Finansowe aspekty funkcjonowania przedsiębiorstw w XXI wieku

Politechnika Częstochowska

FINANSOWE ASPEKTY

FUNKCJONOWANIA

PRZEDSIĘBIORSTW W XXI WIEKU

redakcja

Olga Ławińska

Małgorzata Okręglicka

Seria Monografie nr 223

Wydawnictwo

Politechniki Częstochowskiej

Częstochowa 2011

UKD 658.14/.17:330.332 RECENZENT

dr hab. Grażyna Śmigielska prof. UEK

REDAKCJA Zdzisława Tasarz

KOREKTA

Radosław Kostrzewa

REDAKCJA TECHNICZNA Dorota Boratyńska

PROJEKT OKŁADKI Dorota Boratyńska

ISBN 978-83-7193-524-4

ISSN 0860-5017

Copyright by Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa 2011

Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa, ul. Dąbrowskiego 69, tel. 34 325-09-74 dystrybucja 34 325-09-76, e-mail: sprzedaz@adm.pcz.czest.pl, www.wydawnictwa.pcz.czest.pl Nakład 150 egz.

Ark. wyd. 11,38. Ark. druk. 11,0

SPIS TREŚCI

Rozdział 1. Działalność innowacyjna polskich przedsiębiorstw w kontekście źrodeł ich finansowania

Monika Sipa ... 5 Rozdział 2. Szanse i bariery rozwoju rynku leasingu

w Polsce w XXI wieku

Małgorzata Okręglicka ... 23 Rozdział 3. Partnerstwo publiczno-prywatne jako forma finansowania

gminnych inwestycji infrastrukturalnych

Olga Ławińska ... 37 Rozdział 4. Rozwój krajowych odnawialnych źródeł energii

a źródła ich finansowania

Karina Wolniakowska ... 56 Rozdział 5. Finansowanie inwestycji w nieruchomości komercyjne

Piotr Kuraś ... 72 Rozdział 6. Zarządzanie mieszkaniowymi projektami deweloperskimi

Marcin Sitek ... 86 Rozdział 7. Zarządzanie ryzykiem występującym w działalności gospodarczej

małych przedsiębiorstw - przykładowe sposoby reagowania na najczęściej pojawiające się ryzyka

Anna Korombel ... 107 Rozdział 8. Forfaiting i faktoring jako instrumenty ograniczania ryzyka

w obrocie międzynarodowym

Iwona Gorzeń-Mitka ... 122 Rozdział 9. Narzędzia elektronicznej gospodarki jako źródło redukcji kosztów

w przedsiębiorstwach na przykładzie oferty firmy Xtrade S.A.

Piotr Tomski ... 137 Rozdział 10. Wykorzystanie prostych metod prognostycznych w planowaniu

potrzeb materiałowych

Mateusz Bajor ... 156

Rozdział 1

DZIAŁALNOŚĆ INNOWACYJNA

POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTW

W KONTEKŚCIE ŹRODEŁ ICH FINANSOWANIA

Monika Sipa

Streszczenie: Zaprezentowano specyfikę działalności innowacyjnej przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem sektora małych i średnich przedsiębiorstw. Przybliżone zo- stały zagadnienia związane z finansowaniem działalności innowacyjnej, a także dane ob- razujące aktualną sytuację na polskim rynku.

Słowa kluczowe: innowacja, innowacyjność, finansowanie, sektor MSP

Wprowadzenie

Stopień innowacyjności określa pozycję konkurencyjną zarówno państw, związków państw (UE), jak i najmniejszych regionów je tworzących. Dynamiczne zmiany w gospodarce światowej zmuszają firmy do doskonalenia sposobów funk- cjonowania i produkowania, przeprojektowania procesów. Współczesne przedsię- biorstwo, niezależnie od rozmiarów i przedmiotu działania, uzależnione jest od wielokierunkowego oddziaływania otoczenia oraz od ciągle rosnących wymagań klientów. Zasadniczym warunkiem wzrostu konkurencyjności polskiego przemysłu jest więc rozwój jego działalności innowacyjnej, czyli zmiana stylu kierowania z zachowawczego na innowacyjny. Każda firma, która, wprowadzając innowacje, efektywnie reaguje na zmiany, ze względu na swoje ograniczone kompetencje i przede wszystkim zasoby, jest zmuszona do poszukiwania niezbędnych zasobów wiedzy, finansowych, technicznych i innych tworzonych w jej otoczeniu.

Potrzeba poprawy konkurencyjności firm, w obliczu internacjonalizacji czy też globalizacji, a tym samym konieczność zwiększenia ich proinnowacyjności zmusza przedsiębiorców i naukowców do dokładniejszej analizy uwarunkowań wpływają- cych na innowacyjność przedsiębiorstw. Jedną z barier zwiększania innowacyj- ności są wysokie koszty i ryzyko związane z projektami innowacyjnymi. Ograni- czone możliwości finansowe małych i średnich przedsiębiorstw powodują, że problem ten szczególnie dotyczy tej grupy podmiotów. Szansą dla zwiększenia in- nowacyjności jest pozyskanie zewnętrznych źródeł finansowania lub skorzystanie z zewnętrznych źródeł innowacji, co zmniejsza ryzyko związane z fazą zasiewu.

W związku z powyższym, głównym celem opracowania jest przybliżenie za- gadnień dotyczących działalności innowacyjnej przedsiębiorstw oraz możliwości finansowania tej działalności. Zaprezentowano przegląd wiedzy dostępnej w litera- turze przedmiotu oraz przybliżono dane liczbowe dotyczące poruszanej problema- tyki.

1.1. Pojęcie i klasyfikacja innowacji

Pojęcie innowacji do nauk ekonomicznych wprowadził J.A. Schumpeter, we- dług którego innowacją jest: wprowadzenie do produkcji wyrobów nowych lub też udoskonalenie już istniejących, wprowadzenie nowej lub udoskonalonej produkcji, otwarcie nowego rynku, zastosowanie nowego sposobu sprzedaży lub zakupów, zastosowanie nowych surowców lub półfabrykatów, wprowadzenie nowej organi- zacji produkcji.¹ W wielu definicjach zagadnienie innowacji zostało poszerzone o zmiany, które istniały już wcześniej, ale są postrzegane przez jednostki jako no- we. Oznacza to, że innowacją jest zarówno nowy produkt, zaspokajający nieznane dotąd potrzeby, jak i niewielka zmiana rzeczy dobrze dotąd znanej, ale dla użyt- kownika nowej.² Tak interpretowana definicja innowacji ma bardzo szeroki zakres, co oznacza, że każda nowość jest innowacją. Wąskie ujęcie innowacji oznacza, że nie wszystko, co jest nowością, jest traktowane jako innowacja.³ Takie postrzega- nie innowacji związane jest z definicją Ch. Freemana, który wspomina, że jest to

„(...) pierwsze handlowe wprowadzenie (zastosowanie) nowego produktu, procesu, systemu lub urządzenia”.⁴

Innowacjami sensu stricto są przede wszystkim innowacje techniczne, dlatego też w praktyce są one często łączone z postępem technicznym, który przyczynia się do zwielokrotnienia i racjonalizacji procesów produkcyjnych, a także wprowadza- nia bardziej nowoczesnych wyrobów.⁵ Wskazywaniu istnienia wyłącznie związku innowacji z postępem technicznym przeciwstawia się P. Niedzielski, według któ- rego innowacje nie są związane wyłącznie z postępem technicznym, ale również z organizacyjnym, ekonomicznym i społecznym. Między tymi rodzajami postępu istnieją sprzężenia zwrotne, które mają istotny wpływ na tworzenie innowacji, stwarzając warunki do ich rozwoju. Firmy, wdrażając innowacje, pragną głównie wpłynąć na swoją pozycję konkurencyjną na rynku poprzez umacnianie jej lub utrzymanie na dotychczasowym poziomie. Pogoń za konkurencją próbuje się reali- zować poprzez oferowanie niestandardowych rozwiązań, zaspokajających indywi- dualne potrzeby płynące z otoczenia.⁶

1 J.A. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s. 60.

2 J. Targalski (red.), Przedsiębiorczość i rozwój firmy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1999, s. 116.

3 E. Stawasz, Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999, s. 13.

4 Ch. Freeman, The Economics of Industrial Innovation, F. Pinter, London 1982, s. 7.

5 J. Bogdanienko, Innowacyjność przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004, s. 7.

6 P. Niedzielski, Polityka innowacyjna w transporcie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szcze- cińskiego, Szczecin 2003, s. 21-24.

