Epikontynentalna kreda górna Europy środkowej (alb - koniak w Polsce, Czechosłowacji i Niemczech)

Stefan CIESLI~SKI, Karl Armin TROGER

Epikontynentalna kreda górna . Europy środkowei

(alb - koniak w Polsce, Czechosłowacji i Niemczech)

W niniejszej pracy podjęto próbę zsynteltyzowania stratygrafii kredy górnej od al'bu do koniaku włącznie z obszaru Po.lski, Czecho.słowacji

i Niemiec. Podstawy biostratygrafii 'Polski w oparciu o. praee W. 1P00ża­

ryskiego '(1938, 1948, 1960, 1962), J. Milewicza (19'58, 1'96¹3;), St. Radwań­

skiego ('19:57) i S. Cieślińskiego (1959, 1960, 1961) zOostały przedstawio.ne prrez S. C'ieślińSkiego na sympozjUm Towarzystwa Geologicznego NRD,

poświęconym za,gadnienioffi kredy górnej. Sympozjum to odbyło Się

w Dreźnie W' paździelrniku 1962 r. Dane o biostratygrafii ,górnej Ikredy w Niemczech pochodzą przede wszystkim z p1'ac O. Seitza (1956), R. Hem- za (1928~, E .. Daque (1939~, A. Seiferta (1955), K. A. Trogera ~1962)

oraz nowych ma'teriałów z odsłonięć i profilów wiertniczych z Saksonii, z su'bhereyńskiej niecki kredo.wej, z póŁnocnego przedgórza Ha,rcu, z gór Ohmu i z Brandenburgii. Zagadnieni,a te zostały zsyntetyzowane przez drK. A. Trogera, pra,cownika naukowego. Akademii Górniczej we Frei- bergu. Stratygrafię kredy górnej w Czechosłow:aeji oparto. przede wszystkim na pracach J. Soukupa (19'59).

Prdblemy geologiczne dolnej części górnej kredy w Polsce, Czecho-

słowacji i Niemczech przed:s.tawiolIlo. w ogólnych zarysach na fig. 1. Oprócz

podziału facjalnego zamieszczono. tam naJbardziej charaktery:StycZIIle pro- file poszczególnych obszaró:w - odgórnego. al:bu do kOJ?iaku wraz ze

średnimi miąższośCiami. Tablica korelacyjna (!fig. 2) uzupełnia całość

obrazu kredy w Polsce, Niemczech i Czecho.sło.wacji. Fig. 3 przedIStawia porównanie różnyoh fo.rm przewodnich od cenOnlanu do. do.lnego. salIltonu Vi Niemczech i Vi Polsce.

PODSTAWY STHATYGRAFICZNiE IBIOSTRATYGRAFICZNE ALB

W wynillrutraJllSgresji środkowoal1bskiej powstał jednolity basen, roz-

ciągający się w kierunku E - W od Polski aż po półno'cno-zachodnie

Niemcy . .obszarem wyjściowym dla tego. basenu była północno-zachod­

nio-lI1iemiecka niecka neoko.mska oraz tereny dzisiejszego Morza Pół:noc-

798

nego. lPołuJdniowa wawęd!ź b~senu przebiegała

w

kierunku W - E od basenu miinsterskiego do póhnocnej części przedgórza Harcu, a na:stępnie skręcała na północ w kierun!ku pasma wzgórz Flechrtinger. Na północ od tego pasma można ją śledzić poprzez południową Meklemburgię i pół­

nocną Brandenburgię aż do Polski. W środkowym albie morze wdarło się do północnej i środkowej Polski i osadziło serie piaszczyste, miejscami znacznej miąższości. Na obszarze obecnego anty1klinorium Śl"odkowopGl­

skiego, w górnym albie, osadziły się natomiast głównie margle, !które w części południowej prz€Chodzą w gezy i spongiolity. Na granicy ceno- manu i albu na obszarach przejściowych między facją piaslt<>wco\yą a wę­

gla,nową tworzyły się miejScami w Polsce fosforyty, za·wierające ostatnie amop,ity alhskie (8. Cieśliński, 1969). . ' . .

Typowe dla górnego alobu niecki pSłnoono-zachodnio-niemieckiej

i Meklemburgii są margle "płomie!J,iste" oraz - częściowo - czerwolnawe

wapienie i wapien'ie ilaste. .

Miąższość al'bu j'est zmienna. Waha się ona miejscami od kilku do k'ilkuset metrów. W !Polsce najwię'kszemią'ŻSZoŚci występują w obrzeże­

niu antyklinorium środkowopoJskiego.

Alb górny char.aroteryzuje się bogatą fauną auceliID.; znane są też

amonity, przy czym najbardziej charakterystyczne są rodzaJe Mortoni- ceras (Pervinquieria) inflatum S o w. i M. (Pervinquieria) rostratum

·Sow.

CENOMAN

W cenomanIe transgresja moMk:,a rozszerzała się w dalszym ciągu.

Basen. utworzony w albie uleg,ł rozszerzeniu w 'kie:runJru południowym

i południowo-wschodm.im. TralllSgresja cenomanu doltnego wkroczyła w po-

łudniową część basenu miinsterskiego, w subhercyńską nieCkę kredową,

na przedgórze Harcu, na obszar gór Ohmu, w rejon Regensburga i dalej na obszar saksonł$ko-cz.eskiej niecki kredowej i na Śląsk. Na obszarach tych transgresja górnokredowa wkraczała na podłoże przedkred.ówe.

Rejon Regensburga 'i'obszary saksog.sko-czeskl i śląski objęte zostały transgTesją dopiero w najwyższej części dolnego cenomanu lulbw górnym cenomanie. Należy przyjąć, że w okresie ,tym'ilStriiało również po,łączenie

dbszaru epikontynentaI:nego z Tetydą. Wykształcenie p~ograficzne ceno- nianu wykazuje peWllle prawidłowości, które w mniejszym lu:b większym

stopniu odnoszą się do całego odcinka czasowego cenoman - koniak. Na obszarze :basenu alb9kiego cenoman wy«rształcony jest przewamie w fa- cjaC'h marglistej i wapiennej. Na granicy facji marglisto-wapierinej i nowo

połączonych części ,basenu, jak np. w 'balsenie munst€rskim i we wschod- niej części Sll'bhercy:ńsklej niecki kr.edowej, występują u podstawy dol- nego cenomanu lub w całym cenomanie zielone piaski z iosforytami.

