Widok Semantyka słowiańskich wyrazów modalnych typu „mieć” w kontekście zdania

(1)

EVA PALLASOVÁ

Uniwersytet Śląski

Semantyka słowiańskich

wyrazów modalnych typu „mieć”

w kontekście zdania

1. Analiza semantyczna modalnych środków wyrazowych w językach sło- wiańskich jest tematem bardzo aktualnym. Problematyka modalności znowu po- jawiła się w centrum zainteresowania światowej lingwistyki i to zarówno jeśli chodzi o zagadnienia dotyczące klasyfi kacji genetycznej i typologicznej konkret- nych języków oraz grup językowych, jak i o procesy gramatykalizacji¹.

2. Okazuje się, że modalność jest zjawiskiem niezwykle skomplikowanym oraz że obserwacja struktur modalnych może wychodzić z najróżniejszych spo- sobów widzenia. Modalność najczęściej jest rozumiana jako element konstru- ujący zdanie, który tworzy ramę dla podstawowego znaczenia kognitywnego za- wartego w propozycji. Podczas gdy propozycje stanowią logiczne obrazy faktów w wittgensteinowskim ujęciu, modalność reprezentuje semantyczną i pragma- tyczną modyfi kację tego obrazu, przy czym niektóre modyfi kacje są obowiąz- kowe z punktu widzenia konstrukcji zdania, inne zaś fakultatywne. Uwagi lin- gwistów są zgodne co do tego, że modalność stanowi wielopoziomową kategorię obejmującą kompleks systemowo ze sobą połączonych zjawisk. Przy czym właś- ciwy wewnętrzny podział tego kompleksu oraz jego włączenie do struktury zda- niowej już nie jest ujęty jako całość, całościowego charakteru nie ma również ani metodologia opisu, ani terminologia.

Za podstawę modalności najczęściej uznaje się stosunki między pragma- tycznymi elementami procesu komunikacji, tj. między nadawcą, komunikatem

1 Zainteresowanie tą tematyką można zaobserwować już na przełomie lat sześdziesiątych i siedemdziesiątych. Jego wynikiem było zorganizowanie międzynarodowego sympozjum „Modální výstavba výpovědi v slovanských jazycích” w 1971 roku w Brnie. Po ponad trzydziestu latach do brneńskiego sympozjum nawiązuje konferencja „Modality in Slavonic Languages. New Perspec- tives” zorganizowana w roku 2004 przez Uniwersytet w Regensburgu.

(2)

i obiektywną rzeczywistością². Chodzi o podstawową warstwę modalności, która stanowi konstytutywny składnik wypowiedzi. Poza nią wyznacza się jeszcze ko- lejną sferę modalną – sferę drugorzędną, fakultatywną. Do tej drugiej warstwy zalicza się:

1. Wyrażenie stosunku sprawcy zdarzenia (agensa) do samego zdarzenia w zależności od obiektywnych okoliczności lub od woli poszczególnych osób, ze- społu, ewentualnie instytucji. Podmiot wypowiadający prezentuje zatem zdarze- nie jako niezbędne lub możliwe w zależności od tego, czy jawi mu się w świetle rzeczywistości realnej jako ewentualność jedyna lub alternatywna.

2. Wyrażenie zdania podmiotu wypowiadającego na temat prawdopodobień- stwa obowiązywania propozycji. Podmiot wypowiadający w zależności od obiek- tywnej rzeczywistości wartościuje zdarzenie jako bardziej lub mniej prawdopo- dobne.

3. W stosunku do zakresu modyfi kacji możliwościowych i niezbędnych bar- dzo często używa się terminów modalność deontyczna oraz aletyczna [Lyons 1977], dla której określenia pojawił się nowszy termin – modalność dynamiczna [Palmer 2001]³. Terminologia ta opiera się na pojęciu modalności wychodzącym z aplikacji logicznych kategorii możliwości i konieczności na strukturę języków naturalnych. Takie ujęcie problemu, szczególnie nośne w tradycji europejskiej, nawiązuje do zasad logiki formalnej, a w szczególności do tzw. logiki deontycznej Georga Henryka von Wrighta i logik modalnych w ogóle.

