1
Wszystkie scenariusze lekcji, komiksy i animacje są dostępne na: www.for.org.pl
Temat: Myślałeś o emeryturze?
Autor:
Jolanta Czajkowska Poziom
Szkoła ponadgimnazjalna
Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół ponadgimnazjalnych Podstawy przedsiębiorczości
Treści nauczania i umiejętności:
Instytucje rynkowe. Uczeń:
charakteryzuje system emerytalny w Polsce i wskazuje związek pomiędzy okresem aktywności zawodowej a wysokością przyszłej emerytury.
Państwo, gospodarka. Uczeń:
wyszukuje informacje o aktualnych tendencjach i zmianach w gospodarce świata i Polski.
Cele:
Uczniowie powinni:
definiować pojęcia: ubezpieczenia społeczne, emerytura, Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE), Indywidualne Konta Emerytalne (IKE);
wyjaśnić, jak funkcjonuje system emerytalny w Polsce;
podać przykłady wad i zalet każdego z filarów systemu emerytalnego;
wyjaśnić, jakie czynniki wpływają na wysokość emerytury.
2 Metody:
gra ćwicząca pamięć
praca w grupie
praca z tekstem.
„Minutka”
ankieta
Pojęcia kluczowe:
ubezpieczenia społeczne,
system emerytalny, emerytura,
kapitałowe fundusze emerytalne.
Materiały:
Materiał pomocniczy nr 1 – Karty do gry: Pojęcie – definicja.
Materiał pomocniczy nr 2 - Komiks autorów: Łukasza Ziomeckiego i Krzysztofa Stelmarczyka, nagroda Artura Adamskiego w III edycji konkursu Forum Obywatelskiego Rozwoju
Materiał pomocniczy nr 3 – Tekst pomocniczy: Od czego zależy nasza emerytura, tekst dostępny jest na stronie FOR
Materiał pomocniczy nr 4 – Informacje nt. zmian w systemie emerytalnym w roku 2011 Materiał pomocniczy nr 5 – Kto zlikwidował filar kapitałowy? Doświadczenia międzynarodowe
Materiał pomocniczy nr 6 – Od kogo zależy moja emerytura?
Materiał pomocniczy nr 7 – Animacja Emerytura, autor: Karolina Lewandowska, Nagroda w III edycji konkursu FOR
Materiał pomocniczy nr 8 – Karta do badań ankietowych Duże arkusze papieru, markery.
Czas:
2 godziny lekcyjne
3 Przebieg zajęć:
1. Zajęcia rozpocznij od ćwiczenia, które wprowadzi młodzież w temat lekcji, pozwoli uczniom przypomnieć i uporządkować znaczenie pojęć, których będą używali w czasie zajęć, a także poćwiczyć pamięć. Młodzież pracuje w parach. Rozdaj dwójkom 8 par kart: parę stanowi karta z definicją i odpowiadające jej pojęcie (materiał pomocniczy nr 1, wcześniej należy przygotować odpowiednią ilość kart do gry). Zadanie polega na odnalezieniu i właściwym połączeniu dwóch kart. Karty należy rozłożyć na ławce pustą stroną ku górze. Kolejno każdy z uczestników odwraca dwie karty, osoba, która je odwróciła powinna głośno odczytać treść zamieszczoną na kartach. Jeśli karty te tworzą parę (właściwe pojęcie i jego definicja), gracz zatrzymuje je i ma prawo do kolejnego odsłonięcia dwóch kart. Jeśli odwrócone karty nie pasują do siebie, należy je ponownie odwrócić pustą stroną ku górze i położyć dokładnie tam, skąd zostały wzięte. Następny gracz odwraca dwie karty. Zwycięża ta osoba, która zebrała najwięcej par. Gra ćwiczy pamięć, ponieważ uczestnicy muszą zapamiętać, gdzie leżą poszczególne karty, aby dopasować elementy i utworzyć parę.