We współczesnej ekonomii coraz częściej podkreśla się znaczenie sektora usłu- gowego oraz innowacji w nim powstających. Pojęcie innowacja odnosi się więc nie tylko do sektora produkcyjnego, ale również do sektora usługowego.

Efektem zachodzących zmian jest szeroka definicja innowacji, według której jest to „(…) nowy lub znacząco ulepszony produkt (dobro lub usługa), lub proces, no- wa metoda marketingowa, lub nowa metoda organizacyjna praktykowana w fir- mie, miejscu pracy lub w relacjach zewnętrznych”⁷.

W tradycyjnym ujęciu między innowacjami powstającymi w sektorze produk- cyjnym a powstającymi w sektorze usług istniało wiele różnic, które wynikały głównie z odmiennych cech fizycznych produktu i usługi. Działalność innowacyjna w przedsiębiorstwach produkcyjnych jest łatwiejsza do wychwycenia, ponieważ ma charakter materialny i polega głównie na tworzeniu nowych rozwiązań, które są przyswajane przez przedsiębiorstwa usługowe. Różny jest również jej zakres prze- strzenny oraz możliwość ochrony własności intelektualnej.⁸ Obecnie poglądy doty- czące odmienności między innowacjami w sektorze produkcyjnym i usługowym uległy znacznej ewolucji. Firmy produkcyjne, aby zaspokoić potrzeby klientów, rozszerzyły swoją działalność, oferując odbiorcom nie tylko sam produkt, ale „go- towe rozwiązania” związane z użytkowaniem danego dobra. Zauważono również, że w sektorze usługowym aktywność innowacyjna nie sprowadza się jedynie do przyswajania nowoczesnych technologii funkcjonujących w przemyśle. Firmy z tego sektora coraz częściej oferują usługi nowe, lepszej jakości oraz nowe sposo- by ich świadczenia.

Rys. 1.1. Obszary innowacji

Źródło: P. Niedzielski, K. Rychlik, Innowacje i kreatywność, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006, s. 34

7 Oslo Manual. The Measurement of Scientific and Technological Activities. Proposed Guidelines for Col- lecting and Interpreting Technological Innovation Data, Third edition, OECD and Eurostat 2005, s. 46.

8 Produkt od początku funkcjonuje na rynku krajowym, a usługa na regionalnym, a przy tym produkty są łatwiejsze do ochrony - patenty.

INNOWACJA PROCESOWA - technologia

- infrastruktura INNOWACJA PRODUKTOWA

- dobro/usługa - pomysł

INNOWACJA ORGANIZACYJNA - marketing

- zaopatrzenie i sprzedaż - administracja

- zarządzanie - polityka kadrowa

INNOWACJA MARKETINGOWA - eksploatacja nowych

obszarów terytorialnych - penetracja nowych segmentów

rynkowych

Rozszerzenie pojęcia innowacji powoduje, że pojawiają się one w różnych ob- szarach funkcjonowania przedsiębiorstwa i mogą dotyczyć zarówno zmian odno- szących się do produktu, metod jego produkcji, organizacji pracy, jak i marketingu (patrz rys. 1.1).

Zgodnie z metodologią OECD, innowacje w przedsiębiorstwach są stopniowal- ne i obejmują wszelkiego rodzaju nowości, tzn. produkty, procesy i usługi nowe tak na skalę światową (innowacje absolutne), jak i na skalę kraju czy rynku lokal- nego, również produkty i procesy nowe dla danego przedsiębiorstwa, ale już wdro- żone w innych przedsiębiorstwach, branżach lub krajach (innowacje powielające).⁹ Skupiają w sobie cechy nauki, techniki i produkcji. W.M. Grudzewski i I.K. Hej- duk wymieniają dziewięć cech, mówiących o tym, że innowacja:

– tylko w wyjątkowych sytuacjach zależy wyłącznie od technologicznego know-how, – jest interakcyjna i multidyscyplinarna,

– jest zlokalizowana, – jest procesem integracji, – jest procesem uczenia się, – ma wymiar społeczny,

– jest procesem kreowania destrukcji,

– ma kulturowe źródła w procesie historycznym, – jest kosztowna i ryzykowna.¹⁰

P.F. Drucker wprowadził pojęcie „systematycznej innowacji”, która polega na

„(...) celowym i zorganizowanym poszukiwaniu zmian oraz na systematycznej ana- lizie możliwości, jakie te zmiany mogą oferować dla innowacji ekonomicznej bądź społecznej”¹¹. Poszukiwanie zmian i wprowadzanie ich powinno być traktowane jako proces ciągły.¹²

W literaturze krajowej i zagranicznej spotyka się różne kryteria klasyfikacji in- nowacji; zaprezentowano je w tabeli 1.1.

Najczęściej wykorzystywana i uznawana za podstawową jest klasyfikacja wy- różniająca innowacje: rutynowe (są wprowadzane przez kierownictwo firmy i po- legają na niewielkich zmianach, które mają wzmocnić atrakcyjność wyrobów na rynku, np. zmiana koloru, kształtu, dodatkowe wyposażenie), wymuszone (stoso- wane są zazwyczaj przez przedsiębiorstwa, które mają kłopoty i zmuszone są do obniżenia swoich kosztów - wynikają z konieczności ekonomicznej) i wynikające z okazji (zainteresowane są głównie firmy, które mają pewną pozycję na rynku i posiadają niezbędne środki finansowe przeznaczone na uzupełnienie lub całkowi- tą zmianę dotychczasowej oferty). Okazją dla przedsiębiorstwa może być zdarzenie lub zaistniały splot różnych okoliczności o charakterze gospodarczym, pozwalają- cym na osiągnięcie dodatkowych korzyści.¹³

9 Oslo Manual. …, op. cit., s. 45-48.

10 W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, Zarządzanie technologiczne podstawą osiągania przewagi konku- rencyjnej małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, [w:] Strategie rozwoju MSP w otoczeniu me- tropolii warszawskiej, J. Szabłowski (red.), WSPiNS, Otwock 2005, s. 54-55.

11 P.F. Drucker, Natchnienie i fart, czyli innowacja i przedsiębiorczość, Wyd. Studio EMKA, War- szawa 2004, s. 39.

12 J. Targalski (red.), Przedsiębiorczość …, op. cit., s. 125.

13 R. Krupski, Strategia bez celów, „Przegląd Organizacji” 2003, nr 11, s. 9.

Tabela 1.1. Wybrane kryteria klasyfikacji innowacji

Kryterium Rodzaj innowacji

horyzont czasowy - innowacje strategiczne - innowacje taktyczne

kryterium oryginalności - innowacje pionierskie (oryginalne) - innowacje adaptowane (imitacyjne)¹⁴

funkcje przedsiębiorstwa

- innowacje techniczno-technologiczne - innowacje marketingowe

- innowacje produkcyjne - innowacje kadrowe - innowacje ekonomiczne - innowacje informacyjne

skala innowacji

- innowacje radykalne (przełomowe, rewolucjonizujące produkcję)

- innowacje usprawniające produkcję (modernizujące pro- dukcję, mały postęp)¹⁵

wpływ nowości produktów na stopień wywołanej zmiany wzorców zachowań ich użyt- kowników

- ciągłe innowacje produktowe

- dynamiczne ciągłe innowacje produktowe - nieciągłe innowacje produktowe¹⁶

stopień nowości produktu dla przedsiębiorstwa i rynku

- nowe na świecie - nowe linie produktów - dodatkowe

- udoskonalenia dotychczasowych produktów - repozycjonowane

- redukujące koszty¹⁷ funkcje zarządzania: plano-

wanie, organizowanie, moty- wowanie i kontrolowanie

- innowacje planistyczne - innowacje organizacyjne - innowacje motywacyjne - innowacje kontrolne

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: L. Berliński, Projektowanie i ocena strategii innowacyj- nych, AJG, Bydgoszcz 2003, s. 66-68; Ch. Freeman, The Role of Technical Change in Na- tional Economic Development, [w:] Technological Change, Industrial Restructuring and Re- gional Development, A. Amin, J. Goddard (eds.), Allen&Unwin, London 1986, s. 103-105;

E.N. Berkowitz, R.A. Kerin, W. Rudelius, Marketing, Richard D. Irwin, Boston 1989, s. 233- -234

Próbę sklasyfikowania innowacji w ujęciu bardziej całościowym podjęli m.in.

