdopodobieństwa, że podejrzany popełnił zarzucane mu przestępstwo, b) po wtóre wskazać okoliczności, z których wynika określona obawa bezprawnego utrudniania przez
podejrzanego postępowania lub możliwość popełnienia przez niego nowego ciężkiego przestępstwa, a więc również wykazać je określonymi dowodami, z tym że co naturalne nie muszą to być tzw.
dowody ścisłe, ale i swobodne, nadal jednak tylko dowody legalnie (zgodnie z prawem) uzyskane, a więc mogące stanowić dowód, oraz c) po trzecie wykazać w związku z nimi istnienie określonej podstawy prawnej do stosowania tego środka zapobiegawczego - podstawy te wskazane są w modyfikowanym także art. 258 § 1-3 k.p.k. – i konieczności jego stosowania, co z kolei wiąże się z warunkiem przewidzianym w § 1 art. 257 k.p.k., według którego tymczasowego aresztowania nie stosuje się, gdy wystarczający jest inny środek zapobiegawczy oraz założonym w nowym § 4 art.
258 k.p.k. wymogiem uwzględniania stopnia nasilenia zagrożenia danej obawy w określonym
stadium procesu. Przy dopełnianiu wymogów określonych w § 2a art. 250 k.p.k. należy uwzględniać wskazany wcześniej art. 249a k.p.k., co oznacza, że muszą one być oparte wyłącznie na dowodach ujawnionych podejrzanemu i obrońcy. Należy tu mieć też na uwadze, że w orzecznictwie i doktrynie zgodnie przyjmuje się, że przedłużanie tymczasowego aresztowania jest także jego stosowaniem, tyle że dalszym, zatem wymogi wskazane w art. 250 § 2a k.p.k. dotyczą odpowiednio także wniosku prokuratora o przedłużenie stosowania tego środka zapobiegawczego.
UWAGA!!! NOWA REGULACJA
Zmiana: Art. 251 § 3. Uzasadnienie postanowienia o zastosowaniu środka
zapobiegawczego powinno zawierać przedstawienie dowodów świadczących o popełnieniu przez oskarżonego przestępstwa , wykazanie okoliczności
wskazujących na istnienie zagrożeń dla prawidłowego toku postępowania lub możliwości popełnienia przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa w razie niezastosowania środka zapobiegawczego lub określonej podstawy jego zastosowania i potrzeby zastosowania danego środka. W wypadku
tymczasowego aresztowania należy ponadto wyjaśnić, dlaczego nie uznano za wystarczające zastosowanie innego środka zapobiegawczego.
Ratio legis zmian: Powiązana z rozwiązaniem przyjętym w przepisie 250 § 2a k.p.k.
modyfikacja § 3 art. 251 k.p.k. sprowadza się do wprowadzenia również odnośnie
uzasadnienia postanowienia sądu o zastosowaniu każdego środka zapobiegawczego, a nie tylko o tymczasowym aresztowaniu (i jego przedłużenia), dodatkowego wymogu
wykazania w nim istnienia w danej sprawie także konkretnych okoliczności wskazujących na określone zagrożenia ze strony podejrzanego dla prawidłowego toku procesu lub na możliwość popełnienia przez niego, jeżeli nie zastosuje się danego środka, nowego
ciężkiego przestępstwa, a nie tylko – jak obecnie, co nadal również pozostanie aktualne - dowodów świadczących, że popełnił on przestępstwo oraz okoliczności wskazujących na podstawę prawną stosowania środka zapobiegawczego oraz konieczność (potrzebę) jego stosowania, zaś przy tymczasowym aresztowaniu jeszcze i wykazania, że inny środek jest niewystarczający. Odnośnie potrzeby i niezbędności określonego środka sąd będzie
musiał mieć jednak na uwadze także wymóg uwzględniania okoliczności wskazanych w nowym § 4 art. 258 k.p.k., którym - co już naturalne - musi dać wyraz także w
uzasadnieniu orzeczenia. Zatem zbędna jest tu nadmierna kazuistyka, która w art. 251 § 3 k.p.k. obejmowałaby także i te okoliczności, gdyż mieszczą się one w wymogu
wskazania w uzasadnieniu potrzeby i konieczności stosowania danego środka zapobiegawczego.