Na obszarach południowych, dołąc2JO.nych w wyniku tl"ansgresji, cenoman

występuje w facji piaszczystej (piaskowce płytowe, piaskowce, oraz pias- kowceglaukonitowe), w weWlIlętrmych częściach basen,! zaś w f~jl pia- szczysto-wapiemiej (piaskowce wa~iste, wapienie piaSzczyste). Wystę­

pują tu również Hczne strefy wyspowe, które ostatecznie żalane zostały

dopiero w turonie> .

I

I

!

KREDA NIECKI SUBHERCyŃSKIEJ E

KREDA REJONU REGENSBURG

KREDA PÓŁNOCNYCH NIEMIEC

Cenornan Turon i Koniak

Vi fa~i piaszC2ysto-ilast~

POŁUDNIOwa-CZESKA KREDA

!:snomim -Koniak

niei,tniąiq

(tylkD S1Inlllnikllmplln) Skala profili

r=Jł

8

²

aJll3

~4 ~

~8 ~

~7 ~

l _____ _

PIASZCZYSTA fArJA SE -SAKSONlIl WW -ClECH

Lm

Fig. 1. Mapa występowani.a kredy górnej w Europie środkowej

Occurrence map of Upper Cretaceous in Middle Europe

,1 - kreda górna; 2 - kreda flis,zowa (medyterańsk,a); 3 - osady starsze od kredy górned; 4 - iły; 5 - zlepieńc,e; 6 - piaskowce kwadrowe;

7 - piaskowce; 8 - margle plenerowe; 9 - margle; 10 - w8Jpienle ilaste; 11 - wapienie; 12 - opoki; 13 - kr'eda pisząca; 14 - krzemienie i czerty; 15 - facje kredy; M - mastrycht,; K - kampan; S-E: - santon-koniak; T - turon

1 - Upper Cretaceous; 2 - Flysch Cretaceous (mediterranean); 3 - deposits older t:han Upper Oretaoeous; 4 - c!3,lys; 5 c'ougl.omerates;

6 - quader-saulds,tou,es; 7 - S,ail1<d1Sitones; 8 - sandy marls; 9 - marls; 10 - clay limes'tones; 11 - limestones; 12 - opokas; 13 - chalk;

14 - flints and oherts; 15 - Cretaceous facies; M - Maestrichitian; K - CampLan; S-X - S!anton.ian--Con.iaoian; T - Turoni>an

IUSTRYCHT

KAI/PAN 11111111111111'11",' ... _ .. _ .• -._--- I I I I I I I I I I I I I I I II I I I I I I I I I I I I I i I I I I I I I I I I I łWiiiiiiVrl&iiJu,., m0l1lll1~ .. _.~.~_. : ""lII'"_ I .,~c,,'''''''' I

,

^{~. -~I}

~

^1:1

SANTON 1111111111111111"."" :., '" ^i, IIIIIIIIIII-~IIIIIIIIIIIIIIIIIIIIII ~~-=~ ~ I lIIiZi i miliJllldilJ I ~~--:-. I ^~ 1.-:1

: ' ! ł j

:~j II ~ •

~=t

.-::

a S, .- ~

" ^{I -.t.}

:!. ._

APT 111111111111111111111 I111111111111111111111111111111111111111111111111111 (tiiiiiiJii_lIllllllllllllll: ihli., .. ,. 1IIIll llllllllllllllllllllllllllllll

BARAII/ 111111111111111111111111111111-1111111111111111111111111111111111111111111 "'!IIIm: 11111111!!lI_ iaI!!IIllllllllllllllllllllllllllllllllllll

H!imłrw III II I I II I I II I I III III III II I I II II III II II I II I I II I II I III I 1111 I I 1111 III II III L __ ~ .• __ ~j -k"'l~ II I I 1111 i "li '·~rvo' III I II 1111 ~a!,"II I ~~!i~ 1111 111111111 I WALANŻYN

Fig. 2. Tablica korelacyjna kredy Europy środkowej

Correlation table of the Cretaceous in the iMidodle Europe

L_ ...

Ir

aii

g

O-

I

I[

r'~'

: :~

...

-::J

co co

800 ^Ste1:a.n CieśUńgJti, Karl Arunin '1'roge'r

Miąższościcenomanu są zmienne. W o.brzeżeniu antyklinoł"ium środ­

kowopolskiego cenoman osiąga ponad 100 m, w irmych zaś <:zęściach

Polskizalsdwie ikilka metrów. Podobne stosunki zaobserwować można

w kredzie północno-zachodnio-niemieckiej. W subhercyńsk'iej niecce kre-:-- dowej miąższość ,cenomanu waha się 60-+-80 m, ^IW północnej części Meik-"

lemburgii wynosi około 30 m. Zgodnie z położeniem pierwotnego. brzegu morSkiego w cenomanie południo.wej części niecki występują większe wa- hania miąższości. W kI"edzie saksońsko-czeskiej w wyniku zapadań pro- gówzjawislro to jest jeszcze bardziej spotęgowane. Miąższość cenomanu waha się tu 0,5+120 m.

Dawniej na podstawie mtian fauny i Utologii wydzielano w cenoma-

nie 'część dolną, Śl"Odikową i górną. Podział ten ,był j-ednak :bardzo utrud-

. niony, gdyż poszczególni autorzy przyjmowali rÓŻne zasięgi pionowe wielu

form przewodnich. Toteż ostatnio niektórzy autorzy jak: C. V. i E. V ~

Wright (119'51) w Anglii, S. Cieś1iński (1959) w lPols,ce przyjęli podział

cenomanu na górny i dolny. lPonieważ w Polsce, północno-zachodnich

Niemczech, Meklerntbu~gii, BraJlldenbUł"gii oraz w suhhercyńskiej niecce . kredowej cenoman wykształcony jest jednakowo lub ,bardzo. podolbnie,

podział jego może być przeprowadZlOny tylko. na podstawie paleontolo- gicznej. ·W Polsce na podstawie fauny można wyróżnić trzy poziomy (C;, C2 i Ca), chara~teryzujące się określonymi zespołami traunistycznymi.

Poziomy Ct· i C2 reprezentują dolny cenoman, poziom Ca - górny ceno- man. Podobnego podiia~u dokonać mQżna, również w subhercyńskiej

niecce kredowej i IW kI"edzie p6łnocnozachod'nich Niemiec.