R.A. Goodman i M.W. Lawless oraz W.J. Abernathy i K.B. Clark. Przyjęli oni jako kryterium podziału dwa zakresy zmian wywoływanych przez innowacje. Pierwszy zakres dotyczy zmian zachodzących w przedsiębiorstwie i pozwala podzielić in- nowacje na jednostkowe - związane tylko z jedną dziedziną przedsiębiorstwa oraz

14 L. Berliński, Projektowanie i ocena strategii innowacyjnych, AJG, Bydgoszcz 2003, s. 66-68

15 Ch. Freeman, The Role of Technical Change in National Economic Development, [w:] Technologi- cal Change, Industrial Restructuring and Regional Development, A. Amin, J. Goddard (eds.), Allen&Unwin, London 1986, s. 103-105.

16 E.N. Berkowitz, R.A. Kerin, W. Rudelius, Marketing, Richard D. Irwin, Boston 1989, s. 233-234.

17 Ph. Kotler, Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Gebethner&Spółka, Warszawa 1994, s. 291.

innowacje synergiczne, czyli takie, które wywołują zmiany w wielu dziedzinach działalności przedsiębiorstwa. Jeżeli innowacje są realizowane wyłącznie w obrę- bie przedsiębiorstwa, to nazywa się je autonomicznymi, natomiast, jeśli zastoso- wane innowacje pociągają za sobą konieczność wprowadzenia poważnych zmian w organizacjach zewnętrznych dla przedsiębiorstwa, wówczas noszą nazwę inno- wacji systemowych.¹⁸

1.2. Specyfika przedsiębiorstw innowacyjnych i źródeł finansowania ich działalności

Skutecznym środkiem osiągania sukcesu rynkowego może być pozostawanie firmą innowacyjną, która reaguje na zmiany, permanentnie wprowadza innowacje i osiąga w ten sposób wiele znaczących efektów, które często przesądzają o jej ist- nieniu. Wpływ innowacji na kierunki rozwoju przedsiębiorstwa dotyczyć może różnych dziedzin. Dzięki innowacjom może nastąpić polepszenie i unowocześnie- nie procesów wytwórczych oraz podniesienie wydajności i jakości pracy. Może na- stąpić lepsze przystosowanie przedsiębiorstwa do otoczenia oraz podniesienie ja- kości wyrobów i konkurencyjności ich sprzedaży, zlikwidowanie barier rozwoju i aktywizacja zasobów przez zwiększenie ogólnej sprawności i efektywności dzia- łania, usprawnienie organizacji i metod pracy, poprawa warunków bezpieczeństwa pracy, substytucja pracy żywej w następstwie lepszej organizacji i wyższej wydaj- ności opartej na bogatszym i bardziej nowoczesnym wyposażeniu technicznym, zwiększenie zdolności eksportowych itp.¹⁹

Za innowacyjne uważa się te przedsiębiorstwa, które mają tworzyć, absorbować i zdobywać nowe produkty (usługi), oraz te, które charakteryzują się zdolnością ciągłego adaptowania się do zmian zachodzących w otoczeniu.²⁰ Przedsiębiorstwa te wyróżnia wysoka chłonność do przyjmowania innowacji z zewnątrz. W trosce o swój rozwój przedsiębiorstwa te dbają o wysoką kreatywność i zdobycie przy- wództwa technologicznego, co pozwala im na umacnianie swojej pozycji wśród konkurencji. Firma zorientowana na innowacje:

– prowadzi w szerokim zakresie prace badawczo-rozwojowe (lub dokonuje za- kupów nowych produktów czy technologii),

– przeznacza na tę działalność stosunkowo wysokie nakłady finansowe, systema- tycznie wdraża nowe rozwiązania naukowo-techniczne,

– reprezentuje duży udział nowości (wyrobów i technologii) w wolumenie pro- dukcji i usług,

– stale wprowadza innowacje na rynek.²¹

18 R.A. Goodman, M.W. Lawless, Technology and Strategy. Conceptual Models and Diagnostics, Oxford University Press, New York, Oxford 1994, s. 238-245.

19 W.M. Grudzewski, I.K. Hejduk, Projektowanie systemów zarządzania, Difin, Warszawa 2001, s. 451-452.

20 W. Jonasz, Identyfikacja i realizacja procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1995, s. 70.

21 A. Jasiński, Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, KIW, Warszawa 1992, s. 25.

Współczesne przedsiębiorstwa innowacyjne powinny dążyć do ukierunkowania swojej działalności oraz wprowadzanych zmian na potrzeby rynku i klienta. Tak więc ich celem podstawowym powinno być generowanie i tworzenie innowacji w konfrontacji z wnikliwym rozpoznaniem potrzeb klienta.

Wprowadzanie innowacji w przedsiębiorstwie może wiązać się z istotnymi zmianami w jego strukturze. Z. Chrościcki podaje kilka podstawowych sposobów ich wprowadzania. Pierwsza „zasada z góry do dołu” polega na powierzeniu zespo- łowi złożonemu z przedstawicieli kluczowych działów przeprowadzenia analizy sytuacji wewnętrznej w celu wskazania kierunków zmian. Kolejna metoda, nazy- wana „dośrodkową”, cechuje się uwzględnianiem przede wszystkim całościowych procesów. Sprzyja to odpowiednim korektom struktur i metod zarządzania zgodnie z filozofią utrzymywania dobrych stosunków z klientami i dostawcami, a także wewnątrz przedsiębiorstwa - z pracownikami. Ta pragmatyczna metoda „dośrod- kowa” stosowana jest przede wszystkim tam, gdzie kierownictwo dobrze zna słabe punkty rzutujące na jakość wyrobów, usług lub działań i gdzie potrzebne są przy- kłady zwiększające zaufanie, by z czasem przystąpić do szerszej koncepcji zapew- niania całościowej jakości, zwykle z wykorzystaniem konsultantów zewnętrznych.

W organizacjach, które osiągnęły już wysoki stopień dojrzałości i których pracow- nicy wyczuleni są na problemy firmy i umieją je rozwiązywać, stosuje się filozofię

„z dołu do góry”. Stopniowe rozszerzanie działań umożliwia metoda „krok po kro- ku”. Zwolennicy zmian, z różnych szczebli hierarchii, podejmują inicjatywy wyko- rzystujące istniejące już systemy oraz instrumenty. Poszukują sojuszników i zabie- gają o poparcie kierownictwa dla szerszych „oficjalnych” działań. W późniejszej fazie chodzi przeważnie o kombinację metod odgórnych i oddolnych z udziałem konsultantów zewnętrznych.²²

Szczególną grupę przedsiębiorstw innowacyjnych stanowią firmy należące do sektora małych podmiotów, które postrzegane są w gospodarce jako „źródło wielu możliwości”. Tworzą nowe miejsca pracy, mogą szybko reagować na zmiany po- staw konsumpcyjnych klientów, dostosowując się do rynku, nie występują w nich konflikty celów, ponieważ brak jest rozdzielenia funkcji właściciela i zarządcy, mogą szybko eliminować luki podażowe itp. Do słabości małych firm należy zali- czyć m.in.: brak możliwości realizacji korzyści wielkiej skali, utrudnione wejście na rynki zbytu, mniejszą możliwość stosowania drogich technologii, słabszą (w po- równaniu z dużymi firmami) pozycję w stosunku do instytucji finansowych, rzą- dowych czy też władz lokalnych.²³

Co najważniejsze, małe firmy, w porównaniu z dużymi, cechują się większym prawdopodobieństwem ewolucji i zmian. Są one również na rynku bardziej krea- tywne i innowacyjne, przy czym sektor ten jest bardzo zróżnicowany pod wzglę- dem innowacyjności.²⁴ Heterogeniczność tych przedsiębiorstw wynika między innymi z indywidualnych zachowań innowacyjnych poszczególnych firm tworzą-

22 Z. Chrościcki, Zarządzanie firmą, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 1999, s. 21, 75.

23 J. Hozer, I. Mankowicz, Małe firmy. Analizy i diagnozy, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2002, s. 11-13.

24 D.J. Story, Understanding the Small Business Sector, Routledge, London-New York 1994, s. 11.

cych ten sektor. Jedne z nich prowadzą bardzo wyizolowaną działalność innowa- cyjną, drugie nawiązują ścisłą współpracę z innymi podmiotami. Część z nich cha- rakteryzuje się bardzo radykalnymi innowacjami, a część imitacjami. W literaturze można spotkać różne klasyfikacje małych firm z uwagi na ich zachowania innowa- cyjne. Przyjmowane kryteria to m.in.: faza cyklu życia produktu/technologii, cha- rakterystyki sektora, w którym działają firmy, czy też zdolność firmy do korzysta- nia z efektów zewnętrznych. B. Dankbaar przedstawia klasyfikację, która niesie ze sobą treści moralizatorskie. Przyjmuje on za kryterium podziału charakter realizo- wanej przez firmy strategii technologicznej, tzn. wybór pozycji technologicznej firmy w sektorze oraz intensywność wysiłków skierowanych na sferę B+R (bada- nia i rozwój), liczoną np. procentowym udziałem nakładów na B+R w sprzedaży.