Czas trwania tymczasowego aresztowania
Tymczasowe aresztowanie jest jedynym środkiem zapobiegawczym izolacyjnym, najbardziej drastycznym w hierarchii środków
zapobiegawczych, dlatego jego trwanie określone jest terminowo.
Kodeks określa zarówno dolną, jak i górną granicę jego stosowania, jednakże w odpowiednich okolicznościach terminy stosowania
tymczasowego aresztowania mogą być przedłużane na mocy postanowienia właściwego sądu.
Przepisy kodeksowe dotyczące terminów tymczasowego aresztowania mają przeciwdziałać długotrwałemu stosowaniu tymczasowego
aresztowania. Jednakże w rzeczywistości Trybunał w Strasburgu wytyka polskim sądom przewlekłość postępowania, a co za tym idzie -
nadużywanie tymczasowego aresztowania i długie okresy jego stosowania (zob. wyr. ETPC z 3.2.2009 r. w sprawie Nr 45219/06 Kauczor v. Polska, gdzie oskarżony przebywał w areszcie 7 lat, 10 miesięcy i 3 dni - wyrok ten jest o tyle istotny, że Trybunał stwierdził w nim, że nadużywanie stosowania tymczasowego aresztowania jest w Polsce problemem strukturalnym, a nie wynikiem pomyłek czy błędnej interpretacji przepisów przez sądy w pojedynczych sprawach.
Podstawowy termin stosowania tymczasowego aresztowania oraz podstawy przedłużenia tymczasowego aresztowania do 12 miesięcy
• W § 1 art. 263 k.p.k. określono podstawowy termin stosowania tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym. Nie może on przekraczać 3 miesięcy.
• Sądem właściwym jest sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzi się postępowanie,
• Sąd ten stosując tymczasowe aresztowanie w postępowaniu przygotowawczym na okres krótszy niż 3 miesiące, jest nadal właściwy do ponownego zastosowania tego środka
zapobiegawczego lub jego przedłużenia (nawet kilkukrotnie) na podstawie art. 263 § 1, z tym jednak zastrzeżeniem, że łączny okres rzeczywistego pozbawienia wolności
podejrzanego na podstawie postanowienia sądu rejonowego nie może przekroczyć 3 miesięcy. Dopiero po upływie tego terminu właściwym do ponownego zastosowania
izolacyjnego środka zapobiegawczego wobec podejrzanego lub do przedłużenia owego środka jest sąd wskazany w art. 263 § 2, czyli sąd właściwy do rozpoznania sprawy.
• Jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy nie można było ukończyć
postępowania przygotowawczego w terminie do 3 miesięcy, na wniosek prokuratora, sąd I instancji właściwy do rozpoznania sprawy (rejonowy lub okręgowy), gdy
zachodzi taka potrzeba, może przedłużyć tymczasowe aresztowanie na okres, który
łącznie nie może przekroczyć 12 miesięcy, a więc przedłużyć o 9 miesięcy. Zasadą jest, że czas trwania tymczasowego aresztowania nie może wykraczać poza terminy
postępowania przygotowawczego, a więc jeśli następuje przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania, to wcześniej musiało zostać przedłużone postępowanie
przygotowawcze. W judykaturze przyjęto, że "szczególne okoliczności sprawy", powodujące niemożność ukończenia postępowania przygotowawczego w terminie, to wszelkie
obiektywnie występujące przeszkody natury faktycznej, dowodowej i proceduralnej, tamujące przebieg postępowania przygotowawczego, których usunięcie nie było możliwe w terminie określonym w art. 263 § 1. Do "szczególnych okoliczności" uzasadniających
przedłużenie tymczasowego aresztowania nie należy zatem wydolność organów ścigania. W judykaturze podkreśla się także, że w przypadku gdy postępowanie jest źle zorganizowane, a przez to odwleka się wyrokowanie, to aresztowanie staje się niecelowe, ponieważ nie spełnia podstawowej przesłanki, jaką jest zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania
Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku oraz przedłużenie stosowania tymczasowego
aresztowania ponad okresy wskazane w art. 263 § 2 i 3
Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku przez sąd I instancji nie może przekroczyć 2 lat – zob.
wyrok TK z dnia 10 czerwca 2008 r., SK 17/07.