2. Poproś uczniów, aby głośno przeczytali pojęcia i odpowiadające im definicje.
Sprawdź, czy wszystkie zostały prawidłowo dobrane. Następnie rozdaj młodzieży komiks Łukasza Ziomeckiego i Krzysztofa Stelmarczyka, nagroda Artura Adamskiego w III edycji konkursu FOR (materiał pomocniczy nr 2) i poleć, aby dokładnie się z nim zapoznali. Poproś, aby młodzież odpowiedziała na pierwsze pytanie postawione w komiksie (Myślałeś o emeryturze?). Porozmawiaj przez chwilę z młodzieżą na ten temat. Poproś o swobodne wypowiedzi na postawiony problem. Zapytaj również, czy podoba im się komiks, jak oceniają rysunki, a jak tekst. Czy jest to dobry sposób na zainteresowanie problemem?
3. Powiedz klasie, że ubezpieczenia społeczne, jako instrument polityki społecznej państwa pojawił się w Europie pod koniec XIX wieku. Jednym z pionierów było
4
państwo pruskie w czasach rządów Otto Bismarka. W wolnej Polsce, w 1919 roku wprowadzono jednolite ubezpieczenia chorobowe, w latach dwudziestych ustawy o opiece społecznej, ubezpieczenia wypadkowe i ubezpieczenia pracowników umysłowych. W roku 1933 nastąpiło scalenie systemów i ustawą o ubezpieczeniu społecznym powołano do życia ZUS, czyli Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Pojęcie emerytura pojawia się w 1968 roku.
4. Następnie podziel klasę na trzy grupy, każdej grupie przydziel duży arkusz papieru (można przygotować arkusz w formie filara/kolumny), dodatkowo rozdaj materiał pomocniczy zamieszczony na stronie internetowej FOR: Od czego zależy nasza emerytura? (materiał pomocniczy nr 3) i materiał pomocniczy nr 4, zawierający informacje na temat ostatnich zmian wprowadzonych przez parlament. Powiedz, że zadaniem grupy pierwszej jest, w oparciu o informacje zawarte w komiksie i materiałach pomocniczych, przedstawić zasady funkcjonowania pierwszego filaru emerytalnego w Polsce, a także wskazać na jego wady i zalety. Analogicznie, grupa druga przygotowuje prezentację filaru drugiego, a grupa trzecia - trzeciego. Daj grupom kilka minut na przygotowanie.
5. Na środku tablicy napisz hasło: SYSTEM EMERYTALNY W POLSCE, następnie poproś przedstawicieli grup, aby umieścili pod napisem trzy kolejne plakaty i omówili przygotowane prezentacje. Zwróć uwagę na to, czy uczniowie uwzględnili zmiany wprowadzone przez parlament i właściwie zapisali wysokość składek odprowadzanych do drugiego filaru. Zapytaj, czy zasady działania systemu emerytalnego są jasne. Porozmawiaj o plusach i minusach każdego z filarów, z czego one wynikają? Czy różnorodność (trzy filary) jest jego zaletą, czy wadą? Czy zwrócili uwagę na dyskusję, która toczyła się wokół ostatnich zmian w ubezpieczeniach?
Sprawdź, czy uczniowie potrafią wyjaśnić, na czym polegała zmiana w systemie.
Zwróć uwagę młodzieży, że system emerytalny, jako instrument polityki państwowej jest narażony na wykorzystanie przez polityków do realizacji bieżących interesów
5
partyjnych. Zapytaj, czy ich zdaniem w przypadku składek emerytalnych, ważne jest zaufanie społeczne i dotrzymanie umowy złożonej obywatelom przez państwo.
Poproś o uzasadnienie stanowiska.
6. Wyjaśnij młodzieży, że na przestrzeni ostatnich 30 lat budowę obowiązkowego kapitałowego systemu emerytalnego rozpoczęto w wielu krajach, szczególnie z Ameryki Łacińskiej i Europy Środkowo-Wschodniej. Jednak w ostatnich latach w reakcji na kryzys gospodarczy i kłopoty finansowe wprowadzono zmiany w systemie kapitałowym. Zaprezentuj młodzieży materiał (materiał pomocniczy nr 5) dotyczący krajów naszego regionu, który prezentuje zmiany w II filarze w reakcji na kryzys.
Poproś, aby przeanalizowali otrzymane dane i odpowiedzieli na pytania: Które kraje najwcześniej wprowadziły system kapitałowy? Które go nie mają? (Czechy). Czy wielkość składek jest porównywalna? W których krajach wprowadzone zmiany, praktycznie zlikwidowały drugi filar? Gdzie zmiany są najmniejsze? Czy największe cięcia miały miejsca w krajach najbardziej dotkniętych kryzysem?