Według tego kryterium, małe firmy dzielimy na aktywne i bierne technologicznie.

Inną klasyfikację przedstawił R. Rothwell, który dokonał podziału małych firm in- nowacyjnych z uwagi na kontekst sektorowy, w jakim działają. Wyróżnia on trzy kategorie tych firm, dzieląc je na: działające w przemyśle o charakterze tradycyj- nym, nowoczesne, małe przedsiębiorstwa stosujące strategię tzw. niszy rynkowej oraz oparte na nowej technologii.²⁵

Jedną z bardziej obszernych klasyfikacji tego typu firm przedstawiła A. Rizzo- ni²⁶, która, uwzględniając poziom innowacyjności, uszeregowała przedsiębiorstwa od najmniej do najbardziej innowacyjnych. Wyodrębnia ona sześć rodzajów ma- łych firm innowacyjnych: statyczne, tradycyjne, zdominowane, imitatorzy, oparte na technologii oraz firmy oparte na nowej technologii. Małe firmy statyczne, jak sama nazwa wskazuje, są to firmy, których głównym celem jest przetrwanie w krótkim czasie bez osiągnięcia wzrostu. Działają one w tradycyjnych sektorach rynków lokalnych, wykorzystując stare technologie. Ich czynnikiem sukcesu mogą być niskie koszty wytwarzania. Nie posiadają strategii innowacji, dlatego jedynymi innowacjami, jakie są przez nie realizowane, są innowacje rzeczowe. Małe firmy tradycyjne dokonują modyfikacji wzoru, różnego rodzaju ulepszeń oraz korzystają z innowacji zewnętrznych. Podobnie jak przedsiębiorstwa statyczne, funkcjonują w dojrzałych sektorach gospodarki, ale niekoniecznie na rynkach lokalnych. Ela- styczność i niskie koszty produkcji są ich mocną stroną. Przedsiębiorstwa zdomi- nowane wprowadzają innowacje z różnych faz cyklu produkcyjnego. Innowacje

„wewnętrzne” dotyczą jedynie pewnych ulepszeń procesu produkcyjnego i organi- zacji firmy i pochodzą ze źródeł zewnętrznych (głównie od zleceniodawców).

Działalność swoją prowadzą jako podwykonawcy w dojrzałych i rosnących sekto- rach, zdominowanych przez duże firmy. Stosują one nisko- lub średniokapitało- chłonne technologie, a ich czynnikiem sukcesu jest wysoka specjalizacja produkcji i doświadczenie techniczne. Małe firmy zdominowane są zorientowane na prze- trwanie, dążą do uzyskania większej niezależności od otoczenia oraz wyższych zysków. W firmach „imitujących”, nazywanych również naśladowczymi czy ko- piującymi, obok istotnej roli przedsiębiorcy rośnie znaczenie organizacji. Przedsię-

25 E. Stawasz, Innowacje …, op. cit., s. 96-98.

26 A. Rizzoni, Technological innovation and small firms: A taxonomy, „International Small Business Journal” 1991, vol. 9.

biorstwa te współpracują z dużymi i małymi firmami, wykorzystując nisze rynko- we w ustabilizowanych sektorach. Stosują one skomplikowane, ale stabilne techno- logie produkcji, a ich czynnikiem sukcesu mogą być elastyczność i przewaga kosz- towa. Wprowadzane przez małe firmy „imitujące” innowacje polegają głównie na udoskonalaniu produktu. Źródłem tych innowacji są nabywane z zewnątrz patenty i know-how.

Działalność strategiczna firmy nastawiona jest na osiąganie zysku oraz nawią- zywanie nowych kontaktów i współpracy z otoczeniem. Słabą stroną firm „imitu- jących” są ograniczone zasoby finansowe, a co za tym idzie brak własnych badań.

Małe firmy „oparte na technologii” współpracują z przedsiębiorstwami związany- mi z przemysłem: telekomunikacyjnym, automatyki przemysłowej czy też instru- mentów naukowych i precyzyjnych. Obszarem ich działalności są więc sektory szybko rosnące o zmiennym popycie. W odróżnieniu od wyżej wspomnianych firm, w przedsiębiorstwach „opartych na technologii” współpraca między mene- dżerem a personelem technicznym jest bardziej zrównoważona. Wynikać to może z faktu, że właścicielami tego typu firm są z reguły wynalazcy, którzy posiadają doświadczenie badawcze. Strategia realizowana przez omawiane firmy może być ofensywna lub defensywna. Głównym celem zastosowanej strategii stają się inno- wacje, zorientowane na rozwój ich umiejętności technicznych, oraz nawiązywanie współpracy z innymi firmami i instytucjami. Przedsiębiorstwa „oparte na technolo- gii” korzystają zarówno z własnych prac badawczych, jak i ze źródeł zewnętrz- nych, współpracując z instytucjami badawczymi, innymi firmami oraz dostawcami.

Najwyższym poziomem innowacyjności, według klasyfikacji podanej przez A. Rizzoni, charakteryzują się małe firmy „oparte na nowej technologii”. Przedsię- biorstwa te nazywa się również naukowymi czy też akademicką przedsiębiorczo- ścią. Działają one w nowo powstających sektorach związanych z nauką i wysoką technologią. Firmy te mają istotne znaczenie w rozwoju przedsiębiorczości tech- nicznej, a w szczególności w pierwszych fazach procesów innowacyjnych. Przy- pominają wcześniej opisywane firmy „oparte na technologii”, ale ich związek z nauką jest znacznie silniejszy. Specjalizują się w nowych, ale radykalnych inno- wacjach, utrzymując ścisłą współpracę formalną i nieformalną z uczelniami wyż- szymi oraz prowadząc własne B+R.

Dużym atutem przedsiębiorstw „opartych na nowej technologii” jest wysoki poziom kreatywności, przedsiębiorczości technicznej oraz wysoko wykwalifiko- wany naukowo i technicznie personel. Wprowadzane przez nie innowacje są rady- kalne, tzn. związane są z przełomowymi produktami lub technologiami. Za słabą stronę tych firm uznaje się ograniczone możliwości wzrostu oraz planowania no- wych produktów (innowacji).

W dzisiejszych czasach nie wystarczy świadomość przedsiębiorców konieczno- ści wprowadzania zmian, istotny jest również moment, w którym dokonuje się tych zmian, oraz odpowiednie sprzężenie ich ze zmianami w otoczeniu bliższym i dalszym. Istotny więc jest nie tylko sam moment wdrożenia innowacji, ale rów- nież proces powstawania zmian i czas na ten proces poświęcony. Analiza innowa- cji nie powinna ograniczać się do rozpatrywania jej jako pojedynczego zdarzenia,

lecz jako procesu przebiegającego w czasie. Prawidłowy przebieg procesów inno- wacyjnych zależy w znacznym stopniu od jego aktywnych uczestników - innowa- torów, którzy nie muszą pojawiać się na każdym z etapów procesu innowacyjnego.

Wyraźny podział funkcji związanych z procesem innowacyjnym jest szczególnie widoczny w dużych podmiotach, gdzie procesy te są bardzo złożone i skompliko- wane. W małych podmiotach wszystkie zadania skupiają się na jednej osobie - właścicielu. To od jego wszechstronnych umiejętności zależy powodzenie wpro- wadzania zmian.²⁷

Wprowadzanie innowacji jest procesem trudnym, czasochłonnym, związanym z dużym ryzykiem, a także wymagającym znacznych nakładów finansowych. Po- szczególne fazy realizacji projektów innowacyjnych (badania i rozwój, wprowa- dzenie, wzrost, dojrzałość) różnią się od siebie zarówno pod względem realizowa- nych zadań, pojawiających się problemów, jak i zmieniających się nakładów finansowych (rys. 1.2).

Rys. 1.2. Ogólna charakterystyka zapotrzebowania kapitałowego małych firm technologicznych w kontekście cyklu życia produktu

Źródło: P. Głodek, M. Gołębiowski, Finansowanie innowacji w małych i średnich przedsiębior- stwach, Warszawa 2006, vademekum_2tom_finansowanie_innowacji(1).pdf, s. 8

Najbardziej kosztowny jest etap badawczo-rozwojowy, ponieważ charakteryzu- je się on znacznymi wydatkami oraz brakiem wpływów. Kolejny etap - wprowa- dzania „innowacji” na rynek - może generować niewielkie wpływy, ale najczęściej

27 P. Niedzielski, K. Rychlik, Innowacje i kreatywność, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szcze- cińskiego, Szczecin 2006, s. 41.