Przy ustalaniu okresów, o jakich mowa w art. 263 § 2 i 3, należy mieć na uwadze, że w razie zastosowania tymczasowego aresztowania wobec tej samej osoby w co najmniej dwóch dotyczących jej postępowaniach karnych, do czasu stosowania tego środka w jednym z nich nie wlicza się okresu jego stosowania w innym procesie karnym.
W przypadku zbiegu tymczasowego aresztowania z wykonywaną karą pozbawienia wolności orzeczoną w innej sprawie do okresów, o których mowa w § 2 i 3, zalicza się okres odbywania przez tymczasowo aresztowanego kary pozbawienia wolności (art.
263 § 3a).
Przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania przez
sąd apelacyjny
na okres oznaczony, przekraczający terminy określone w § 2 i 3, na podstawie art. 263 § 4 ma, tak jak w wypadku każdego przedłużania (art. 263 § 2), charakter wyjątkowy.Przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania ponad okresy wskazane w art.
263 § 2 i 3 może mieć miejsce wyłącznie wówczas, gdy zachodzi co najmniej jedna z następujących sytuacji:
1) doszło do zawieszenia postępowania z przyczyn wskazanych w art. 22 § 1;
2) prowadzone są czynności zmierzające do ustalenia lub potwierdzenia tożsamości oskarżonego;
3) wykonywanie czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju;
4) celowe przewlekanie postępowania przez oskarżonego.
Wymienione okoliczności wskazane są enumeratywnie i tworzą katalog zamknięty.
Żadna inna okoliczność więc nie może uzasadniać przedłużenia tymczasowego aresztowania w oparciu o przepis art. 263 § 4.
Łączny okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania pierwszego wyroku oraz przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania ponad okresy wskazane w art. 263 § 2 i 3 (art. 263 § 4 k.p.k.) UWAGA NOWA REGULACJA!!!
Przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania, o którym mowa w § 4, nie stosuje się w odniesieniu do terminu określonego w § 2, gdy kara realnie grożąca oskarżonemu za zarzucane mu przestępstwo nie przekroczy 3 lat pozbawienia wolności, a w stosunku do terminu wskazanego w § 3, gdy nie przekroczy ona 5 lat pozbawienia wolności, chyba że konieczność takiego przedłużenia jest spowodowana celowym przewlekaniem
postępowania przez oskarżonego (art. 263 § 4b)
Od 1 lipca 2015 r. przedłużenia stosowania tego środka, w wypadkach wskazanych w art. 263 § 4, nie stosuje się jednak:
a) w odniesieniu do terminu z § 2, czyli przedłużenia aresztu w postępowaniu przygotowawczym na ponad 12 miesięcy, gdy kara realnie grożąca oskarżonemu za zarzucany mu czyn nie
przekroczy 3 lat pozbawienia wolności, a więc gdy tymczasowe aresztowanie objęło już 1/3 realnie grożącej kary, choć sprawa nie dotarła jeszcze do stadium sądowego;
b) odnośnie do terminu z § 3, tzn. przedłużenia aresztu w postępowaniu sądowym, przed
wydaniem pierwszego w sprawie wyroku, na ponad 2 lata, gdy owa grożąca realnie kara nie przekroczy 5 lat pozbawienia wolności, czyli gdy pozbawienie wolności obejmuje już 2/5 realnie grożącej kary,
- jednakże w obu sytuacjach, z wyłączeniem wypadku, gdy konieczność przedłużenia jest
spowodowania celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego, kiedy to będzie jednak można dokonać przedłużenia ponad wskazane wyżej okresy.