7. Decyzje polityczne mają wpływ na kształt systemu emerytalnego w danym kraju, ale nie jest to jedyny czynnik, który wpływa na wysokość świadczenia. W materiale pomocniczym nr 3 postawione zostało pytanie: Od czego zależy nasza emerytura?
Zapytaj uczniów jakie czynniki są najważniejsze, przypomnij, że informacje na ten temat były również zawarte w materiale pomocniczym nr 4. Zasadniczo wysokość emerytury zależy od sumy, jaką zgromadziliśmy w systemie i od dalszej oczekiwanej długości życia. Powiedz, że teraz zastanowią się nad tym, jakie zachowania na rynku pracy sprzyjają zgromadzeniu jak najwyższych środków na przyszłą emeryturę, a jakie szkodzą. Podziel klasę na cztery grupy, rozdaj zespołom zadanie do wykonania. Dwa sporządzają listę zachowań pozytywnych, dwa listę zachowań negatywnych (materiał pomocniczy nr 6). Następnie zaprezentuj młodzieży animację pt. Emerytura, autor:
Karolina Lewandowska, Nagroda w III edycji Konkursu FOR (materiał pomocniczy nr 7). Poleć uczniom, aby wykorzystując informacje zawarte w animacji, a także w
6
komiksie i materiale pomocniczym wykonali ćwiczenie. Daj czas na wykonanie zadania. Następnie poproś, aby spikerzy grup przedstawili efekty pracy.
Porównajcie prace, uzgodnijcie stanowisko, wyjaśnij wątpliwości. Podsumowując tę część zajęć, zwróć uwagę młodzieży, że w Polsce przeważająca większość społeczeństwa uważa, że niższy wiek emerytalny kobiet jest zasłużonym przywilejem, który rekompensuje paniom większe obciążenia wynikające z wypełniania przez nie tradycyjnej podwójnej roli: rodzinnej i zawodowej. Z różnych badań prowadzonych na ten temat wynika, że ponad połowa Polaków uważa, że niższy wiek emerytalny dla kobiet jest sprawiedliwy, nawet gdyby miały otrzymywać niższe świadczenie i nadal wielu sądzi, że odpowiedni wiek emerytalny dla kobiet to 55 lat, a dla mężczyzn 60 lat. Zapytaj, jakie jest zdanie młodzieży na ten temat. Kończąc, przypomnij, że zastanawiali się nad odpowiedzią na pytanie: Od czego zależy nasza emerytura?
Zapytaj, jaka byłaby teraz ich odpowiedź, gdyby pytanie brzmiało: Od kogo zależy nasza emerytura?
8. Zwróć uwagę uczniów, że specjaliści wskazują na konieczność oszczędzania na emeryturę, niezależnie od tego, jaki jest system emerytalny państwa. W Polsce nie oszczędza i nie planuje oszczędzać na emeryturę ponad połowa Polaków.
Przypomnijcie sobie, jakie są najważniejsze zasady gromadzenia środków na przyszłość: moment oszczędzania rozpocząć jak najwcześniej, oszczędzać systematycznie, zwracać uwagę, jakimi kosztami obciążone są oszczędności.
Powiedz uczniom, że ostatnie zadanie na tych zajęciach polega na przygotowaniu, przez każdego ucznia indywidualnie, krótkiej wypowiedzi na temat: Należy oszczędzać na emeryturę. Wyjaśnij, że każdy ma przygotować wystąpienie na ten temat dobierając jak najwięcej celnych argumentów. Zasada wystąpienia jest następująca: Mów tylko przez minutę – płynnie, bez powtórzeń. Daj czas na przygotowanie wystąpienia, następnie poproś kilku losowo wybranych uczniów, aby zaprezentowali swoje wystąpienie publicznie. Pamiętaj, aby przestrzegane były reguły. Najlepsze wystąpienia możesz ocenić.