Fazy cyklu życia produktu

Badania i rozwój Wprowadzenie Wzrost Dojrzałość Nasycenie

Case flow Case flow

Skumulowany case flow

Próg rentowności

Wpływy ze sprzedaży

Okres zwrotu inwestycji

jest to jeszcze czas związany z nanoszeniem koniecznych poprawek i ulepszeń, co powoduje, że ponoszone wydatki przewyższają wpływy. Faza wzrostu oznacza, że po zaakceptowaniu innowacji przez rynek następuje jej dynamiczna sprzedaż.

Przekroczenie operacyjnego progu rentowności oznacza, że koszty operacyjne związane z produkcją są finansowane ze sprzedaży nowego produktu czy też usłu- gi. Ostatni etap procesu innowacji jest dla przedsiębiorstwa czasem, gdy skumulo- wana nadwyżka zaczyna przewyższać poniesione na początku procesu wydatki.

Przedsiębiorstwo nareszcie zaczyna zarabiać na podjętych działaniach innowacyj- nych.²⁸ Jak widać, czas od powstania pomysłu, rozpoczęcia badań do „pełnego za- istnienia” innowacji na rynku jest długi, i niestety nie zawsze kończy się sukcesem.

Oznacza to, że przedsiębiorstwa muszą również liczyć się z możliwością poniesie- nia straty.

Wraz z przechodzeniem do poszczególnych etapów procesu innowacji zapo- trzebowanie na finansowanie zmienia się. Zauważyć również należy, że niezależ- nie od tego, czy proces ten realizowany jest przez indywidualnego przedsiębiorcę, grupę podmiotów czy też jednostki rządowe w każdej z wyżej wspomnianych faz mogą pojawiać się ograniczenia finansowe. Aby ograniczyć ten problem w jak największym stopniu, niezbędny jest skrupulatny i przemyślany wybór sposobów i form finansowania projektów innowacyjnych. Zagadnienie to jest szczególnie istotne dla małych i średnich przedsiębiorstw, które mają do dyspozycji niewielkie środki własne. Alternatywnym rozwiązaniem dla tych firm jest poszukiwanie nie- zbędnych zasobów wiedzy, finansowych, technicznych i innych poza przedsiębior- stwem.

W związku z dynamicznie zmieniającą się sytuacją w procesie innowacyjnym zmianie ulega nie tylko wielkość nakładów, ale również możliwości finansowania poszczególnych jego faz. Na rysunku 1.3 zaprezentowano wybrane formy finan- sowania w odniesieniu do czterech faz: zasiewu, startu, ekspansji i trwałego rozwo- ju. Zewnętrzne źródła finansowania mogą przyjąć formę: funduszu venture capital, kapitału zalążkowego, private equity oraz funduszy mezzanine. Wymienić można również fundusze pożyczkowe oraz fundusze poręczeń kredytowych, kredyt tech- nologiczny udzielany przez banki, środki publiczne i pozapubliczne, a także finan- sowanie na rynkach kapitałowych. Zdobycie odpowiednich środków w celu sfinan- sowania projektu inwestycyjnego jest jednak zadaniem trudnym, ponieważ, tak jak już wcześniej wspominano, innowacje niosą ze sobą dużo niewiadomych, związa- nych z takimi elementami, jak:

– trudności z właściwą oceną wartości projektu, – długi okres zwrotu z inwestycji,

– towarzyszące ryzyko.²⁹

We wczesnej fazie projektu najczęściej wykorzystuje się własne środki firmy.

Mogą to być oszczędności właściciela czy też pożyczki od rodziny i przyjaciół. Na dalszym etapie realizacji przedsiębiorstwa mogą starać się o wsparcie finansowe

28 P. Głodek, M. Gołębiowski, Finansowanie innowacji w małych i średnich przedsiębiorstwach, Warszawa 2006, vademekum_2tom_finansowanie_innowacji(1).pdf, s. 7.

29 Ibidem.

z zewnątrz, poprzez inwestorów indywidualnych - anioły biznesu, fundusze seed, a także venture capital. W przypadku wdrożonych już projektów innowacyjnych (opartych na nowych rozwiązaniach technicznych) potencjalnym źródłem wsparcia finansowego mogą być przedsiębiorstwa przemysłowe, które mogą przybrać dwie formy: jako inwestor strategiczny lub jako korporacyjny inwestor venture capital.

Rys. 1.3. Dostępność źródeł finansowania działalności innowacyjnej

Źródło: P. Głodek, M. Gołębiowski, Finansowanie innowacji w małych i średnich przedsiębior- stwach, Warszawa 2006, vademekum_2tom_finansowanie_innowacji(1).pdf, s. 11

Podstawowym źródłem finansowania zewnętrznego przedsiębiorstw jest sektor bankowy (rys. 1.3). Niestety, w przypadku finansowania projektów innowacyj- nych banki zachowują dużą ostrożność, angażując się głównie w projekty „mocno”

zaawansowane. Asekuracyjność tych instytucji jest wynikiem między innymi:

obaw przed dużym ryzykiem oraz konieczności wysokich zabezpieczeń dla gwa- rancji kredytów inwestycyjnych wymaganych od firm z sektora MSP. Sytuacja ta jednak ulega zmianie dzięki dofinansowaniu inwestycji ze środków unijnych oraz funduszom poręczeń kredytowych, funkcjonujących w Polsce na poziomie lokal- nym i regionalnym oraz obejmującym także rządowy Krajowy Fundusz Poręczeń Kredytowych obsługiwany przez Bank Gospodarstwa Krajowego. Na różnych eta- pach rozwoju podmiotów należących do sektora MSP oraz przy różnym stopniu zaawansowania projektów innowacyjnych istnieje również możliwość skorzystania z różnego rodzaju środków publicznych i parapublicznych. Średnie i duże przed- siębiorstwa mogą również korzystać z instrumentów rynku kapitałowego. Dotyczy to jednak innowacji wdrożonych i mocno zaawansowanych.

1.3. Innowacje i źródła ich finansowania w Polsce

Rodzaj wprowadzanej w przedsiębiorstwach innowacji zależy od fazy rozwoju, w jakiej znajduje się organizacja. Zauważyć jednak należy, że wśród wprowadza- nych przez polskie podmioty nowych rozwiązań 25% ogółu stanowią innowacje techniczno-technologiczne, a 23,6% innowacje produkcyjne. Najmniej odnotowa- no innowacji kadrowych (8,7%). Biorąc pod uwagę kryterium nowości, innowacje pionierskie stanowiły jedynie 38%, a adaptacyjne aż 62%.³⁰

Tak więc wśród wprowadzanych w Polsce innowacji przeważają zmiany w po- staci nowych lub istotnie ulepszonych produktów i procesów. Patrząc na rodzaj in- nowacji oraz rozmiar przedsiębiorstwa, zauważyć należy, że w 2010 roku we wszystkich kategoriach dominują podmioty duże, zatrudniające powyżej 249 pra- cowników. Zależności te prezentuje rysunek 1.4.

0 10 20 30 40 50 60

nowe lub istotnie ulepszone produkty

nowe lub istotnie ulepszone dla rynku

produkty

nowe lub istotnie ulepszone procesy

10-49 50-249 250 i więcej

Rys. 1.4. Rodzaj innowacji w zależności od skali przedsiębiorstw w 2010 roku (%)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych GUS

Na rynku szczególnego „rozpędu” nabiera działalność usługowa. Wśród podej- mowanych przez ten dział gospodarki innowacji zdecydowanie dominują działania związane ze środkami trwałymi (w 2009 roku - 4 803 061 tys. zł). Znikome nakła- dy ponoszone są natomiast na szkolenia personelu związane bezpośrednio z wpro- wadzaniem innowacji produktowych lub procesowych (w 2009 roku wyniosły 65 453tys. zł). Różnice w nakładach na wspomniane wyżej działalności są bardzo duże i zauważyć należy, że z czasem pogłębiają się. I tak, w 2006 roku wydatki na środki trwałe ogółem były prawie 65 razy wyższe, natomiast w 2009 roku 73 razy.