3.1. Przez modalność deontyczną rozumie się wyłącznie możliwość i ko- nieczność motywowaną autorytetem jakiegoś modalnego, dokładniej mówiąc, deontycznego źródła. Może nim być osoba, instytucja, ewentualnie zbiór zasad moralnych i prawnych. Chodzi zatem o pojęcia normatywne wynikające bądź z nałożenia obowiązku, tj. obowiązek i zakaz, bądź też ze zniesienia obowiązku, tj. pozwolenia.

Modalność dynamiczna jest związana z rozróżnieniem możliwości i koniecz- ności logicznej lub możliwości i konieczności wynikającej z przypadkowych (np.

fi zycznych) okoliczności aktualnego świata.

W zgodzie z wprowadzaniem logiczno-semantycznego spojrzenia na znaczenie możliwości i konieczności określa się także sferę prawdopodobnej mody- fi kacji modalnej i zwykle oznacza się ją jako modalność epistemiczną.

3.2. Typy modalności można wprawdzie defi niować na wiele sposobów, ale faktem jest, że to właśnie logiczne kategorie możliwości i konieczności umożli- wiły stosunkowo najłatwiejsze wyodrębnienie semantycznego pola możliwości i konieczności w języku naturalnym.

2 Omówienie charakterystyk modalności znajduje się w artykule Stanislava Žažy [1973] oraz w monografi i Björna Hansena [2001, 6–39].

3 Inne używane terminy dla modalności deontycznej i dynamicznej to: root modality [Coates 1983], agent-oriented modality [Bybee, Perkins, Pagliuca 1994], participant-oriented modality [van der Auwera 1999].

Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 192

Slav CL Wyraz i zdanie 7.indd 192 2009-12-09 14:05:272009-12-09 14:05:27

Slavica Wratislaviensia 150, 2009

(3)

Wprowadzenie logiczno-semantycznych punktów widzenia jest korzystne także z tego powodu, że semantyczne pole możliwości i konieczności defi nio- wane za ich pomocą ma charakter uniersaliów językowych, natomiast schematy znaczeniowe, które z nich wynikają, można aplikować dowolnemu konkretnemu materiałowi językowemu.

Kolejną korzyścią ujęcia logiczno-semantycznego jest uchwycenie wza- jemnych symetrycznych stosunków pomiędzy wyrazami oznaczającmi „móc”

i „musieć”, w których centralną rolę odgrywa negacja. Zarówno modalny operator możliwości („móc”), jak i modalny operator konieczności („musieć”) na- leży poprzez negację zawsze defi niować komplementarnie za pomocą drugiego operatora, np. zdanie musi przyjechać odpowiada swoim znaczeniem zdaniu nie może nie przyjechać (tj. konieczność). Oba modalne operatory podczas negacji mogą także zmienić swoją charakterystykę modalną i przechodzić do wzajem- nych zakresów modalności, np. zdanie musi przyjechać (tj. konieczność) uzy- skuje w przypadku negacji modalnego czasownika odwrotne znaczenie: nie musi przyjechać (tj. możliwość).

Także modalna logika pomaga w zrozumieniu bardzo abstrakcyjnego spek- trum znaczeń poszczególnych środków modalnych, których multifunkcjonalność jest trudna do wykrycia w inny sposób. Wyrazy modalne mogą bowiem pełnić więcej niż jedną funkcję i kontekstowo należy je interpretować w różny sposób, np. zdanie z czasownikiem modalnym musieć (zarówno w języku czeskim, jak i polskim) w zależności od kontekstu dopuszcza trzy sposoby odczytania: Musi przyjechać należy interpretować bądź jako konieczność deontyczną, tj. obowią- zek, o ile na realizację zdarzenia ma wpływ wola osoby lub instytucji, ewentualnie mamy do czynienia z naciskiem konwencji i norm, bądź jako konieczność aletyczną, o ile zdarzenie realizuje się pod naciskiem okoliczności zewnętrznych lub potrzeb wewnętrznych. Trzecia możliwość pokazuje, że zdanie Musi przy- jechać sygnalizuje duże prawdopodobieństwo i odpowiada swoim znaczeniem epistemicznej konieczności (Na pewno przyjedzie).

4. Zwróćmy teraz uwagę na środki wyrazowe, którymi manifestowane są w językach słowiańskich modalne znaczenia. Jest to bowiem niezmiernie skom- plikowana i obszerna problematyka języków słowiańskich, z której możemy przytoczyć tylko kilka ważniejszych momentów – skoncentrujmy się na kategorii konieczności deontycznej oraz na czasowniku modalnym mieć.