P o z i o m Ci. Poziom Ci stanowi najniższą część cenomanu, która prak1tycznie daje się wydzielić. Występują w nim wraz z 'formami albskinli jak: Neohibolites minimus

CM

iII e,;r), Parahibolites tourtiae (W e i g n e r.) i Aucellina gryphaeoides S o W1 e r b y, typowe formy ce-

nomańskie: Schloenbachia varians 8 o w., S. ventricosa 8 t i e l er, S. sub- varians S p a t h, S. subplana (M a n t.), Mantelliceras mant elli (8 o w.) i Inoceramus crippsi IM a. n t. Formą najczęściej spotykaną w poiiomie C1

jest Aucellina gryphaeoides 8 o w.; belemnity są ZIIlacznie rzadsze. Na-

leży podkreślić, że Aucellina gryphaeoides 8 o w. :zmana jest wwięlkszej części kł"edy epikontynentalnej Europy zarówno, z facji piaszczystej, jak i z facji węglanowej. Rodzaj ten stwierdzono rÓWlllież w prowincji śród­

ziemnomorskiej, np. w Rumunii, ^Bułgarii i w Po.Lsce '(lPieniny), lecz wy-

stępuje mniej licznie. '

P o z i ^O> m C2• W poziOllnie C2 występują pr.awie wszystkie rodzaje

cenomańskie, pojawiające się w poziomie

Ct.

W pierwszym rzędzie są tu przedstawiciele gatU!I1k6w Schloenbachia i ManteUiceras. Poza Neohibo- lites ultimus (d' O r,b.) nie przenikają tu już żadne fonny all:lSkie. Gra-

nicę między poziomami C₂ i Ca ^określa zanikanie gatunków ManteHiceras i Schloewbachia. Należy przypuszczać, że zubożenie fauny J?a gTanicy po- ziomów C2 i Ca zadbserwowane ^IW Polsce i w Niemczech spowodowane

zostało. zmianą .temperatury. Dane ^(}o kIimade kredy dila kredy polskiej

z06tałyopublikowane przez S. Cieślińskieg<> i E. WitWiOką '(1961).

K,r,eda 'górna Eu.ropy środlro'wej 801

OENOMIAN GćBNiY (Ca)

. Granicę między C2 i C₃ wyztnacza zanikanie rodzajów Schloenbachia varians I~S o w.), Manteilliceras mantelli

' eS

o w.) i Neohibolites ultimus.

W Parznicach ^koło Radomia w profilu cenomanu o miąższości 30 m Neo- hibolites ultimus {d' O rbJ) występuje jeszcze 3 m poniżej granicy z turo- nem. 'Podobne fakty znane są również z innych profilów wiertniczych.

Najbardziej ^typową dla górnego cenomaiIliu jest forma Actinocamax' plenus (!B l v.~ występująca w PoJace rza,dko; jej malksymalny rozwój;

przypada na turon (T_{t ).} W kredzie półno:cno-zachodnkh Niemiec f.orma

ta

spotykana jest rzad'ko. W kredzie saksońsko-czeskiej', śląskiej i regell8bur- skiej Actinocamax plenus (B l v.) występuje przeważnie w strefie 'gra- nicznej między cenomanem a turonem. palszym· rodzajem ogranicza-

jącym się jedynie do górnego cenomanu jest Acanthoceras rhotomagense' (B r ag n.), rzadko wy,stępująca w kredzie północno-zachodnich Niemiec' i kredzie su!bhercyń~iej niecki kredowej. Inoceramus pictus ;S o w., któ- rego maksymalny rozwój przypada na strefę graJlli:czną cenomanu i turo- nu, pojawia się już w środkowej części poziomu C2• Podobne zjawisko stwierdzono w przypadku Holaster subglobosus L e s k e, uważanego za

typową formę gó~nocenomańską. W Anglii występuje on częściowo tylko w dolnym ·cenomarrie, częściowo zaś tylko w górnym cenomanie. Naj-

właściwszym rozWiązaniem wydaje się ustalenie granicy między dOJlnym a górnym cenomanem w miejscach zanikania typowej fauny dolnoceno-

mańskiej . .

TURON

W turonie zasięg transgresji zwiększa się. Po lokalnych regresjach w środkowym 1uronie osiąga w górnym turonie swoje maksimum. Domi-

nującą facją turonu w strefieepik<m.tynentalnej jest fa:cja wapienno- -marglista, występująca na obszarze dawnego hasenu alhskiego niemal

wszędzie.

W Polsce północnej i zachodniej (okolice Gorzowa Wlkp.) turon re- prezentowany jest przez !kredę piszącą, na pozostałych obszarach, z wy_o

jątkiem Sudetów i Pomorza, turon dolny tworzą margle i wapienie,

~6Tny zaś - opoki.

W północno-zdchodnkh Niemczech, w północ;;nej i połudrniolWo-wscho'­

dniej ,części basenu miinsterskiego, w subhercyńskiej niecce kredowej"

w Brandenburgii i MeklemJburgii turon wykształcony jest również w facji wapienno-marglistej. Składa się on z wapieni, wapieni ilastych, margli kredowych i iłów. Podział litO'logiczny turonu daje się częściowo zaob-

serwować również w NiemlCzech~ W subhercyńskiej niecce kredowej turon dolny (Tt według podziału polskiego). zbudowany jest z ilastych wapieni i .margli, Ituron środkowy (T2 i T_{3) -} z wapieni, a turon górny ff4) - z wapieni ilastych. Ostatnie z wymienionych przechodzą w piaSżczyste­

margle 'koniaku. W zachodniej części subhercyńskiej niecki !kredowej w wapieniach doJnego 'łuronuoraz w spągowych partiach turonu środko­

wego występujeczerwolIle za,barwienie, które stwierdzono równie'ż w kre- dzie północno-z,achodnich Niemiec, np. ^koło Liineburga. Jest to ,tzw. facja

"czerwonych plenerów".

802

Nuzwg gatunków

: Neońibo/ites min/mus (NIl/er) ,

· Pa,rahibo/ites tOlJrlioe fWeigner) Neohibo/ifes u/t/mus (d'Orblg,nl/) Actlnocamax plenus (B/alnvi//e).

· Scń/oenbacńla var/ans (SowerblJJ Sch/oenbach/a subvor/ans Sp'o,ń

· Schloenbachla ventriosa SIle/er .