Rozbieżność ta pogłębia się (podobnie jak przy pozostałych innowacjach) pomimo faktu, iż wydatki związane z tymi zmianami w obu przypadkach zostały ograni-

30 L. Berliński, Projektowanie i ocena strategii innowacyjnych, AJG, Bydgoszcz 2003, s. 71-73.

czone. Szczegółowe wielkości prezentuje tabela 1.2. Rozpatrując zmiany na prze- strzeni lat, widoczne jest, że całkowite nakłady poniesione na innowacje w sferze usług zmniejszyły się w 2009 roku o 30,1% w stosunku do 2006 roku. Na ograni- czenie to wpłynęła trudna sytuacja rynkowa, wynikająca z ogólnoświatowego kry- zysu i asekuracyjnego zachowania przedsiębiorców.

Tabela 1.2. Rodzaj innowacji wprowadzonych w działalności usługowej (w tys. zł)

Lp. Wyszczególnienie 2006 2008 2009

1 szkolenia personelu związane bezpośrednio z wpro- wadzaniem innowacji produktowych lub proceso-

wych 78 069 67 473 65 453

2 zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych 324 434 210 730 612 188 3 marketing związany z wprowadzeniem nowych

lub istotnie ulepszonych produktów 377 954 287 691 498 714

4 zakup oprogramowania 874 988 1 165 200 1 236 861

5 działalność badawczo-rozwojowa (B+R) 939 820 647 006 754 684 6 nakłady inwestycyjne na środki trwałe - budynki

i lokale, obiekty inżynierii lądowej i wodnej oraz

grunty 1 054 807 2 096 110 1 182 380

7 nakłady inwestycyjne na środki trwałe - maszyny

i urządzenia techniczne ogółem 4 009 765 5 852 014 3 620 681 8 nakłady inwestycyjne na środki trwałe ogółem 5 064 572 7 948 124 4 803 061 Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych GUS

Pomimo pogarszającej się sytuacji gospodarczej oraz widocznie mniejszej aktywności innowacyjnej względem 2006 roku zwiększeniu uległy nakłady na za- kup oprogramowania, wiedzy ze źródeł zewnętrznych, marketing związany z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów, a także nakłady inwestycyjne na środki trwałe - budynki i lokale, obiekty inżynierii lądowej i wod- nej oraz grunty. Spośród nich największą dynamiką na przestrzeni lat 2006-2009 odznaczały się zmiany w zakresie zakupu wiedzy ze źródeł zewnętrznych (wzrost o 98,7% w stosunku do 2006 roku) oraz marketingu (32,0%). Jest to tym ważniej- sze, że w 2008 roku odnotowano ograniczenie środków na te cele odpowiednio o 35,0 i 23,9% w odniesieniu do 2006 roku. Rysunek 1.5 prezentuje szczegółowe zmiany w odniesieniu do 2006 roku.

Przedsiębiorstwa innowacyjne powinny posiadać odpowiednie możliwości techniczne, menedżerskie oraz zdolności szybkiego uczenia się. Jeżeli realizowana przez jednostkę strategia innowacyjna przewiduje wprowadzanie głównie innowa- cji radykalnych (a nie przyrostowych) o dużej skali, to wymagane do ich wprowa- dzenia zasoby ludzkie, finansowe, rzeczowe i informacyjne mogą znacznie prze- kroczyć możliwości firmy. Problem ten dotyczy zwłaszcza przedsiębiorstw małej skali. Alternatywnym rozwiązaniem dla tych firm jest poszukiwanie niezbędnych zasobów wiedzy, finansowych, technicznych i innych poza firmą.³¹

31 E. Stawasz, Potrzeby …, op. cit., s. 53.

-13,6% -16,2%

-35,0%

88,7%

-23,9%

32,0%

33,2%

41,4%

-31,2%

-19,7%

98,7%

12,1%

45,9%

-9,7%

56,9%

-5,2%

-60%

-40%

-20%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

2008 2009

szkolenia personelu związane bezpośrednio z wprowadzaniem innowacji produktowych lub procesowych

zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych

marketing związany z wprowadzeniem nowych lub istotnie ulepszonych produktów

zakup oprogramowania

działalność badawczo rozwojowa (B+R)

nakłady inwestycyjne na środki trwałe - budynki i lokale, obiekty inżynierii lądowej i wodnej oraz grunty

nakłady inwestycyjne na środki trwałe - maszyny i urządzenia techniczne ogółem

nakłady inwestycyjne na środki trwałe ogółem

Rys. 1.5. Zmiany w zakresie wprowadzania innowacji w działalności usługowej (rok 2006 = 100)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych GUS

Zarówno w literaturze krajowej, jak i zagranicznej podejmowane są próby po- grupowania czynników wpływających na innowacyjność przedsiębiorstw, przy czym nie jest to rzecz prosta, ponieważ wszystko, co wpływa na innowacyjność

przedsiębiorstw, tworzy uwarunkowania ich innowacyjności. Do zewnętrznych de- terminant wpływających na innowacyjność małych przedsiębiorstw zalicza się przede wszystkim: tendencje rozwoju technologicznego w skali globalnej oraz możliwości ich adaptacji w kraju, postęp w integracji regionalnej (europejskiej), ogólny poziom rozwoju gospodarczego danego kraju (stopień otwartości gospo- darki i możliwości inwestycyjne), uwarunkowania systemu społeczno- -gospodarczego i prawnego, zasady i praktykę prowadzonej polityki gospodarczej, w tym w szczególności polityki innowacyjnej, sytuację na rynku produktów prze- mysłowych, konsumpcyjnych i usług.³² Heterogeniczność tego sektora powoduje jednak, że istnieją różne opinie co do znaczenia poszczególnych czynników wpły- wających na ich innowacyjność. Niektóre przedsiębiorstwa wskazują na współpra- cę z pracownikami naukowymi jako istotny bodziec wzrostu ich innowacyjności, natomiast inne powołują się na uzyskaną pomoc w zakresie szkolenia przedsiębior- ców. Dla wielu przedsiębiorstw (np. 43% firm sektora MSP w USA) barierą wzro- stu innowacyjności jest ograniczony dostęp do zasobów finansowych.³³

W przypadku polskich przedsiębiorstw zdecydowanie przeważa finansowanie innowacji za pomocą środków własnych. Analizując lata 2006-2010, widoczny jest stały wzrost (poza 2009 rokiem) wartości tej formy finansowania (patrz rys. 1.6).

0 2000000 4000000 6000000 8000000 10000000 12000000 14000000 16000000 18000000

2006 2007 2008 2009 2010

środki własne środki budżetowe środki pozyskane z za granicy kredyty bankowe inne

Rys. 1.6. Źródła finansowania innowacji w latach 2006-2010 (w tys. zł) Źródło: Opracowanie własne na podstawie bazy danych GUS

32 A. Sosnowska, K. Poznańska, S. Łobejko, J. Brdulak, K. Chinowska, Systemy wspierania innowa- cji i transferu technologii w krajach Unii Europejskiej i w Polsce. Poradnik przedsiębiorcy, PARP, Warszawa 2003, s. 15.

33 J.A. Keizer, L. Dijkstra, J.I.M. Halman, Explaining innovative efforts of SMEs. An exploratory sur- vey among SMEs in the mechanical and electrical engineering sector in The Netherlands, „Technova- tion” 2002, nr 22, s. 1-2.

Pomimo asekuracyjnego nastawienia instytucji bankowych na drugiej pozycji znajdują się kredyty bankowe. Sytuacja ta uległa jednak zmianie w 2010 roku, po- nieważ finansowanie innowacji kredytem bankowym zmniejszyło się w stosunku do roku poprzedniego aż o 64,1%, do poziomu 2 089 657 tys. zł.

Największe zmiany widoczne są w przypadku środków pozyskiwanych z za- granicy. Jest to trzecia z kolei forma finansowania innowacji, ale charakteryzująca się największą dynamiką wzrostu. W 2010 roku wykorzystanie tego źródła zwięk- szyło się w stosunku do roku poprzedniego 2,5-krotnie, natomiast w odniesieniu do 2005 roku wzrost ten był pięciokrotny. Jest to zjawisko pozytywne, ponieważ po- kazuje, że polskie przedsiębiorstwa poszukują zróżnicowanych źródeł finansowa- nia innowacji, sięgając po kapitał zagraniczny. Tendencja ta wskazuje również na trafność wprowadzanych innowacji, czego wynikiem jest fakt uzyskania tego typu finansowania.

Podsumowanie

Zauważyć należy, że niezależnie od tego, czy proces innowacyjny realizowany jest przez indywidualnego przedsiębiorcę, grupę podmiotów czy też jednostki rzą- dowe w każdej z wyżej wspomnianych faz mogą pojawiać się ograniczenia finan- sowe. Aby ograniczyć ten problem w jak największym stopniu, niezbędny jest skrupulatny i przemyślany wybór sposobów i form finansowania projektów inno- wacyjnych.