Przedłużenia stosowania tymczasowego aresztowania na okres oznaczony, przekraczający terminy określone w § 2 i 3, może dokonać sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się
postępowanie, na wniosek sądu, przed którym sprawa się toczy, a w postępowaniu przygotowawczym - na wniosek właściwego prokuratora bezpośrednio przełożonego wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego śledztwo. Kompetencja sądu
apelacyjnego do przedłużenia tymczasowego aresztowania oparta na § 4 omawianego artykułu dotyczy wyłącznie tych sytuacji, gdy przed sądem I instancji nie zapadł wyrok.
Na postanowienie sądu apelacyjnego wydane na podstawie § 4 przysługuje zażalenie do sądu apelacyjnego w składzie trzech sędziów (tzw. instancja pozioma)
Terminy przedłużania aresztu międzyinstancyjnego (art. 263 § 7)
• Jeżeli zachodzi potrzeba stosowania tymczasowego aresztowania po wydaniu pierwszego wyroku przez sąd I instancji, każdorazowe jego przedłużenie może następować na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy.
• Ograniczenie wynikające z tego przepisu dotyczy zarówno sądu, który wydał orzeczenie kończące postępowanie, jak i sądu odwoławczego, któremu przekazano sprawę w związku z wniesieniem środka odwoławczego.
• Reguła przedłużania tymczasowego aresztowania na czas wskazany w § 7 art. 263 k.p.k.
obowiązuje także po uchyleniu wyroku sądu I instancji i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania.
• Ratio legis komentowanego uregulowania polega na zapewnieniu osobie, w stosunku do której nie uprawomocniło się jeszcze orzeczenie kończące postępowanie (chodziło tu będzie najczęściej o wyrok skazujący), iż w rozsądnym terminie dojdzie do rozpoznania wniesionego środka odwoławczego. Ustawodawca miał zapewne na celu to, aby sąd pierwszej instancji, w szczególności natomiast sąd odwoławczy, także po wydaniu wyroku w pierwszej instancji pamiętały o tym, że oskarżony chroniony jest domniemaniem niewinności aż do czasu uprawomocnienia się wyroku skazującego
• Z dniem 28.11.2012 r. wyrokiem TK z 20.11.2012 r. art. 263 § 7 został uznany za niezgodny z art. 41 ust. 1 w zw. z art. 31 ust. 3 oraz art. 40 w zw. z art. 41 ust. 4 Konstytucji RP w zakresie, w jakim nie określa jednoznacznie przesłanek przedłużenia tymczasowego aresztowania po wydaniu przez sąd I instancji pierwszego wyroku w sprawie.
• Trybunał nie podzielił poglądu wnioskodawcy o niezgodności z ustawą zasadniczą braku określenia maksymalnych okresów trwania tymczasowego aresztowania, a jednocześnie wskazał, iż ponieważ stwierdza jedynie niezgodność zaskarżonej regulacji w zakresie
pominięcia ustawowego, to nie dochodzi wskutek tego do orzeczenia zmiany obowiązującego stanu normatywnego. Podniósł też, że część problemów może tu być wyeliminowana przez orzecznictwo sądowe i większą staranność w uzasadnieniu, jakie to względy, z odniesieniem się w szczególności do okoliczności z art. 258 § 1 k.p.k., przesądzają o tym, że zastosowanie nieizolacyjnych środków zapobiegawczych jest niewystarczające do zabezpieczenia
prawidłowego toku procesu. Wskazując zaś na potrzebę dokonania zmian prawa, podniesiono, iż Trybunał nie przesądza, czy mają one dotyczyć procedury karnej, czy prawa karnego
wykonawczego
Sąd rejonowy Sąd rejonowy właściwy do rozpoznania sprawy
Sąd okręgowy właściwy do rozpoznania sprawy
Sąd
apelacyjny, w którego okręgu toczy się
postępowanie Postępowanie
przygotowawcze Maksymalnie 3
miesiące Do 12 miesięcy, wliczając 3
miesiące
Do 12 miesięcy, wliczając 3
miesiące
Na okres oznaczony ponad 12 miesięcy Postępowanie
sądowe Na czas
oznaczony nie dłuższy niż 2 lata do chwili
wydania wyroku przez sąd I
instancji
Na czas
oznaczony nie dłuższy niż 2 lata do chwili
wydania wyroku przez sąd I
instancji
Na okres oznaczony ponad 2 lata w postępowaniu sądowym
Terminy tymczasowego aresztowania
W przypadku zbiegu tymczasowego aresztowania z wykonywaną karą pozbawienia wolności orzeczoną w innej sprawie do okresów, o których mowa w § 2 i 3, zalicza się okres odbywania przez tymczasowo aresztowanego kary pozbawienia wolności.