5. Jeśli chodzi o formowanie modalnych środków wyrazowych, w ramach słowiańskiego terytorium językowego tworzą się dwie linie rozwojowe. Z jednej strony należy rozróżnić np. język czeski, słowacki, polski i ukraiński, w których często używa się osobowych czasowników modalnych w różnych czasach, natomiast z drugiej strony język rosyjski i bułgarski, które preferują modalne pre- dykatywy. Jaroslav Porák [1968], który zajmował się wschodniosłowiańskimi i zachodniosłowiańskimi systemami modalnymi, oznaczył język czeski i język rosyjski jako dwa przeciwstawne punkty: język rosyjski reprezentuje tendencję ar-

(4)

chaiczną, język czeski zaś ze swymi zapożyczeniami z języka niemieckiego (i być może także ze średniowiecznej łaciny) stanowi tendencję współczesną. Proces przejmowania czasowników modalnych z niemieckiego, przede wszystkim müs- sen, dotyczy także pozostałych języków zachodniosłowiańskich i części języków wschodniosłowiańskich. Pojawił się także na słowiańskim południu, jednak nie bezpośrednio, lecz za pośrednictwem kalki. Rozpoczął się w języku słoweńskim i nigdy nie rozszerzył się aż na język bułgarski [Hansen 2000, 85–86].

6. Poza czasownikiem modalnym musieć kolejnym germanizmem w sło- wiańskim systemie modalnym do pewnego stopnia jest także czasownik modal- ny mieć. Czasownik ten w prymarnym znaczeniu posiadania stanowi oczywiście element prasłowiańskiego zasobu słów, jednakże jego funkcje modalne stop- niowo wykształcały się w późniejszych fazach rozwoju języków słowiańskich.

Jego użycie w znaczeniu „sollen”, czyli „mieć w obowiązku”, i ewentualnie tak- że w znaczeniu epistemicznym, tak jak występuje w języku czeskim i polskim, stanowi innowację, której nie znajdziemy we wszystkich językach słowiańskich [Berger 2008, 61].

7. Czasownikowi mieć obecnie w języku czeskim poświęconych jest wiele publikacji defi niujących jego miejsce pośród pozostałych czasowników systemu modalnego. Na uwagę zasługują przede wszystkim prace E. Benešovej [1971, 1973], P. Adamca [1974], D. Rytel-Kuc [1982] i najnowsza sonda materiałowa D. Filippovej [2007] uzyskana w oparciu o komplet dokumentów z Czeskiego Korpusu Narodowego. Czasownik modalny mieć wyraża prymarnie znaczenie konieczności deontycznej, czyli obowiązku. Normatywne deontyczne znacze- nie obowiązku (nec p) jest kategorią stopniowalną⁴. Formalne środki wyrazowe mogą prezentować różną miarę kategoryczności w zależności od tego, jak występuje w danym pragmatycznym kontekście autorytet deontycznego źródła.

Czasownik mieć w porównaniu z musieć odznacza się słabszą intensywnością kategoryczności i zbliża się w swoim znaczeniu do polecenia wykonania danej czynności.

1) A von se uklonil a pokynul mi, že mám jít s ním, a cestou se mě na něco ptal, a já mu kůlivá pestrosti řek: Nou. (SYN 2000 – J. Škvorecký, Příběh inže- nýra lidských duší)

W innych typach kontekstów znaczenie czasownika mieć zależy od tego, czy czyny z punktu widzenia źródła deontycznego klasyfi kuje się jako właści- we, odpowiednie czy stosowne. Obowiązkowość wynika z różnych norm zwy- czajowych lub etycznych, które zostały określone jako zbiór reguł odpowiednie- go zachowania w danej społeczności lub też z indywidualnej oceny podmiotu wypowiadającego. Takie typy wypowiedzi zawierają oprócz warstwy deontycznej normatywnej także silny składnik wartościujący i mogą mieć charakter sądu ogólnego.

4 Por. Benešová [1971, 128]; Rytel [1982, 90–92].

(5)

2) A protože každý úspěšný lov se má zapít, aby se Hubert s Dianou neura- zili, stalo se tak večer v pavlovické hospodě. (SYN 2000 – J. Mlčoušek, Hajný Vítězslav a fořt Bořivoj)

D. Rytel [1982, 99] zwraca uwagę, że jeśli czeski czasownik mieć (mít) łą- czy się z gramatyczną formą trybu przypuszczającego, jego znaczenie jest bliskie znaczeniu możliwości. W tych kontekstach forma trybu przypuszczającego osła- bia kategoryczność i w ten sposób otwiera się możliwość interpretacji w znaczeniu potencjalnym.