Jest to szczególnie istotny problem dla podmiotów sektora MSP, które mają do dyspozycji niewielkie środki własne. Alternatywnym rozwiązaniem dla tych firm jest poszukiwanie niezbędnych zasobów wiedzy, finansowych, technicznych i in- nych poza firmą, przy czym nie jest to również proste. Właściciele MSP w celu fi- nansowania różnego rodzaju przedsięwzięć, w tym również innowacji, najchętniej sięgają po kredyty bankowe. Niestety, z tego rodzaju kapitału obcego nie każde małe i średnie przedsiębiorstwo może skorzystać, ponieważ banki wymagają od- powiednich (często niedostępnych dla MSP) zabezpieczeń kredytu w postaci uzna- nych na rynku aktywów. Dla przedsiębiorstw będących w takiej sytuacji oraz dla tych, które dopiero powstają, alternatywą może być tzw. kapitał wysokiego ryzyka (venture capital) lub inne formy wsparcia, których pojawia się na rynku coraz wię- cej.

Literatura

1. Berkowitz E.N., Kerin R.A., Rudelius W., Marketing, Richard D. Irwin, Boston 1989.

2. Berliński L., Projektowanie i ocena strategii innowacyjnych, AJG, Bydgoszcz 2003.

3. Bogdanienko J., Innowacyjność przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Koper- nika, Toruń 2004.

4. Chrościcki Z., Zarządzanie firmą, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 1999.

5. Drucker P.F., Natchnienie i fart, czyli innowacja i przedsiębiorczość, Wyd. Studio EMKA, War- szawa 2004.

6. Freeman Ch., The Economics of Industrial Innovation, F. Pinter, London 1982.

7. Freeman Ch., The Role of Technical Change in National Economic Development, [w:] Techno- logical Change, Industrial Restructuring and Regional Development, A. Amin, J. Goddard (eds.), Allen&Unwin, London 1986.

8. Głodek P., Gołębiowski M., Finansowanie innowacji w małych i średnich przedsiębiorstwach, Warszawa 2006, vademekum_2tom_finansowanie_innowacji(1).pdf

9. Goodman R.A., Lawless M.W., Technology and Strategy. Conceptual Models and Diagnostics, Oxford University Press, New York, Oxford 1994.

10. Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Projektowanie systemów zarządzania, Difin, Warszawa 2001.

11. Grudzewski W.M., Hejduk I.K., Zarządzanie technologiczne podstawą osiągania przewagi kon- kurencyjnej małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, [w:] Strategie rozwoju MSP w otocze- niu metropolii warszawskiej, J. Szabłowski (red.), WSPiNS, Otwock 2005.

12. Hozer J., Mankowicz I., Małe firmy. Analizy i diagnozy, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2002.

13. Jasiński A., Przedsiębiorstwo innowacyjne na rynku, KIW, Warszawa 1992.

14. Jonasz W., Identyfikacja i realizacja procesów innowacyjnych w przedsiębiorstwie, Szczecin 1995.

15. Keizer J.A., Dijkstra L., Halman J.I.M., Explaining innovative efforts of SMEs. An exploratory survey among SMEs in the mechanical and electrical engineering sector in The Netherlands,

„Technovation” 2002, nr 22.

16. Kotler Ph., Marketing. Analiza, planowanie, wdrażanie i kontrola, Gebethner&Spółka, Warsza- wa 1994.

17. Krupski R., Strategia bez celów, „Przegląd Organizacji” 2003, nr 11.

18. Niedzielski P., Rychlik K., Innowacje i kreatywność, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2006.

19. Niedzielski P., Polityka innowacyjna w transporcie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2003.

20. Oslo Manual. The Measurement of Scientific and Technological Activities. Proposed Guidelines for Collecting and Interpreting Technological Innovation Data, Third edition, OECD and Euro- stat 2005.

21. Rizzoni A., Technological innovation and small firms: A taxonomy, „International Small Busi- ness Journal” 1991, vol. 9.

22. Schumpeter J.A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960.

23. Sosnowska A., Poznańska K., Łobejko S., Brdulak J., Chinowska K., Systemy wspierania inno- wacji i transferu technologii w krajach Unii Europejskiej i w Polsce. Poradnik przedsiębiorcy, PARP, Warszawa 2003.

24. Stawasz E., Innowacje a mała firma, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1999.

25. Story D.J., Understanding the Small Business Sector, Routledge, London-New York 1994.

26. Targalski J. (red.), Przedsiębiorczość i rozwój firmy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 1999.

27. www.stat.gov.pl

Rozdział 2

SZANSE I BARIERY ROZWOJU RYNKU LEASINGU

W POLSCE W XXI WIEKU

Małgorzata Okręglicka

Streszczenie: Celem rozdziału jest prezentacja rynku leasingu w Polsce w ostatniej deka- dzie oraz identyfikacja i analiza szans i zagrożeń rozwoju rynku leasingu w Polsce obec- nie i w przyszłości. Leasing stanowi usługę na rynku kapitałowym, gdzie finansowane są inwestycje przedsiębiorstw, i zależy on od wielu różnorodnych czynników. W XXI wieku można zauważyć głębokie zmiany struktury rynku leasingu, jednak część obszarów wy- maga dalszych modyfikacji. Analiza opiera się na ogólnopolskich danych wtórnych, po- chodzących ze statystyki publicznej oraz Związku Polskiego Leasingu.

Słowa kluczowe: leasing, finansowanie, przedsiębiorstwa

Wstęp

Jednym z podstawowych wskaźników określających stan gospodarki jest po- ziom inwestycji. Wzrost wydatków inwestycyjnych w sektorze przedsiębiorstw jest wyczekiwanym symptomem poprawy koniunktury gospodarczej, a spadek czy nawet stabilizacja poziomu inwestycji przedsiębiorstw zapowiada zbliżającą się re- cesję. Mimo iż fluktuacje koniunkturalne są zjawiskiem naturalnym w każdej go- spodarce, to intensyfikacja i wydłużenie fazy wzrostu gospodarczego jest jednym z priorytetów polityki gospodarczej, a jednym z podstawowych warunków jego realizacji są właśnie inwestycje.

Aby możliwa była realizacja procesu inwestycyjnego, konieczne jest pozyska- nie kapitału zewnętrznego. Opieranie się wyłącznie na kapitale własnym jest podejściem zachowawczym, niegwarantującym intensywnego rozwoju. Niejedno- krotnie brak kapitału obcego eliminuje całkowicie możliwości inwestycyjne.

Poszukiwanie źródeł finansowania jest więc działaniem podejmowanym systema- tycznie zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym.

Kredytowanie bankowe to wciąż najbardziej popularna forma finansowania obcego działalności gospodarczej.¹ Jednak dostępność tego kapitału jest uwarun-

1 Informacja o kondycji sektora przedsiębiorstw ze szczególnym uwzględnieniem stanu koniunktury w III kw. 2010 r. oraz prognoz koniunktury na IV kw. 2010 r.: www.nbp.pl, odczyt z 06.11.2010 r.

kowana m.in. kondycją finansową kredytobiorcy, a tym samym w okresach trud- niejszych, kiedy wsparcie kapitałem zewnętrznym jest szczególnie potrzebne - do- stęp przedsiębiorstwa do kredytu jest utrudniony. Alternatywą może być wtedy leasing, który tradycyjnie jest łatwiej dostępnym źródłem finansowania, co oczy- wiście nie oznacza, że nie istnieją żadne ograniczenia w jego pozyskaniu.

Leasing jest w wielu przypadkach bardzo atrakcyjną formą finansowania dla przedsiębiorstwa. Wśród jego zalet wyliczyć można chociażby:

– możliwość finansowania do 100% inwestycji, – finansowanie pozabilansowe,

– optymalizację przepływów gotówkowych - wysokość rat można dostosować do przewidywanych możliwości finansowych przedsiębiorstwa w poszczegól- nych okresach (raty stałe, sezonowe, degresywne),

– intensyfikację korzyści podatkowych poprzez zaliczanie całości rat leasingo- wych do kosztów uzyskania przychodu (leasing operacyjny) i skrócenia amortyzacji (leasing finansowy),

– pisemną gwarancję odkupienia przedmiotu po zakończeniu leasingu, – możliwość wyboru waluty leasingu,

– większą elastyczność finansowania niż w przypadku kredytów bankowych, do których dostęp obwarowany jest przez prawo bankowe itd.