~nbochia subplana (Mantel/) Mante//iCfJros montel/i /Sowe",~~

· l;'oljiQnonteeraSlvOQ/lgatt.fllantelh PacnydiSCIJS peramp,lus[Manfe/1) ScaJ517l/es gelnitzl fj 'Orbigny SCipOnoceras baculoides (ManteU) . /noceramus Cr/PfJS.1 Mantell . .

/noceramus bońemJcus Leonhard /noceramus elher/d!1fJ./ Woods /noceromus pJctus SowerbJJ /noceramus /abiafus Sch/Oth /noceromus herg;n/clJS Petraschec.

Inoceromus apicalis Woods Inoceromus /amarekl Parkinson lnoceramus cuv/er; Sowerbu.

lnoceramus inconstans WooiJs /noceramus costel/atus Woods lnoceramus schloenbachi Bóhm

lnoceromus deformis Meek /noceromus koeneni MtlUer

lnoceramus klein! Mii//er lnoceromus Invo/utus Sowerby /noceramus fasc/culatus HeiM' lnoceramus subquadrotus SchliJter lnoceramus lobatus 60Idfuss

łI

Inoceramus pqchti Arkhangels.ky

Aucel/ina gryp.haeoides Sowerbg . - - -

Hałas/er oS'tJliiilobosus Leske , f)iscoidea subucula (Klein)

Discoidea cy/lndr/ca (Lamarek) Discoidea mlo/ma Agassiz

eonulus eIIh 1cus Za zn

- - - i ~~2

I I I I

~.

I I I I

~ I I I I I I I I.

I I __

I I I I I

r

I I I I

I·

I I I

HmH

dolny

Fig. 3. Zasięgi wy.stępowania 'form przewodnich w górnej kredzie Polski i Niemiec Extents of occurrence of key f<lrms in the Upper Cretacoou.s of Pola:nd a'nd Germany

,]: _ :krzywa temperllltu1' morza kredowego w PoIsoe; 2 - zasIęg wYatępowania gatun'ków

w Polsce (a), NIemczech (b)

I _ CUl"Ve ot tempera.tures of thie Oretaceous se& in Poland; 2 - extent of OCCU1'l'enoe of apecles In Poland (III) and Germany (b)

W południowej części obszaru ep~ontynentalnego turon jest wy- kształCOltly w facji przewaZnie maI'glistej, przechodzącej w ilasto-mułow­

.cową i piaszczystą. Doty,czy to kredy rowu Nysy, kredy wewnętr~no­

i północnosudeckiej, kredy regensburskiej oraz 'kredy południowej i po-

•

KJileda górna Eul'oPY środlro'wej 803

lridniowd-zac'hod!niej części 'basenu miinsterskiego. Facja piaszczysta w. tym pasie wią'że się przeważnie z dawnymi obszarami brzegu mor- :sldego. Podział na fację czysto pias2lczystą i ilasto-marglis-tą daje się

.szczególnie dobrze przeprowadzić VI 'kredzie saksońsko-czeskiej.

Fa,cj,a piaszczysta związana jest w mniejszym lub większym stopniu z południową granką masywu ,łużyckiego względn,ie wyspy zachodlnio- --sudecldej. A w Łalbskkh Górach Piaskowcowych (Elbsandsteingebirge),

w Górach Zytawskioh i w północnych Czecha,ch turon składa się zpias- kowców pły,towych :lub z piaskowców. Fację marglisto-ilastą można ,stwierdzić w SaJksOoni'i między Dreznem a Heidenau koło Pirny oraz w ca-

łej północno-za,chodniej ,części Czech. Pozycję pośrednią między obiema facjami zajmuje pr'zejścio'wa facja piaszczysto-marglisto-muło.wcowa.

Składa się ona z naprzemianległych piaskowców, piaskowcówwapien- nych i glaukonity,cznych z piaszczysto-rn,ułOowcowymi marglami i ple-

nerami. '

Poza tym z IturOonu lbasenu miinsterskiegOo i kredy sakso'ńsko-czeSkiej

znane są skałki o typowej facji skałkowej {zlepieńce i piaszczyste wa:- 'pienie), zawierające faunę skałkową. W nowszęj literaturze niemieckiej

i czechosłowackiej turon dzielony jest na domy, środ'kO,wy i górny.

-W literaturze polskiej znajdujemy podział turonuna poziomy od T₁ doT_4•

Porównanie obu podziałów przeprowadzono ^IW dalszej' części arty'kułu.

P o z i ^Q m T₁ z lnoceramus labiatus S c h l' Q t h. POozimu T_{1 według}

:podziału polskiego odpowiada ,całkowicie do1nemu turonowi wedlug po-

działu niemieckiego. '

Granica międzycenomanem a turonem jest jedną z wielu znany,eh z kredy ~yraźnylC'h grani'c faunistycznych. Na granicy tej zanika np.

typowy dla CeIlomanu Inoceramus crippsi M a in: t., poJawia ^się natomiast .1noceramus labiatus iS c h lot h. z kilkoma podrodzajami oraz l. her-

cynicus P e t r a s c h ec k. Fauna ta wykazuje wyjątkowo durzy z,asięg

poziomy. CoUignoniceras woolgari (M a nit.) występuje rzadziej i zwią­

zany jest w Niemczech i Pol,sce głównie z facją marglisto-ilasto-mułow­

cową, podczas ,gdy wymienione wyżej inoceramy wystęPUją we wszyst- .kich facjach. !W .facji wapiennej Polski razem z lnoceramus labiatus S ,c h lot h. zaobserwowano Actinocamax plenus B l v. W Niemczech takiego faktu ,niezaOobserwOowa!Ilo. W Saksonii w facji piasz'czysto-mułow­

"cowej i skałkowej stosunkowo ,ezęsto wY'stępuje Actinocamax plenus B Iv. M'zem z I. pictus S o w. Wystąpieni.a te znajdują się wyraźnie

w spągu zasięgu lnoceramu.s labiatus S c h l (). t h. ,w strefie granicznej ,cenomanu i tU.l'lO!llu.

W Po1sce środkowej, w kredzie północnosudeckiej i zewnętrznosudec­

klej ocraz Saksonii obserwuje się w strefie granicznej cenOma!llU 'i dolnego turonu wyraźne spłycenie, zaznaczające się w zmianie fa.cji. Po spł~ceniu

tym ^następuje w poziomie T₁ ponowna transgresja.