3) Vás je škoda, vy byste měl jít k nám... (SYN 2000 – K. Čapek, Povídky z jedné kapsy)

Interpretacja polecenia w znaczeniu potencjalnym jest naturalna także z punktu widzenia logicznego. Obowiązek i pozwolenie prezentują dwa skrajne punkty pola semantycznego modalności deontycznej. W tym polu semantycznym istnieje wiele przejściowych znaczeń, z których jedne płynnie przechodzą w obo- wiązek, inne są bliższe pozwoleniu. Dla obowiązku charakterystyczne jest, że implikuje pozwolenie: to, co jest zalecone, jest jednocześnie dozwolone.

8. Czasownik mieć w powiązaniu z negacją może w języku czeskim pełnić tak- że funkcję bliską zakazowi. Zakaz pozostaje w bezpośrednim stosunku do obowiąz- ku, oba zakresy zawierają nałożenie obowiązku, tj. obowiązku p lub obowiązku ¬ p. W porównaniu z czasownikiem modalnym musieć w odniesieniu do czasownika mieć inaczej realizują się stosunki pomiędzy negacją wewnętrzną i zewnętrzną.

4) „Dals králíkům?” – zeptal se tatínek a naklepával kosu. „Dal” – řekl bratr na Slovensku. „Měls nedávat” – zvolal tatínek lstivě. „Však jsem nedal” – zvolal bratr. (SYN 2000 – L. Vaculík, Sekyra)

Zakaz w przypadku czasownika mít należy formalnie wyrażać nie tylko za pomocą negacji czasownika propozycyjnego (nec ¬p), czyli przez wewnętrzną negację (měls nedávat – miałeś nie dawać), ale także za pomocą negacji wyrazu modalnego (¬nec p), czyli przez zewnętrzną negację (neměls dávat – nie miałeś dawać). Negacja operatora modalnego mieć (¬nec) nie sygnalizuje pozbawienia obowiązku, jakby należało logicznie oczekiwać, i nie dochodzi także do przejścia wzajemnego zakresu znaczenia modalnego możliwości deontycznej, jak w przy- padku czasownika musieć. Gdyby negowany był czasownik musieć (¬nec p), uzyskałby znaczenie wzajemnej wartości możliwości negowanej propozycji (pos

¬p): nemusels dávat (nie musiałeś dawać) ≡ mohls nedávat (mogłeś nie dawać).

Różnica między negacją wewnętrzną i zewnętrzną w przypadku czasownika mieć nie realizuje się i obie wypowiedzi (měls nedávat / neměls dávat) odpowiadają logicznej strukturze zakazu z negacją wewnętrzną (nie chodzi więc o stosunek

¬nec p ≡ pos ¬p).

Na tę właściwość czasownika mít zwróciła już uwagę D. Rytel [1982, 92], łącząc ją z osłabieniem znaczenia kategoryczności. W dyskusjach na temat tego zjawiska używa się często angielskiego terminu „negative raising”. Warianty

(6)

z negacją zewnętrzną (neměls dávat) w języku czeskim są rozumiane jako nie- charakterystyczne, podczas gdy negacje wewnętrzne (měls nedávat) są dla cze- skich podmiotów wypowiadających charakterystyczne i cechują się nimi przede wszystkim dialekty wschodniomorawskie.

Według D. Rytel [1982, 105] konstrukcja nie mieć w funkcji zakazu w języ- ku polskim występuje rzadko i dlatego czeskie wyrażenie nemít zastępowane jest innymi środkami modalnymi o podobnym znaczeniu, przede wszyskim wyraże- niem nie powinien oraz wyrażeniem nie trzeba.

9. Czasownik mít – mieć w języku czeskim i polskim pojawia się sekundar- nie także w funkcji wyrażania cudzej opinii (przytaczanie cudzego sądu przez nadawcę), co stanowi podkategorię modalności epistemicznej.