Pierwsza dekada XXI wieku to szczególny okres dla polskiego leasingu. Jest to czas fundamentalnych przemian struktury rynku, stworzenia regulacji prawnych i jakości świadczonych usług. Widoczna i postępująca była konsolidacja w sekto- rze leasingowym po stronie firm leasingowych.² Pomimo istotnych przemian wciąż pozostają obszary funkcjonowania wymagające redefinicji czy restrukturyzacji, co zintensyfikowałoby wykorzystanie leasingu, a tym samym zwiększyło skalę reali- zowanych inwestycji.

Celem artykułu jest charakterystyka rozwoju branży leasingowej w ostatniej dekadzie oraz identyfikacja i ocena szans oraz elementów ryzyka w rozwoju lea- singu w następnych latach. Analiza opierać się będzie na dostępnej literaturze przedmiotu oraz na ogólnopolskich danych wtórnych, pochodzących ze statystyki publicznej oraz Związku Polskiego Leasingu.

2.1. Charakterystyka rynku leasingu w Polsce w pierwszej dekadzie XXI wieku

Po burzliwym i niekontrolowanym rozwoju rynku leasingu w Polsce w latach 90. XX wieku rozpoczął się okres pewnego zrównoważenia tego rynku wraz z za- znaczającymi się na nim okresowymi wahaniami obrotów. Cykliczność rynku leasingu jest w dużym stopniu zbieżna z wahaniami całej gospodarki ze względu na powiązanie leasingu z inwestycjami, zwłaszcza w sektorze przedsiębiorstw.

Obserwacja zachodzących w branży leasingowej zmian może więc wspomóc pro- gnozowanie makroekonomiczne.

2 M. Okręglicka, Leasing, Aspekty prawne, organizacyjne i ekonomiczne, Difin, Warszawa 2004, s. 51-52.

Po rekordowych wynikach branży w latach 2007 i 2008 kolejne lata 2009-2010 to okres dość słabych obrotów na rynku leasingu. Zmniejszyła się znacznie wartość przedmiotów oddawanych w leasing, co widoczne jest szczególnie w przypadku nieruchomości. Mimo iż wydaje się, że dno kryzysu jest już za nami (przypadło na I kwartał 2010 r.), to trudno prognozować, by w kolejnych 2-3 latach dynamika rozwoju branży była znacząca (rys. 2.1).

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 8017 7043 7943 10671 12402 13820

19404

29597 29653 20923

25696 1378 1330 838

625

1930 2460 2031

3050 3274

2073 1595

lata ruchomości nieruchomości

Rys. 2.1. Wartość przedmiotów oddanych w leasing w Polsce w latach 2000-2010 (w mln zł)

Źródło: Związek Polskiego Leasingu: www.leasing.org.pl, odczyt z 03.10.2011 r.

Leasing od ponad dwóch dekad ma swój udział w finansowaniu inwestycji pol- skich przedsiębiorstw. Udział ten jest jednak dość zmienny i waha się nie tylko w czasie, ale również w zależności od rodzaju środków trwałych, finansowanych w ten sposób. Można stwierdzić, że w przypadku chęci pozyskania wielu środków trwałych, a zwłaszcza pojazdów, leasing już dzisiaj jest rzeczywistą alternatywą dla tradycyjnego kredytu bankowego.

Według szacunków Związku Polskiego Leasingu, udział leasingu w finansowa- niu inwestycji zmniejszył się znacząco w ostatnich latach: od 17,0% w 2007 r.

do 10,4% w 2009 r. Prognozuje się jednocześnie stopniowy wzrost wykorzystania leasingu, który na koniec 2011 r. może objąć ok. 13,6% inwestycji w Polsce (rys. 2.2).

Ponad 45% spadek obrotów polskiej branży leasingowej w 2009 r. spowodował częściową utratę jej znaczenia na rynku europejskim. Udział Polski spadł do 2,4%, podczas gdy w 2008 r. było to 3,0%. Spadek był tym bardziej znaczący, że zaled- wie 8 państw zanotowało większe załamania rodzimych rynków leasingu, głównie z regionu Europy Środkowo-Wschodniej. W większości państw Europy Zachod- niej, a zwłaszcza u liderów europejskiego leasingu spadki miały mniejszy zakres.

W 2010 r. widoczna jest z kolei wyraźna poprawa na europejskim rynku leasingu.

W większości krajów zanotowano wzrosty, przy czym to właśnie w Polsce odno- towano największy, bo ponad 30% wzrost obrotów. Wynika to w znacznym stop-

niu z głębokiego spadku w roku poprzednim, ale i z faktu, że wzrosty obrotów lea- singowych w innych krajach były często ograniczone, a w niektórych, jak: Węgry, Grecja, Bułgaria czy Rumunia, rynek leasingu znajduje się wciąż w recesji.³

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011P

105,814,2 114,816,2 133,1 159,4 184,0 198,0 185,7 206,5 21,9

32,6

33,0 23,0

27,3

32,5 inwestycje finansowane

leasingiem

inwestycje finansowane innymi źródłami finansowania

P - prognoza

Rys. 2.2. Wartość inwestycji finansowanych leasingiem w Polsce (w mld zł) Źródło: Związek Polskiego Leasingu: www.leasing.org.pl, odczyt z 03.10.2011 r.

Tabela 2.1. Wartość przedmiotów oddanych w leasing w Europie (w mld €)*

Kraj 2010 2009 Zmiana

2009-2010 (%) wartość udział % wartość udział %

Niemcy 43,8 19,6 41,3 19,7 6,1

Francja 36,4 16,3 33,4 15,9 9,0

Wielka Brytania 34,7 15,5 34,6 16,5 0,3

Włochy 29,8 13,3 28,3 13,5 5,3

Hiszpania 11,0 4,9 8,8 4,2 25,0

Szwecja 9,7 4,3 7,7 3,7 26,0

Holandia 7,1 3,2 7,8 3,7 -9,0

Szwajcaria 7,1 3,2 6,1 2,9 16,4

Polska 6,8 3,0 5,2 2,5 30,8

Austria 6,2 2,8 5,7 2,7 8,8

Portugalia 4,9 2,2 4,8 2,3 2,1

Dania 4,5 2,0 4,7 2,2 -4,3

inne 22,0 9,8 21,5 10,2 2,3

razem 224,0 100,0 209,9 100,0 6,7

*w krajach nienależących do strefy euro występują różnice w prezentowanych wynikach wynikające z przeliczeń walutowych

Źródło: Leaseurope: www.leaseurope.org, odczyt z 06.10.2011 r.

3 Leaseurope: www.leaseurope.org, odczyt z 06.10.2011 r.

Analizując przedmiotowy podział rynku leasingu, widoczne jest, że ponad po- łowa przedmiotów leasingu to różnego rodzaju pojazdy, wśród których sukcesyw- nie w ostatnich latach rósł udział samochodów osobowych. Wynika to z nieco zła- godzonych obostrzeń w zakresie rozliczenia VAT od zakupu (do 6000 zł) i użytkowania pojazdów osobowych, używanych w ramach prowadzonej działal- ności gospodarczej. Możliwość częściowego rozliczenia VAT zwiększyła udział samochodów osobowych w rynku leasingu z niemal całkowitego ich braku do ok.

1/5 rynku w 2010 r., można zatem wnioskować, że zrównanie podatkowe tych po- jazdów z innymi środkami trwałymi wywołałoby dalszy gwałtowny wzrost ilości zawieranych transakcji.

Wciąż spory i stosunkowo stały udział wśród przedmiotów leasingu stanowią maszyny i urządzenia, zaś pozostałe rodzaje przedmiotów mają mniejsze znacze- nie. W dobie intensywnej informatyzacji zastrzeżenia budzi zwłaszcza niski udział sprzętu komputerowego i oprogramowania (1,7%), co sugeruje, że jednorazowe wydatki przedsiębiorstw na ten sprzęt są na tyle niskie, że nie opłaca się ich obej- mować umową leasingu (rys. 2.3).

Rys. 2.3. Struktura przedmiotowa rynku leasingu w Polsce w 2010 r.

Źródło: Związek Polskiego Leasingu: www.leasing.org.pl, odczyt z 03.10.2011 r.

Innym aspektem jest czas trwania umów leasingu. Dla wielu przedsiębiorców wykorzystanie leasingu to szansa na skrócenie w praktyce okresu amortyzacji da- nego rodzaju sprzętu, a osiągane korzyści podatkowe to z kolei szansa szybszego rozwoju przedsiębiorstwa.

W związku z powyższym czas trwania umów leasingu jest ściśle powiązany z rodzajem środków trwałych, będących przedmiotem leasingu. Jak ukazują dane pokazane na rysunku 2.4, najdłuższe umowy dotyczą leasingu nieruchomości,