'Turon dolny T₁ wykazuje w Polsce mniejszą miąższość niż turon domy T2 i turon górny Ta i T_4• Zjawisko to występuje również w Niem- 'czech i Czechosłowacji. Turon dolny T₁ w facji wapienno-piaszczystej wykazuje w lPo1sce i Niemczech miąższości wynoszące niekiedy zaledwie

804

kilka metrów, w facji piasz.czystejpołudniowegO' obrzeżenia mią,ższość:

turonu dO'lnegoT₁ wzrasta 100+120 m.

!P O' z i O' mT2 z lnocer'amus )amarcki Park. !Poziom T₂ w podziale- niemieckim. odpowiada dolnej do. środlkowej części turonu środkowego.

Podział O'party jes.t na inoceramach grupy L. lamarc,ki. Amonity spoty- kane są w facji wapieIliIlo-marglistej bardzo ł'Zadko. W fa'cji marglistej.

ilasto-mułowcowej Sakso.nii, Czech i Śląska występują one częściej.

P o' z i o m Ta z Inoceramus costellatus W o' o' d s i I. inconstans' Wo o d s. Turon .górny Ta odpowiada w podziale niemieckim wy,ższej części śrO'dkowego. turonu· po turon górny. Turon górny Ta wydzielany jest w Po'lsce na podstawie inoceramów: 1. costellatus W O' o' d s i I. in-o constans W o Q d s. W profilach niemieckich między ostatnimi wystąpie­

niami inoceramów z grupy I. lamarcki i pierwszymi wystąpieniami ino- ceramów I. inconstans W o o d s znajduje się strefa z I. costellatus W o o d s. I. costellatus W o o(}

4

s w swym zasięgu pionowym zazębia się

tylko w niewielkim sto·pniu z I. inconstans Wood s. Amonity z rodzaju Scaphites geinitzi d' O rb. obserwOlWano w facji wapie'nJIlej na. ogól .bardzo rzadko. W facji marglistej i mułowcO'wo-ilastejkredy saksoń-·

sko-czeskiej i śląskiej rodzaj ten jest często. dość liczny. Ze względu na

duży zasięg pionowy tych amonitów w ca·łym turonie i konialku, należa­

łoby unikać określenia "warstwy z Scaphites geinitzi". Dalszymi amo- nitami występują,cymi w facji marglistej. i ilastO'-mułowcowej, których

zasięg pionowy rO'zciąga się od turonu T₂ do koniaku, są Hyphantoceras reussianum d' O r'ho i Baculites bohemicus F r i

c .

. ' Miążswść turonu gMnego Ta może Ibyć 'bardw znaczna, a w facji wapiennej mO'że równać się połowie miążswści całego turonu.

p Q Z i o m T₄ z InoC'eramus schloenbachii B 6 h m. W Niemczech

uważany on jest za najwyższy turon górny. W kilku polskich profilach wiertniczy'ch :stwierdzono, że rodzaje Inoceramus schloenbachii lB Q h m i Inoceramus deformis M e e k zazębiają się w swym zasięgu pionowym z przewodnimi inO'ceramami ko'oiaku. W Niemczech faktu takiego jesz.cze·

nie stwierdzono. Razem z rodzajami I. schoenbachii B 6 h m i I. deformis M e e k Vi turonie 'T₄ występuje cZ'ęsto I. inconstans Wo o d s. 'W strefie granicznej. Tan'4 do. graJIlic z koniakiem znane są z kredy sakso·ńSko-c.ze-·

skiej, północno-zachodnio-niemieckiej i polskiej inoceramy-o.lbrzymy,.

których długość dochodzi' do 40 cm. . .

. Miążs.zoŚć turonu górnego T₄ jest w Polsce niewielka. W Niemczech

północno-zachodlnich i w subhercyńskiej niecce kredowej znane są miąż­

szości górnego. turO'nu T₄ 15+2'5 m. W najwyżSizym górnym turonie w Polsce, Niemcze'ch i CzechO'słowacji rozpoczyna się stopniowa regresja morza kredowego.

. KONIAK

W koniaku zaznacza się stopniowa regresja trwająca aż do. santonu.

W półnO'cnych częściach obszaru epikontynentalnego dominuje facja wa- p:enna i wapienno-marglista, jak i facje kredy piszącej. Odnosi się to

Kreda 'górna EuI"opy środlrowej 805

przede wszystkim do większej części kredy Polski, kredy Meklemburgii i Brandenburgii i kredy p6łnocno-zachodnioO-'TIiemieckiej. Sedymentacja trwa tu Cizęściowo aż domastrychtu, a w Polsce do d.anu. Napołudnio-

. wym obrzeżeniu obszaru epikontynentalnego panuje wszędzie facja

marglista, ⁱ¹la5to-mułowcowa i ^częściowo facja piaszczysta. W tych stre- fa:eh sedymentacja kończy się wkonialku ~aksonia), w santonie (Czechy,

Śląsk, kreda regensburska:) lub w kampanie (subhercyńska niecka kre- dowa, Ibasen munsterski). W koniaku ,basenu miinsterskiego występują

margle, a na jego południowym obrzeżeniu margle piaszczyste. Facja piaszczysta w su'bhercyńskiej niecce kredowej z piaskami wapiennymi.

piaskowcami i piaskowcami płytowymi osiąga mią'ższość do 120 m w po-

łudniowo-wschodp.iej części swbhercyITSkiej niecki kredowej.

W pó~nocno-lZachodniej części panują margle, margle piaszczyste i iły.

W kredzie saksońsko-czeskiej facja pi.aszczysta występuje, podo'bnie jak w turonie, w południowym obrzeżeniu. masywu łużyckiego. Piaskowce koniaku zmane są np. z Gór Zytawskich oraz z okolic Jicina, Turnova, Mnkhovego Hradiste i Novego Boru:· W kredzie regensburskiej koniak reprezentowany jest przez margle piaszczyste ^ł margle ilaste. We wschod- niej części kredy północnosudeckiej u podstawy koniaku występują

margle piaskowcowe, w zachodniej ,c1zęści zaś margle mułowco'we. Wyższy

koniak zbudOWany jest całkowicie z piaskowców. Podobne stosunki stwierdzono rówriież w niecce ŚT6dsudeckiej.