5) Před chvílí povídali ze světa o tom, že do Prahy má přijet Kosygin, aby urovnal ve vedení spory, jak jednat s opozicí. Husák prý je pro mírnější postup, Biľak pro ostrý. (SYN 2000 – L. Vaculík, Český snář)

Wypowiedzi z tą modyfi kacją modalną przekazują informację przejętą z wypowiedzi innych nadawców, chodzi o tzw. świadectwo pośredne. Jako środek reprodukujący cudzą informację pojawia się stosunkowo rzadko i jego użycie w tym znaczeniu uznaje się za germanizm⁵. Języki słowiańskie w celu wyraże- nia cudzego zdania w większości używają partykuł epistemicznych (np. ponoć), język bułgarski i macedoński wykształciły zaś dla jego sygnalizacji specjalną ka- tegorię gramatyczną (preizkazno naklonenie). D. Filippová [2007, 66–67, 70–71]

rejestruje czasownik mieć także jako środek wyrażania świadectwa bezpośred- niego i środek prawdopodobieństwa, to znaczy jako środek synonimiczny dla partykuł epistemicznych chyba, z pewnością.

10. Intencjonalne stany zamiaru, życzenia i woli przy konsekwentnej aplika- cji podejścia logiczno-semantycznego zwykle są pozostawiane poza semantycznym polem możliwości i konieczności. Dzieje się tak przede wszystkim dlatego, że zamiar jest wyrazem woli, a możliwość i konieczność są wyrazem intelektual- nego osądu (ponadto możliwość i konieczność pozostają w symetrycznym związ- ku o charakterze negacji). Z metodologicznego punktu widzenia byłoby wska- zane, aby w ramach semantycznej klasyfi kacji czasownika mieć brać po uwagę nie tylko możliwość i konieczność, lecz także zamiar, ponieważ wśród semantycznych znaczeń tego czasownika znajdują się również wola i intencjonalność.

U podstaw takiego podejścia leży pojęcie, które przyjęło się określać za pomocą niemieckiego Geltungsmodalität [Hansen 2001, 17].

W kontekstach o znaczeniu wolitywnym i intencjonalnym czasownik mít – mieć jest częściowo synonimiczny dla czasownika chcieć.

6) Jestli máme přijet za světla, tak je nejvyšší čas. Mám toho tady akorát dost. (SYN 2000 – V. Körner, Adelheid)

5 Por. Příruční slovník jazyka českého, díl II., K-M, Praha 1937–1938.

(7)

11. Czasownik modalny mieć w języku czeskim i polskim w porównaniu z innymi czasownikami modalnymi ma nie w pełni rozwiniętą kategorię czasu:

z zasady nie tworzy on czasu przyszłego. Wynika to z jego znaczenia. Konstruk- cje czasu teraźniejszego z czasownikiem mieć wyrażają nie tylko samo obecne zdarzenie, ale także obowiązek, zakaz, aby zdarzenie miało miejsce, ewentualnie prawdopodobieństwo, że zdarzenie będzie miało miejsce. Wypowiedzi deontyczne z predykatorami obowiązku, pozwolenia i zakazu, zawierające obowiązek wykonania lub niewykonania danej czynności, mają zwykle charakterystykę fu- turalną (patrzą w przód na osi czasu), ponieważ stan rzeczy, do którego odnosi się obowiązek, nie może wyprzedzać stanu rzeczy, z którego wynika obowiązek [Lyons 1977 II, 823, 824]. Czynność, która jest narzucona do wykonania lub niewykonania, może rozpocząć się dopiero po zakończeniu momentu wypowiadania. Tak samo zamiar i obecne życzenie zrobienia czegoś podpowiada, że samo zdarzenie będzie miało miejsce, ewentualnie mogłoby mieć miejsce już po mo- mencie wypowiadania, to jest w przyszłości. Forma czasu teraźniejszego czasow- nika mieć pełni więc tym samym funkcję czasu przyszłego.

Z obowiązkiem i referencją do przyszłości łączy się znaczenie losu lub cze- goś, co ma mieć miejsce, jest nieuniknione lub wcześniej przygotowane do odby- cia się. Sytuacje te oznacza się jako futurum fatalne (fatalistisches Futur)⁶. Cho- dzi o kategoryczne twierdzenie, w którym obok konieczności wyraźnie pojawia się przepowiadanie tego, co będzie.