7
9. Podsumowując zajęcia zaproponuj uczniom pracę domową, która polegała będzie na przygotowaniu i przeprowadzeniu ankiety na temat oszczędzania na emeryturę. Powiedz uczniom, że pierwszy etap ich pracy będzie polegał na przygotowaniu ankiety (możecie wykorzystać przykładową zamieszczoną w materiale pomocniczym nr 8 lub możecie ją zmodyfikować) i przygotowaniu się do jej przeprowadzenia. Wytłumacz uczniom, że celem tego ćwiczenia jest próba zrozumienia, z jakich powodów jedni ludzie gromadzą dodatkowe środki na starość, a inni nie. Podziel klasę na 3-4 grupy. Następnie przekaż kilka wskazówek, jak przeprowadza się badania ankietowe. Dwie najważniejsze rzeczy to: znalezienie jak największej liczby potencjalnych respondentów i dokładne rejestrowanie uzyskanych informacji. Powiedz, że należy wybierać respondentów przypadkowo, nie dokonywać selekcji ze względu na wiek, wygląd, czy płeć.
Następnie należy zapytać wybraną osobę, czy wyrażą zgodę na badanie i przedstawić temat badań, wyjaśnić, że są anonimowe i służą realizacji celów ćwiczenia, poinformować, że nie będą publikowane. Jeżeli osoba zgodzi się na udział w sondażu, zapytać czy oszczędza na przyszłą emeryturę w trzecim, nieobowiązkowym filarze lub w inny sposób. Jeśli odpowiedź brzmi „TAK”, wypełnić kartę pierwszą, jeżeli „NIE” - kartę drugą. W ankiecie jest pytanie dotyczące wieku, odpowiedź na nie jest całkowicie dobrowolna i jeśli ktoś nie chce na nie odpowiedzieć, należy odnotować to w ostatniej kolumnie. W pytaniu drugim pokazujemy osobie możliwe odpowiedzi i prosimy o wybranie jednej, tej, która najbardziej odpowiada ankietowanemu.
Odpowiedź zaznaczamy na karcie, a jeżeli ankietowany udziela własnych wyjaśnień, zapisujemy je w ostatniej kolumnie (E) tabelki. Poproś uczniów, aby zapisy na kartach były wyraźne, to ułatwia policzenie i analizę danych uzyskanych z ankiety. Wytłumacz, że grupy mają za zadanie sporządzić zestawienia, czyli zapisać odpowiedzi wszystkich ankietowanych na jednym arkuszu papieru oraz przygotować swoje wnioski i opinie, które będą przedstawione na następnych zajęciach.
8 Materiały pomocnicze:
Materiał pomocniczy nr 1 Gra: Pojęcie- definicja
9 Ubezpieczenie społeczne
Obowiązkowe ubezpieczenie dostarczane przez państwo, które ma na celu
zapewnienie ochrony przed ryzykami ekonomicznymi (bezrobocie, choroba, starość itp.).
Świadczenie emerytalne (potocznie: emerytura)
Forma rekompensaty za utratę zdolności do pracy spowodowanej osiągnięciem
określonego wieku (ustawowy minimalny wiek emerytalny).
Świadczenie rentowe (potocznie: renta)
Forma rekompensaty za utratę zdolności do pracy spowodowanej chorobą lub
niepełnosprawnością przed osiągnięciem ustawowego minimalnego wieku
emerytalnego.
System kapitałowy
Część systemu emerytalnego, w której odprowadzone składki emerytalne są inwestowane na rynkach finansowych.
Świadczenia emerytalne wypłacane z tej części systemu są wprost proporcjonalne do wielkości zgromadzonego kapitału
(wpłacone składki emerytalne powiększone o zwrot z inwestycji) i odwrotnie do
oczekiwanej długości życia.
System repartycyjny
Część systemu emerytalnego, w której wpłacane składki emerytalne są
ewidencjonowane w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, a nie inwestowane na rynku finansowym. Składki te są przeznaczane na wypłatę bieżących emerytur.
Otwarte Fundusze Emerytalne (OFE)
Rodzaj funduszy inwestycyjnych, których celem jest inwestowanie składek
emerytalnych osób pracujących,
wpłacanych do kapitałowej części systemu.
W Polsce OFE stanowią II filar systemu emerytalnego.
Indywidualne Konto Emerytalne (IKE)
Jedna z form dobrowolnego oszczędzania na starość.
10 Zakład Ubezpieczeń Społecznych
(ZUS)
Państwowa instytucja publicznoprawna zajmująca się ubezpieczeniami społecznymi.