W obrębie facji piaszczystej miąższość koniaku jest również prze-

ważnie mniejsza niż miąższość turonu czy santonu. LUki sedymentacyjne w koniaku znane są z północno-zachodniej Polski i z regionu krakow- skiego. Podzhił koniaku dokonywany jest przewa'żnie na podstawie inoce- ramów. Znaczenie stratygraficzne dla dolnego koniaku mają masowo wy~

stępujące nagromadzenia połamanych płaskich i grubych skorup inocera- mów, które zaczynają pojawiać się IW najwyższym turonie .

. KONIAK DOLNY

Granicę między górnym turonem a koniakiem wy~naczają pierwsze

wystąpienia typowych form przewodnich koniaku jak: Inoceramus kleini M li 1;1 e ^T, I. involutus S o w. i I. koeneni M li 11 e r.Te trzy rodzaje

wykazują maksymalne rozpowszechnienie w dolnym koniaku, przecho-

dzą jednak ^aż do górnego .koniaku. Całkowita miąższość koniaku w facji

węglanowej wynosi w Polsce 60 m, 'Z tego 410 m przypada na koniak dolny. W facjach piaszczystych i ilasto-pias~czystych miąższości koniaku

są znacznie większe, przykładowo w su,bhercyńskiej niecce kredowej wy- nosi około 150 m.

KONIAK GóRNY

Dla koniaku górnego charakterystyczne są rodzaje lnocerclmus fasci- culatus H e i ne i I. subquadratus S c h l li t e r. U podstawy górnego koniaku ^mogą one jeszcze występować razem z formami dol'nokoniackimi.

Z litologicznego punktu widzenia w większości przypadków nie można

806 stefan Cieś1ińs'kd, Karl Al'IIIlin TorogeT

przeprowadzić granicy między dolnym a górnym kop.iakiem ani w Polsce,.

ani w Niemczech.

.*

*

Począwszy' od koniaku zaczyna się

*

stopniowa regresja morza kredo- wego, która w ^końcu ikredy prowadzi do prawie całkowitego wynurzenda.

Stratygr.anę i li.tologię wyższych pi,ęter kredy górnej przedstawiono tylko na fig. 2, ponieważ szersze omówienie tych pi~ter nie wchodzi w zakres niniejszej pracy.

Zakład stra.ty·gra.fi!. 1.G.

Nadesłano dnia 28 października 1963 r.

PIśMmNNICTWO

ANDERT H. (1929) - nie Kreideablagerungen zwi-schen Elbe und Jeschken. I:I - Die nordJbohmische Kreide zwi'schen Elbsandsteingelbirge und Jes·Clhken und nas 'Zittauer Sandsteingebirge. A'bh. Preuss. ,Geol. L.-A., nr 117~

Berlin.

BENTZ A. (1932) - Die Erdollbohrung Landesrvater bei Salzwedel (Altmark). JIb.

Preuss. Geol. L.-A.,2, p. 505-523. Berlin.

CIESLIŃSKI IS. '(195'9') - Alib i certoman północnego OibrzeIŻenia GórSwiętokrzy­

skich. Pr. Inst Geol., 28. Warszawa.

CIESL'IŃSKI iSo :(W60) - Biostratygrafia i fauna alibu 'Po[ski. Pr. Inst. Geoł., 30.

'cz. II, lP. 5-12.6. W'aJl'SlZa!Wa.

CIESLIŃISKI IS. (1'961) - !Kreda i trzeciorzęd !POłudniowy'ch Cze·ch. Prz.' geool .. , 9.

lp. 330, nr 6. Warszawa. .

CIESLIŃSKI S. (1963) - nie Grundla,gen der Biostratygraplhie der OibeI"lkreide in Polen. Ber. IGeO'l. Ges. DDR, 8, nr 2, .p. 189,-197. Berlin.

CIESUŃSKI S., WI"DWlaKA E. (19'61) - !Zagadnienia klimatyczne górnej kredy w 'Polsce. Acta ,geol. poło Księga ku czci prof. J. Samsonowi-cza.

p. 3'53-3182. Warszawa.

DACQUl!: E. (1939) - Die Fauna de'r Regensburg-Kelhei.mer Olberkreide. Albh.

Bayer Akad. Wiss., nr 4'5. Miinchen.

DVOAAK J. ~119681) - Vyvoj .strimgl'lafiJe kf'idoveho utvaru v obltaw' ceslkeho maiss:1vu.

U (f G, 30. ·Praha.

HEIm R. 0.928) - Da's Inocel'almen-Proril der lOberen Kreide Liiineburgs; J1ber.

Geol. Verein. iNiedersach., 21, p. 65-81. Hannover.

KOLBEL H. '(1959) - Stand und Ergebnisse der Kartierung des tieferen Unter- grundes NorooSlfidJeubSichlanJds UIlltd der aJ!l;grten7Jenden GelbiJete. BeT. Geo[.

Ges. DDR, !I, nr 2/3, p. 115-156. Berlin.

MILEWICZ J . .(1958) - Podział straty.graficzny osadów kredowy'ch w niecce /pół­

nocnosUtdeckiej. Prz. geol., '6, p. 386-388, nr 8/9. Warszawa.

MILEWICZ J. (1963) - Die faziellen Verhaltnisse in der Nordsudetischen Kreide.

Bel'g. iGeoł. 'Ges. DDR, 8, nr 2, p. 1300-140. Berlin.

807

POŻARYSKI W . .(1938) - StratY'grafia senonu w przełomie Wisły między Rachowe·m i PułatWlaJm'i, Bilul. PańsItw. 'Inst. 0'001., 6. Wamm:wa.

P:OŻAIRY1SiKI W. 1~11948) -,. Jura i: kreda międ'zy ZaWl1ch~tem, Rlaldomiam i Kl'iatŚniⁱ-

krem; Bi,uol. 'Pa'ńs1lw. Inst. GroL, 46. 1W1!I:M2Ja'Wia.

POŻARYISKI W. '(19610) - 'Zarys .straty.grafii i !paleogeografii kredy na iNiżu lPolskim.

Pr. Inst. 'Geol., 32, p. 3~7'--430. Warszawa.

POŻAB:Y1SKI W. (1962) - Atlas Geologiczny Poiski. Za,gadD.ienia stratY'gratficzno- -fa¹cj:a1Il1e·. Z.llO. - ~reda. :IinIstt. GtOOl. WlaJl's'mW'a' .