7) Ostatně už na Národní, když jsem uviděla, jak proti nám stojí ozbrojenci, jsem cítila, že mi zas šumí kolem uší dějiny a že se děje, co se má stát. (SYN 2000 – E. Kriseová, Václav Havel)

Czasownik mieć służy także jako środek do oznaczania stosunku następstwa po zdarzeniu przeszłym w kontekstach oznaczanych jako futurum retrospektywne (retrospektivní futurum).

8) Staroměstské náměstí ještě zdobil Mariánský sloup a do postavení Husova pomníku mělo uplynout ještě mnoho let. (SYN 2000 – E. Lobkowicz, Vzpomínky na monarchii)

12. Na wzajemne przecinanie się pola semantycznego modalności deon- tycznej, futuralności i pola semantycznego życzenia, jak można udokumentować także w kontekstowych znaczeniach czasownika mieć, wskazuje się zarówno z punktu widzenia lingwistycznego, jak i fi lozofi cznego. Modalność leży, obra- zowo mówiąc, w cieniu przyszłości, ponieważ wypowiedź modalna odnosi się do zdarzenia dziejącego się aż po chwili wypowiadania. Przyszłość jest natomiast poza polem naszego doświadczenia i przejawia się w przybliżeniu jako przepowiadanie tego, co według naszych oczekiwań będzie miało miejsce⁷. Kategoria gramatyczna czasu przyszłego nie jest kategorią czasową w tym znaczeniu, w ja-

6 Por. Hansen [2001, 260].

7 Por. Wittgenstein 1960, 46, zdanie 5.1361; ibidem, 79, zdanie 6.36311.

(8)

kim uznaje się za czasowe tzw. kategorie czasu empirycznego, tj. czas teraźniej- szy i przeszły. Jest bliższa modalności (modus potentialis i modalności epistemicznej) i dlatego też dla hipotetyczności ma wysoką wartość znaczeniową.

13. Z punktu widzenia diachronicznego zwykle dzieje się tak, że konstrukcje z czasownikiem mieć o pierwotnym znaczeniu posiadania „habere” przekształca- ją się w wyrazy modalne i następnie w znaki czasu przyszłego. Chodzi o proces dobrze udokumentowany w literaturze wielu języków świata⁸.

14. W językach słowiańskich dzisiaj gramatykalizowana konstrukcja o zna- czeniu przyszłym z czasownikiem mieć pojawia się wyłącznie marginalnie w ję- zyku bułgarskim i macedońskim obok czasu przyszłego tworzonego za pomocą partykuł ще oraz к’е (por. bułgarskie няма + да z trybem oznajmującym w czasie teraźniejszym oraz macedońskie има + да, нема + да z trybem oznajmującym w czasie teraźniejszym). Pojawia się tutaj ewidentne podobieństwo języków sło- wiańskich i bałkańskich języków niesłowiańskich. Wszystkie te języki konstru- ują czas przyszły za pomocą wyrażenia zamiaru, życzenia i zamysłu, ewentualnie za pomocą partykuł, które się z nich wykształciły (por. chorwackie i serbskie ću, bułgarskie ще i macedońskie к’е, nowogrecką partykułę θὰ ze starogreckiego θέλειν oraz albańską partykułę do lub inny typ albańskiego czasu przyszłego z czasownikiem o znaczeniu „habeo” oraz rumuński czas przyszły z czasownikiem „volo”)⁹.

15. O czasowniku mieć jako w pełni gramatykalizowanym czasowniku mo- dalnym świadczą języki zachodniosłowiańskie. W języku czeskim i polskim mít i mieć są zarezerwowane przede wszystkim do oznaczenia obowiązku z niższą miarą kategoryczności i oznaczenia cudzego zdania. Chodzi, jak już wspomnia- no, o sterowaną kontaktem gramatykalizację pod wyływem niemieckiego sollen.

Z językiem czeskiem i polskim zgodne jest w podstawowych funkcjach słowac- kie mať. Bardziej szczegółowych porównań znaczeń kontekstowych z czeskim mít jednak brakuje. Wśród czasowników modalnych odnotowuje się także dolno- łużyckie měś i górnołużyckie měć.

W języku serbskim, chorwackim i bułgarskim czasowniki imati, imam przy- porządkowuje się do tzw. półmodalnych określeń [Hansen 2005, 223]. Język sło- weński używa frazeologizowanej konstrukcji modalnej imeti za + bezokolicznik oraz imeti + bezokolicznik. Obie konstrukcje wykazują zgodność z niemieckimi połączeniami haben zu, ewentualnie ist + zu + bezokolicznik. Według Filippovej [2007, 80, 82] stanowią ekwiwalent czeskiego mít w małej liczbie przykładów.