Materiał pomocniczy nr 2
Komiks autora Łukasza Ziomeckiego i Krzysztofa Stelmarczyka, nagroda Artura Adamskiego w III edycji konkursu FOR, http://www.for.org.pl/pl/a/1794,Nagroda-Artura-Adamskiego
Materiał pomocniczy nr 3
Tekst pomocniczy: Od czego zależy nasza emerytura, tekst dostępny jest na stronie Fundacji FOR, http://www.for.org.pl/pl/Od-czego-zalezy-nasza-emerytura
Materiał pomocniczy nr 4
Informacje nt. zmian w systemie emerytalnym w roku 2011.
Zgodnie z uchwaloną przez parlament ustawą, składki emerytalne przekazywane z ZUS do OFE zostały obniżone z 7,3% płacy brutto do 2,3%. W kolejnych latach będą stopniowo wzrastać, by w 2017 roku osiągnąć 3,5%. Pozostałe 5%. trafi na indywidualne subkonta w ZUS. Zasada dziedziczenia pieniędzy, które trafią do ZUS na subkonta, będzie taka sama, jak w OFE. Środki te będą waloryzowane o wskaźnik wzrostu PKB z ostatnich pięciu lat i poziomu inflacji. Ustawa wprowadza też od 2012 r. czteroprocentową ulgę podatkową (liczoną od podstawy opodatkowania) dla osób dodatkowo oszczędzających na emeryturę na tzw.
indywidualnych kontach zabezpieczenia emerytalnego.
Ustawa weszła w życie 1 maja 2011 roku, według rządu pozwala ograniczyć potrzeby pożyczkowe państwa do 2020 roku o około 190 mld złotych.
11
Materiał pomocniczy nr 5 Kto zlikwidował filar kapitałowy? Doświadczenia międzynarodowe
W scenariuszu wykorzystany jest tylko fragment materiału, cały artykuł Aleksandra Łaszka dostępny jest na stronie FOR:
http://www.for.org.pl/upload/File/OFE_15_03_2011/KtozlikwidowalfilarkapitalowyDoswiad czeniamiedzynarodoweA.Laszek15032011.pdf
Zmiany w II filarze w reakcji na kryzys Kraj (data
wprowadzenia systemu kapitałowego)
Składka do II filaru (pierwotne założenia
reformy)
Zmiany w II filarze w reakcji na kryzys
Litwa (2004) 2,5% w 2004, 3,5% w 2005, 4,5% w 2006, 5,5%
od 2007
W latach 2009-2010 składka II f. obniżona z 5,5% do 2%; miała jednak wzrosnąć do 5,5%
w 2011 i do 6% w latach 2012-2014. W czerwcu 2010 zdecydowano o utrzymaniu składki na poziomie 2%, w kolejnych latach ma wzrosnąć, gdy poprawi się sytuacja gospodarcza - nie określono terminu.
Łotwa (2001) 2% w latach 2001-2006, 4% w 2007, 8% w 2008, według planu miała rosnąć do 9% w 2009 i 10% w 2010
W maju 2009 składka do II f. obniżona z 8%
do 2%, miała rosnąć do 4% w 2010 i do 6%
od 2011, jednak do 2012 pozostanie na poziomie 2%.
12 Estonia (2002) 4% i 16% dla
samozatrudnionych oraz 6% (2% pracownicy + 4%
pracodawcy) i 16% dla pracowników najemnych
Od czerwca 2009 do grudnia 2010 całkowite zawieszenie składek do II f. po stronie państwa (4%); pracownicy mieli wybór, czy również zawiesić swoje 2%; w 2011 składka wzrosła do 2% (+1% pracownicy), w latach 2012-2013 ma wzrosnąć do 4% (+2%
pracownicy), a w latach 2014-2017 do 6%
(+2% pracownicy), dla tych, którzy nie zawiesili wpłat w latach 2009-2010; od 2018 ponownie 4% (+2% pracownicy).
Węgry (1998) 6% w latach 1998-2002;
8% od 2003
Członkowie II f. muszą przekazać swoje środki do I f. lub w przeciwnym razie stracą prawo do publicznej emerytury
gwarantowanej przez państwo - de facto nacjonalizacja.