Okres tymczasowego aresztowania liczy się od dnia zatrzymania (art. 265 k.p.k.)
Termin na wniesienie wniosku o przedłużenie tymczasowego aresztowania
Z wnioskiem o przedłużenie okresu tymczasowego aresztowania należy wystąpić, z jednoczesnym przesłaniem właściwemu sądowi akt sprawy, nie później niż 14 dni przed upływem dotychczas określonego terminu stosowania tego środka (art.
263 § 6). Termin 14 dni na złożenie wniosku ma charakter instrukcyjny, toteż
przekroczenie go nie powoduje skutków prawnych. Niemniej jednak spóźnione złożenie wniosku może powodować zwolnienie aresztowanego, gdy sąd rozpoznający wniosek nie był w stanie podjąć decyzji o uwzględnieniu wniosku przed upływem terminu aresztowania (post. SA w Krakowie z 13.5.2008 r., II AKZ 240/08).
W sprawie o konfiguracji wieloosobowej, gdy tymczasowe aresztowanie wobec
poszczególnych oskarżonych (podejrzanych) zaczęto stosować w różnych datach, sąd właściwy do rozpoznania sprawy, po wniesieniu oskarżenia, może wprawdzie - z uwagi na zasady szybkości i ciągłości procesu - występując do Sądu Najwyższego (obecnie sąd
apelacyjny) o przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania wobec oskarżonych, którym upływa właśnie, z uwzględnieniem terminu wskazanego w § 5 art. 263, 2-letni okres stosowania tego środka, wnosić także o jego przedłużenie wobec innych
oskarżonych, również na okres przekraczający 2 lata, ale jedynie wówczas, gdy wobec tych oskarżonych dwuletni okres stosowania tymczasowego aresztowania także wkrótce upłynie, nie zaś wtedy, gdy do końca tego okresu jest jeszcze co najmniej kilka miesięcy (post. SN z 25.11.1999 r., III KO 117/99)
Skuteczne złożenie wniosku przez sąd o przedłużenie okresu tymczasowego aresztowania, w rozumieniu przepisu art. 263 § 4 warunkującego możliwość jego rozpoznania przez sąd apelacyjny wymaga, by wniosek ten miał formę postanowienia oraz by orzeczenie wydane było przez sąd należycie obsadzony (post. SA w Katowicach z 22.2.2001 r., II AKO 34/01)
Zakończenie stosowania tymczasowego
aresztowania i areszt międzyinstancyjny (art.
264)
Sąd ma obowiązek zarządzenia niezwłocznego zwolnienia tymczasowo aresztowanego w razie jego:
1) uniewinnienia, gdyż - jak słusznie podkreśla się w orzecznictwie - wydanie wyroku
uniewinniającego wymaga uchylenia wszelkich środków zapobiegawczych, jakie były stosowane, bowiem stwierdzenie niewinności oskarżonego pozbawia je podstawy faktycznej i celu (art. 249 § 1)
2) umorzenia lub warunkowego umorzenia postępowania, 3) warunkowego zawieszenia wykonania kary,
4) wymierzenia kary pozbawienia wolności odpowiadającej co najwyżej okresowi tymczasowego aresztowania,
5) skazania na karę łagodniejszą niż kara pozbawienia wolności, 6) odstąpienia od wymierzenia kary,
pod warunkiem, że nie jest on pozbawiony wolności w tej bądź innej sprawie.