Język słoweński wyraźnie więc wszedł na indywidualną drogę rozwoju systemu

8 Por. Bybee, Perkins, Pagliuca [1994, 259–264].

9 Podobieństwo języka serbsko-chorwackiego, macedońskiego i bułgarskiego do języka grec- kiego, rumuńskiego i albańskiego podkreśla już Henrik Birnbaum [1958, 225, 256] i Siegfried Riedl [1986, 180–185].

(9)

modalnego, różną od rozwoju systemu zachodniosłowiańskiego i południowosło- wiańskiego.

Obecnie w języku rosyjskim czasownik imeť ogranicza się do abstrakcyj- nego znaczenia posiadania i nie łączy się z bezokolicznikiem, chociaż gramaty- kalizowanej konstrukcji imeť z bezokolicznikiem jako słowianizmu w kościele używano aż do XIX wieku. Język rosyjski może służyć jako przykład niezakoń- czonej sukcesem gramatykalizacji czasownika mieć w systemie modalnym [Han- sen 2003, 103].

16. Dzisiejszy stan języków słowiańskich, jeśli chodzi o funkcję czasownika modalnego mieć, w niewielkim stopniu przypomina sytuację początkową, jaką możemy stwierdzić w starosłowiańskich tekstach. Starosłowiańskie konstrukcje iměti + bezokolicznik łączą się ze znaczeniem konieczności teodontycznej – pre- determinacją. Chodzi o konieczność motywowaną wolą Bożą.

9) priti bo imatъ s<y>nъ člověč<ь>sky . vъ slavě ot<ь>ca svoego (Codex Marianus, Mt 16,27)

Wypowiedzi te poza znaczeniem predestynacji określają także znaczenie przepowiedni (tj. predykcji) i mają spory udział w powstaniu analitycznych form czasu przyszłego w języku starosłowiańskim. Zastąpienie związku iměti z bezokolicznikiem w kontekstach ze znaczeniowym akcentem obowiązku jest rzadkie. Język starosłowiański dla wyrażania obowiązku używa przede wszyst- kim predykatywów modalnych i nieosobowych czasowników modalnych (np.

podobьno jestъ, podoba jestъ, podobajetъ, dlъžьnъ byti, potrěbǫ iměti, trěbě jestъ, potrěba jestъ). Starosłowiańskie iměti ze swoim znaczeniem najbardziej zbliża się do znaczenia „futurum fatalnego” w czeskim czasowniku mít.

Literatura

Adamec P., 1974, Muset nebo mít. K vyjadřování kategorie obligatornosti v současné češtině na pozadí ruštiny, [w:] Konfrontační studium ruské a české gramatiky a slovní zásoby, Praha, 133–152.

Benešová E., 1971, Syntax slovesné modality. Klasifi kace sémantických jednotek slovesné modality.

Slovesná modalita v generativním popisu, [w:] J. Panevová, E. Benešová, P. Sgall, Čas a mo- dalita v češtině, Praha, 97–149.

Benešová E., 1973, K sémantické klasifi kaci českých modálních sloves, [w:] Otázky slovanské syn- taxe III, Brno, 217–219.

Berger T., 2008, Deutsche Einfl üsse auf das grammatische System des Tschechischen, [w:] Studien zur historischen Grammatik des Tschechischen. Bohemistische Beiträge zur Kontaktlinguis- tik, Brno, 57–69.

Besters-Dilger J., 1997, Modaľnosť v poľskom i russkom jazykach. Istoričeskoe razvitie vyraženija neobchodimosti i vozmožnosti kak rezuľtat vne- i mežslavjanskogo vlijanija, Wiener Slavi- stisches Jahrbuch, Band 43, 17–31.

Birnbaum H., 1958, Untersuchungen zu den Zukunftsumschreibungen mit dem Infi nitiv im Altkir- chenslavischen, Stockholm.

(10)

Bybee J., Perkins R., Pagliuca W., 1994, The Evolution of Grammar. Tense, Aspect, and Modality in the Languages of the World, Chicago.

Čejka M., 1987, Polarita kladu a záporu, [w:] Mluvnice češtiny (3), Skladba, kap. E 2, 260–278, Praha.