Słowacja (2005) 9% Możliwość przejścia z II filaru do systemu repartycyjnego (01-06.2008 i 11.2008- 06.2009) - skorzystało ok. 5-10% członków II filaru; od 2008 nowo wchodzący na rynek pracy automatycznie są zapisywani do I filaru, natomiast przystąpienie do II filaru wymaga dodatkowej deklaracji. Obecny rząd jednak zamierza wycofać się z tego
rozwiązania Bułgaria (2002) 2% w 2002-2003, 3% w
2004-2005, 4% w 2006- 2007, 5% od 2008
Listopad 2010: przejęcie aktywów członków II filaru, którzy przejdą na emeryturę do 2014 (ok. 20% środków)
Polska (1999) 7,3% Projekt: od kwietnia 2011 redukcja składki do II filaru 2,3%, stopniowy wzrost składki do 3,5% w 2017
Rumunia (2008) 2% w 2008; wzrost o 0,5% rocznie do 6% w 2016
wzrost składki do 2,5% opóźniono o rok, do 2010
Materiał pomocniczy nr 6
Od kogo zależy nasza emerytura?
Czynniki: Jakie zachowania na rynku pracy sprzyjają wysokiej emeryturze?
suma zgromadzonych środków
oczekiwana długość życia
…
…
…
…
…
…
13
… …
Od kogo zależy nasza emerytura?
Czynniki: Jakie zachowania na rynku pracy nie sprzyjają wysokiej emeryturze?
suma zgromadzonych środków
oczekiwana długość życia
…
…
…
…
…
…
…
…
Materiał pomocniczy nr 7
Animacja Emerytura, autor: Karolina Lewandowska, Nagroda w III edycji Konkursu FOR, http://www.youtube.com/user/FundacjaFOR#p/u/16/FSCc1p5UnB4
Materiał pomocniczy nr 8 Karta do badań ankietowych
Karta I: Osoby, które oszczędzają na emeryturę dodatkowo, poza obowiązkową częścią systemu emerytalnego.
Pytanie I. W jakim jesteś wieku?
Poniżej 25 25-40 41-60 Powyżej 60 Brak odpowiedzi Kobiety
Mężczyźni
Pytanie II. Dlaczego dodatkowo oszczędzasz na emeryturę?
A. Uważam, że w taki sposób zapewniam sobie źródło stałego dochodu w okresie starości.
B. Nie ufam instytucjom państwowym, myślę, że ZUS może być niewypłacalny.
C. Nie chcę, aby na emeryturze poziom mojego życia się obniżył.
14
D. Na emeryturze będę realizować swoje pasje.
E. Inny powód (jaki?).
A B C D E
Karta II: Osoby, które nie oszczędzają na emeryturę dodatkowo, poza obowiązkowym systemem emerytalnym
Pytanie I. W jakim jesteś wieku?
Poniżej 25 25-40 41-60 Powyżej 60 Brak odpowiedzi Kobiety
Mężczyźni
Pytanie II. Dlaczego dodatkowo nie oszczędzasz na emeryturę?
A. Oszczędzam w obowiązkowej części systemu emerytalnego, to mi wystarczy.
B. Nie myślę o emeryturze.
C. Nie mam pieniędzy na dodatkowe oszczędzanie na emeryturę.
D. Będę dodatkowo oszczędzał jak będę starszy.
E. Inny powód (jaki?).
A B C D E
Przykład, jak wypełnić kartę do badań ankietowych.
Uwaga: warto zaznaczać odpowiedzi respondentów metodą „pięciu kresek”, która jest bardzo pomocna w podliczaniu głosów.
Pytanie I. W jakim jesteś wieku?
15
Poniżej 25 25-40 41-60 Powyżej 60 Brak odpowiedzi Kobiety IIIII, I IIIII, IIIII, I IIIII, IIIII, I IIIII IIIII,
Mężczyźni IIIII, II IIIII, IIIII, I IIIII, IIIII, II IIIII III
Pytanie II. Dlaczego dodatkowo oszczędzasz na emeryturę?
A. Uważam, że w taki sposób zapewniam sobie źródło stałego dochodu w okresie starości.
B. Nie ufam instytucjom państwowym, myślę, że ZUS może być niewypłacalny . C. Nie chcę, aby na emeryturze poziom mojego życia się obniżył.
D. Na emeryturze będę realizować swoje pasje.
E. Inny powód (jaki?)
A B C D E
IIIII, IIIII, IIIII, IIIII, IIIII II
IIIII, IIIII, IIIII I IIIII, IIIII, IIIII, I IIIII, IIIII, IIIII, III - ponieważ liczę tylko na siebie .