. RADWAŃSKI iS~ (195'7) - ZagaJdnienia kredy na o/bszarze Ziemi Kłodzkiej. iPrzewod-·

nik do XXX Zjazidu Pol. Tow. Geol. w Ziemi Kkldzkied, p. 136-143.

Wrocław.

SOHUH F. (193IZ) - Die Erigebnis;sle e:il!rilger 'I1i1e:flbobruJllgen ilns'besoru:Le["e mlbezug auf Verlbreitung und Strattgraphi-e von Kreide und Alttertiiir sowie inlbe7JUg.

au! die ma,gnetische Vemnessung Meck:lelllbur,gs. Z. Deutsch. Geol. Ges.~

84, lP. 617'71--691. Berlin.

SEIFERT A. (1955)' - S'tratigraphieund Paliiogeographie des 'Cenomans und Turom·

im sachsischen ElIbtalgeJbiet. Freibel'ger E1orschungsh., 14 I~C]. 'Berlin.

SErTZ O. (19'5'6) - 'Oiber Onto,genie, Varia.bilitiit und Biostrattgraiphie eintger Ino- ceramen. PIa!liiO!!lrt. 2is., 30, p. 3-6. StUlttgar:t.

SOUKUiP ,J. (1915'9) - Die Kreide der Bohmischen Masse. Jib. Staatl. iMus. Miner.

0001., p. 85~. Dresden.

TROGiER K. A. (1963) - !StraUgraphische - ,palaontologische und .fazielle Probleme' der ,siichslischen Kreide. Ber. Geo1. Ges. DDR, 8, nr :t, lp. 107~1I2S._

iDrezno.

WIEN'HOlJZ R. (1959) - Ober dieGeologie des tieferen Untergr1IDdes im west- [ischen Me~lenJburg. Z. angewandte Geol., 5, p. 244l-i249. Berlin.

WRIGlHT

c. rw.,

WRIGHT E. V. '(1951) - A survey of the fossH Cephalopoda Qf the Chalk 'of ,Great Britain. Paleont. Soc., 4, p. 1-40. London. .

Cre<l>aH D;ECbJIlifHCKJ.1, KapJI ApMHH TP3rEP

3DHKOBTlłlłEBTAJILBLlE OTJIOlKEBUJI BEPXBErO .MEJIA D;EBTPAJILBOR:

EBPOD:LI

(lUIb6-KOHbSlK B nonbWE, ąExOCnOBRKHH H rEPJI\RHHH)

Pe3lOMe

Pa60Ta co~epEHT o606~eHHe no CTpaTHrpaq,HH BepiXHero MeJIa (OT aJIb6a AO' KOHbJ'IKa BKJIIO'iHTeJIbHO) nOJ1I:oI1lH, 'tIexOCJIÓBamm: H repMaHHH (q,Hr. I) H ~8HHble­

no 6HQCTPaTHrpaq,mr, paCIIpOCTPaHeHHIO, a TaKJKe no JIHTOJIOl'H'lecxoMy cOCTaBy Me-- JIOBbIX OTJIo2ltemdi: D;eHTpaJIbHotł· EBPOIll>I (q,Hr. 2).

BepXHeMeJIOBaJ:l TpaHcrpecHs HaąmtaerCs B D;eHTpaJIbHotł EBpone B cpe~e­

aJIh6CKoe Bpel\lIJł. J.1~o~otłTepPHTopHetł ,IVIs TpaacrpeccHH SBJI&lIHCb cesepo-3a.·

na,$ras HeMeqKas· MyJIb~a HeOKOMCKoro B03paC'l'a H 06JIaCTb COBpetMeHHOl'O CeBep-·

Horo MopS.

Cpe~HeaJIb6C'XHe OTJIOJKeHHS npe~CTaBJ1eHbl neCKaMH H necąamntaMH c coxpa-

HHBmetłcs B HeKOTopbIXMeCTax· q,ayaOtł,xapaK'l'epHOtł ~JIS. SToro nepHO,llia. B Bepx-

:808 Stefan CieSlihskJi, Karl Amnin T.roger

HeaJIb6cKHX OTJIo:m:eH~UIX nOHBJIS'IIO'l'CH B HeKOTOpbIX pa:li:OHax Kap60HaTHbIe <pa~IDl:

t: 06HJIbHo:li: aYQeJIJIOBo!ll: <paYHo:i1"; BCTpe<raIDTCH TaKJKe rnnH'IHbIe aMMOHHTbI. B IIoJIb- me, Ha rpaHHQe aJIb6cKHx H CeHOMaHCKHX OTJIo:m:eHH:li:, B pa:li:oHax, B .KOT.OpbIX necqa- .HHCTbIe <paQHH 3aMeIQaJIHCb Kap6oHaTHbIMH, 06pa3OBaJIHCb MecTaMH <poc<popmbI.

:E CeHOMaHCKoe BpeMH TPaHcrpecCHH oxEiaTbISaer IOJKHbIe reppHTOpJru. OTJIo:m:eHHH ce- HOMaHa B npe,ll;eJIax aJIb6cKOro. 6acce:li:Ha Pa3BHTbI npeHMylQeCTBeHHO B. Kap60HaTHbIX,

.a Ha OCTaJIbHbIX TepPHTOPHR:X.- B nec'IaHHCTbIX <paQHHX. B TYPOHCKoe BpeMH MOp-

CKaH TpaHcrpeccHH paCIIpOC~HHeTCH Bce ,lI;aJIbIIIe H CBOHX MaKCHMaJtbHbIX pa3Me- 'pOB ,lI;OCTJfi'aer B BepXHeM TypOHe. B ceaepHo:li: 'IaCTH repMaHHH H IIOJIbIIIH nPeOOJI8- .,lI;aIOT Kap60HaTHbIe IIOPO,ll;bI, B IO:m:HO:li: - nec'IaHJ{CTbIe, pe:m:e Kap60HaTHbIe TO~L

OTJIH'IHH B nOAPa3,AeJIeHHH TypoHCKoro HPyca Ha OCHOBaHIDl: <payabI npHBO,AR:TCH Ha

'<pHr. 3. B KOHbHKe IIO,A'IepKHBaeTCH IIOCTeIIeHHO perpecCHH, npo,AOJI:m:aIOIQ8HCR: BIIJIOTb

.AO CaHTOHa. B KOHHKe Ha Tex :me TeppHTopHHX, 'I'I'O H B TYPOHe, npeOOJIa,AaIOT TaK- .JKe Kap60HaTHbIe <paQHH. CTpaTHrpa<pHH KOHbHKa IIOJIbIIIH H repMaHHH OCHOBaHa .Ha CXO,AHbIX KOMIIJIeKCaX (<pHr. 3). B KOHQe KOHbHKa MOpcKaH perpeccHH CTaHOBHTClI .o'IeHb OT'IeTJIHBo:li:. C .IO:m:HbIX TepPHTopH:li: Mope nO'ITH nOJIHOCTbIO OTCTYIIaer, B ce-

.BepabIX .1Ke 'IaCTHX repMaHHH H· IIOJIbIIIH OCa,AKOHaKOIIJIeHHe npo,AOJI:m:aeTC.Ii ,lI;O

.. MaaCTpHXTa, B HeKOTOPbIX pa:li:OHax IIOJIbIIIH BIIJIOTb ,AO ,AaTCKorO-MOHTCKOrO HPYCOB.