Coates J., 1983, The Semantics of the Modal Auxiliaries, London.

Filippová D., 2007, České modální sloveso mít a jeho ekvivalenty ve slovinštině (praca dyplomo- wa), Praha.

Hansen B., 2000, The German Modal Verb müssen and the Slavonic Languages – The Reconstruc- tion of a Success Story, Scando-Slavica 46, 77–92.

Hansen B., 2001, Das slavische Modalauxiliar (Semantik und Gramatikalisierung im Russichen, Polnischen, Serbischen, Kroatischen und Altkirchenslavischen), München.

Hansen B., 2003, The Grammaticalization (and Degrammaticalization?) of Modals in Slavonic, [w:] T. Berger, K. Gutschmidt (eds.), Funktionale Beschreibung slavischer Sprachen. Deut- sche Beiträge zum 13. Internationalen Slavistenkongress in Ljubljana, München, 91–107.

Hansen B., 2005, How to measure areal convergence: a case study of contact-induced grammati- calization in the German-Hungarian-Slavonic contact area, [w:] B. Hansen, P. Karlík (eds.), Modality in Slavonic Languages. New Perspectives, München, 219–237.

Lyons J., 1977, Semantics I/II, Cambridge.

Pallasová E., 1991, Sémantika možnosti a nutnosti v staroslověnštině, Slavia 60, 40–50.

Pallasová E., 2005, Ausdrücke der Möglichkeit, Notwendigkeit und Volition im Altkrchenslavischen, [w:] B. Hansen, P. Karlík (eds.), Modality in Slavonic Languages. News Perspectives, Mün- chen, 269–283.

Palmer F.R., 2001, Mood and Modality, Cambridge.

Porák J., 1968, Modalverben im Tschechischen und Deutschen, [w:] B. Havránek, R. Fischer (eds.), Deutsch-tschechische Beziehungen im Bereich der Sprache und Kultur. [Abhandlungen der sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig. Philologisch-historische Klasse 59], Berlin, 97–101.

Riedl S., 1986, Das Zusammengesetzte Futur im Mittelbulgarischen, München.

Rytel D., 1982, Leksykalne środki wyrażania modalności w języku czeskim i polskim, Wrocław.

van der Auwera J., On the Semantic and Pragmatic Polyfunctionality of Modal Verbs, [w:] K. Tur- ner (ed.), 1999, The Semantics/Pragmatics Interface from Different Points of View. Current Research in the Semantics/Pragmatics Interface, Vol. 1, Oxford, 49–65.

Wittgenstein L., 1922, Tractatus logico-philosophicus, London [cyt. wg L. Wittgenstein, Schriften, Frankfurt am Main 1960].

Wright G.H. von, Deontic Logic, Mind 60, 1951, 1–15.

Wright G.H. von, 1968, An Essay in Deontic Logic and the General Theory of Action, Acta Philoso- phica Fennica, XXI, Amster dam.

Žaža St., 1973, Přehled dosavadního stavu bádání o modalitě slovanské věty, [w:] Otázky slovanské syntaxe III, Brno, 15–21.

Źródła

Český národní korpus – SYN 2000. Ústav Českého národního korpusu FF UK, Praha 2000. www:

<http://ucnk.ff.cuni.cz>

Quattuor evangeliorum versionis palæoslovenicæ codex Marianus glagoliticus, ed. V. Jagić, Bero- lini – Sanktpeterburg 1883.

(11)

Semantic aspects of the Slavonic modal expressions in sentence context (applied to verbs of mít – mieć type)

Summary

The Author’s interpretation of contextual usage of the verbs mít – mieć (to have) is based on a conception of modality that works on the application of logical categories of possibility and necessity to the structure of natural languages. In confrontation with other modals this verb has its specifi c traits, the most important of which are the following: i. it does not form the future tense, ii. in connection with the negation it does not make a difference between the internal and external negation; that is to say, the logically expected transition into the complementary area of modality does not take place, which, on the contrary, is the case in modal verbs with the meaning “have to”

and “may”.

From the genetic point of view, there are some interesting meaning variants of the verb mít, which expand into the domain of future tense and evidential modality. In the Old Church Slavonic texts the verb iměti has either the proper deontic modal meaning, or some other modal semantic values which oscillate between modality and temporal future meaning.