W wypadku prawomocnego orzeczenia środka zabezpieczającego polegającego na
umieszczeniu sprawcy w zakładzie zamkniętym można zastosować tymczasowe aresztowanie do czasu rozpoczęcia wykonywania środka, jednak nie dłużej niż na okres 3 miesięcy, z możliwością jednorazowego przedłużenia w szczególnie uzasadnionym wypadku na kolejny miesiąc.
Tymczasowe aresztowanie wykonuje się w warunkach umożliwiających stosowanie odpowiedniego postępowania leczniczego, terapeutycznego, rehabilitacyjnego oraz resocjalizacyjnego
Stosowanie tymczasowego aresztowania (areszt międzyinstancyjny) będzie możliwe wówczas, gdy sąd skazał oskarżonego na inną karę niż przewidziana w § 1, czyli na karę pozbawienia
wolności bez warunkowego jej zawieszenia, a dodatkowo wymierzona kara przekracza czas trwania rzeczywistego wykonywania tymczasowego aresztowania w danej sprawie. Sąd bezpośrednio po wydaniu wyroku, mając na uwadze jego treść, po wysłuchaniu stron, wydaje postanowienie co do dalszego stosowania aresztu. Ponadto kontynuowanie tymczasowego aresztowania na podstawie art. 264 § 2 wymaga ustalenia, że stosowanie tego środka uzasadnia przesłanka ogólna,
określona w art. 249 § 1, a ponadto zachodzi przynajmniej jedna z przesłanek szczególnych wymienionych w art. 258.
W fazie postępowania międzyinstancyjnego okres tymczasowego aresztowania ma prawo przedłużyć sąd I instancji, jeśli dotychczas oznaczony okres upływa przed przesłaniem akt do sądu odwoławczego lub sąd odwoławczy, jeśli okres ten upływa w momencie, gdy oskarżony przekazany już został do jego dyspozycji.
KAZUS
Popularny piosenkarz Andrzej A. cieszył się niezwykłym powodzeniem wśród fanek.
Gdziekolwiek się ruszył, otaczał go tłum wielbicielek, które bardzo wnikliwie analizowały jego życie prywatne. W rezultacie do organów ścigania wpłynęło zawiadomienie o popełnieniu przez Andrzeja A. przestępstwa z art. 206 k.k.
Art. 206 k.k. Kto zawiera małżeństwo, pomimo że pozostaje w związku małżeńskim, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Po przeprowadzeniu czynności sprawdzających Policja wszczęła dochodzenie. Andrzej A. przyznał się do popełnienia zarzucanego mu przestępstwa, a nawet zwierzył się funkcjonariuszowi Policji w trakcie przesłuchania w charakterze podejrzanego, że wkrótce ma zamiar wstąpić w kolejny związek małżeński, gdyż ostatnio spotkał „kobietę swojego życia”, O treści tych zwierzeń podejrzanego zawiadomiony został prokurator nadzorujący postępowanie przygotowawcze. W tej sytuacji prokurator zwrócił się do sądu rejonowego o zastosowanie tymczasowego aresztowania wobec podejrzanego Andrzeja A. na podstawie art. 258 § 3 k.p.k.
Sąd rejonowy zastosował tymczasowe aresztowanie wobec Andrzeja A. na okres 3 miesięcy, a następnie wobec przedłużającego się dochodzenia przedłużył areszt tymczasowy do czasu ukończenia postępowania przygotowawczego w tej sprawie.
Oceń na podstawie obowiązujących przepisów przedstawiony stan faktyczny
Czy przedłużenie tymczasowego aresztowana przez sąd rejonowy było zgodne z przepisami k.p.k.?
Czy aresztowany Andrzej A. może zaskarżyć decyzję sądu o tymczasowym aresztowaniu? W jaki sposób?