StefaI! CIESLI:fiSKI, Karl Armin TROGER

THE EPICONTINENTAL UPPER CRETACEOUS OF THE MIDDLE EUROPE

(AUB~ - CONllACIAN llN poi:.ANlD, C!ZEOHOS;LOV~IA AND GI1!lRMiANY)

Summary

The present paper contains a synthesis of stratigraphy of the Upper Cretaceous,

:from A,l:bian

ro

oOan.iaciJan occurrin-g :i.n the areas ,of PoJ.a,nd, Czoechosliavakoia and

>Germany (Fig. 1), as well as data on biOstratigraphy, distribution and lithology

·-of the Cretaceous f.ormati.ons in the Middle :Eur.ope (Fig. 2).

The Upper Cretaceous transgression begun in the Middle Europe area at Middle Albian. time. The Neooomian trough of Northwestern Germany and the region

·of the pres·entNorth Sea were source area of the· tr,ansgression. 'The Middle Albian

consists .of sands and sandstones ,containing fauna typical of that period, at places.

In sever,al regions the carbonate fade's appears in the Upper Albian, with numerou,s A'll·cellina fa·u:na; ty1picaJ. allDllIllO'nites'are found, 1100. In Po.1aiIlid, at the bounduy of

.Albian and Cenomanian, at which the ,changes of facies from arenaceous into

carbonate one took place, there were formed phosph.orites, at places. In Cenomanian, the tr.an.sgressioIi extended as far as the southern areas .. Within the Albian hasin,

"the 'Cenomanian is developed mainly in carbonate facies, in .other areas, however, mostly in arenaceous ones. In Tur-onian, the marine transgressi.on continues and

'reaches its maximum at Upper Turonian time. In the northern parts of Germany

.and Poland the carbonate facies predominates, whereas in th.e .southern region the arenaceous and the carbonate fades prevail. Difference in subdivision of the

'Turonian, establiched on fauna, is sholWlIl'of !Fig.. 3. In ,Coniacian,a gradualregres-

$ion takes place and persists up to the Santonian. In Coniacian, within the same

StTeszczenie 809

areas as in the Turonian, the carbonate' fades prevail, as well. The stratigraphy -of Coniacian in Poland and Germany is based on the similar a'ssembla,ges (Fig. 3).

At the decline of Coniaci,an, the marine transgre,ssion 'becomes much mor,e distinct.

The sea withdraws almost completely from the s>outhern area, and in the northern parts of 'Germany and Poland the sedimentation continues up to the iMiaestrlchtian, and in some re'gions 'of Pola'nd, even up to the Danian-Montian time.

Stefan CIESLIN'SKI, Karl Armin TROGER

DIE EPIKONTINENTALE OBERKREIDE VON MITTELEUROPA

(ALB -OONmAlO :IIN POr..am, TSiOHEOHOSILOWAIImll uNo mluTso:Brr.A.NiD)

In der VIOrliigenJden Al100iJt 'W'UI1'IdIe die Syntbes:e der OberkretiJdelS lstI1allliigraphliJe VIOm

Al'b bis ,eiruschliesslich Ooniac van Polen, Tschechoslowakei und Deutschland dar- gelB'teHt. lOre Oibell1kre'tlazilslc'hie 'ThiatIlSlgTleSslIon rsetzt dim Gebiet von iMiI1l1le1eu'I'OIPIa enst in mit:tlerem ,Mb edJn. Die Alibatblage["Unlgen. .siJnd' il!m aijiligemeiiln, von Sa!llidJeln UIllId Sandlsbeinen veI'itre1lein, !im O'bemiJ.b Wetten albe'r 'iIn eitn:i,gen. Gebieteltl Kia'libOOl!altmlzies mit A'Il!oo1l!iIIlJen-Fa'IIDa arud:. lm Obera:J.tb wurden in Polen an d,er Cenoman,-grenze 6'OOh iPhioIsiphoRte 'a,bgela,~ert. Im 'CenOllIllaln lSetzte s!ilch dIie IInlaIl"U' , Tl1aInSgrelSlSlion fort, WJObeIi hia,uptsiichli~ch Kal"bomiatfa'zies UbeI'WIiegen, WlJd nur ,in RJantdJzxmetn' Ittreten die Sa'nJdfu'z~es auf. Im Turon UIIlId OooriJa,c ibreitet lSich die rni!m',in;e '1'ralIlJSi~SWOOl weiter aus rund erreitCht iihr Ma~]mum Itn Oberturon. In den nar.dlichen Gebieltlen Polen.s u:nd DelllilschlalJlldis u'be'rw,i,e.gen KaJl'bonaltis'che Gesteinle '(lKawklsteme, Merge[, Opoilm), din den Isiid:J.1chen Te'illen Pol'ens, De,uits>chliantdis und dIetr Ts,coochJoisiloWialkelt 'herrschen da;gegen sandi-ge und sandig-karbonatische Ablagerungen vor. lm Ooniac.

kiOOllllIllt d!iemall..ilneRiegress:i!oindeutllitchzumA.Il!SIdrUlck. Da's, Meer 'zieht

men

a:l1miihJii;ch van den oSudl!ichen Gebiet€in zuriick UIIlId die lSeditmenJtattiJon oSIeIt'zt sWch in lNol1d!deuts'chland 'IlJDd IPolen we'iter 'bts MaaB'tricht, und .m ,manchen Gelbieten,

BO~r biJS zu eo-chlilelssl'ich, Dan-Mont :liort.

Ewarta.lnlk Geologic:my - 8