"Oczerki iz socialno-ekonomiczeskoj istorii russkogo goroda : Tichwinskij posad w 16-18 w.", K. N. Serbina, Moskwa-Leningrad 1951 : [recenzja]

K . N . S e r b i n a : O c z e rk i iz so c ia ln o -e k o n o m ic z e s k o j is to rii ru s s k o g o g o ro d a. T ic h w in s k ij p o s a d w 16 — 18 w. M o s k w a — L e n in g r a d 1951, s. 488.

B u r ż u a z y jn a h is to r io g r a f ia u jm o w a ła z a g a d n ie n ia h is to r ii m ia s t g łó w n ie a lb o od s tr o n y p ra w n ic z e j a lb o k u lt u r a l n e j ; o ile z aś w z ię te z o s ta ły p o d u w a g ę z a g a d n ie n ia e k o n o m ic z n e , b a d a n o je z a z w y c z a j w iz o la c ji, b ez p o w ią z a n ia je d n y c h e le m e n tó w z in n y m i. H is to ry c y , z a jm u ją c y się ty m i z a g a d n ie n ia m i, d a le c y b y li od ta k z d a ­ w a ło b y się p ro s te g o i o c z y w iste g o p o tr a k to w a n ia r o z w o ju m ia s t ja k o s k u tk u d z ia łu p r a c y m ię d z y ro ln ic tw e m a rz e m io s łe m .1 ·

W h is to r io g r a f ii p o ls k ie j b r a k je s t m o n o g r a fii p o sz c z e g ó ln y c h m ia s t. P o ja w ia ły się p ra c e , d o ty c z ą c e h a n d lu k il k u m ia s t, p ró b o w a n o h is to rii rz e m io s ła ( t r a k tu j ą c ją je d n a k ja k o h is to rię , o rg a n iz a c ji ce c h o w e j a n ie p ro d u k c ji); p rz y ty m w s z y s tk im o d ry w a n o h a n d e l od p r o d u k c ji i n a o d w ró t, n ie m ó w ią c ju ż o iz o lo w a n iu b a d a n y c h m ia s t od z w ią z a n y c h z n im i o k rę g ó w w ie js k ic h . To te ż h is to r y c y p o ls c y s to ją dziś p rz e d c a łk o w ic ie n ie tk n ię ty m i p ro b le m a m i w te j d z ie d z in ie . K o n f e r e n c ja o tw o c k a ’ w y k a z a ła , j a k o g ro m n e z n a c z e n ie m a z b a d a n ie p o ls k ie g o r y n k u w e w n ę trz n e g o w 15 — 17 w . p o s tu lu ją c z a ra z e m w ie le p r a c n a te n te m a t. N o w o ść p r o b le m u n a n a s z y m g ru n c ie p o w o d u je , że z w ra c a m y się po w z ó r do d o św ia d c z o n e j n a ty m p o lu h is to r io g r a f ii ra d z ie c k ie j i k a ż d ą p r a c ę z te j d z ie d z in y w ita m y ze szcz e g ó ln y m z a in te re s o w a n ie m . O p a r ta n a jż m u d n y c h s tu d ia c h a r c h iw a ln y c h , b o g a to u d o k u m e n to w a n a p r a c a K . S e rb in e j n ie je s t p ie r w s z y m k r o k ie m n a d ro d z e b a d a ń n a d ro s y js k im r y n k ie m w e w n ę trz n y m . J u ż p o p rz e d n io u k a z a ł się sz e re g m o n o g r a fii te g o ty p u , z k tó r y c h n a le ż y z w ła sz c z a w y m ie n ić s y n te ty z u ją c ą p r a c ę z m a rłe g o n ie d a w n o S. B a c h r u - s z i n a .2 A le p o d c z a s g d y d a w n ie js z e p ra c e p o m ija ły n ie k tó r e a s p e k ty s to s u n k u ro z w o ju m ia s t do p o w s ta w a n ia r y n k u o g ó ln o -ro s y js k ie g o , t u t a j m a m y do czy ­ n ie n ia z p ró b ą o p ra c o w a n ia , n a p rz y k ła d z ie je d n e g o w y b ra n e g o m ia s ta , c a ło k s z ta łt.’, z a g a d n ie ń s o c ja ln y c h i e k o n o m ic z n y c h w ią ż ą c y c h się z ro z w o je m o ś ro d k ó w h a n d lu i rz e m io s ła , ja k o p r o d u k t u sp o łeczn eg o p o d z ia łu p ra c y . T y tu ł p r a c y d o w o d zi, że a u to r k a n ie t r a k t u j e d z ie jó w T y c h w in a ja k o sw eg o r o d z a ju H e im a tfo r s c h u n g , a le ja k o sz czeg ó ln ie in te r e s u ją c y p r z y k ła d p o w ią z a n ia w ie lu o g ó ln y c h p ro b le m ó w n a p e w n y m o d c in k u . P r z y k ła d T y c h w in a j e s t z n a m ie n n y i z te g o w z g lę d u , że m a m y tu do c z y n ie n ia z m ia s te m , k tó r e aż do 18 w ie k u n ie b y ło p r a w n ie za ta k ie u z n a w a n e i w o b e c te g o h is to r io g r a f ia , u jm u ją c a je g o d z ie je z p ra w n ic z e g o p u n k tu w id z e n ia , n ie p o tr a k to w a ła b y go j a k m ia s ta , c h o c ia ż b y d la te g o , że m ie s z k a ń c y T y c h w in a tr a k to w a n i b y li p rz e z p ra w o ja k o z w y k li p o d d a n i ch ło p i. T y m c z a s e m z a ję c ia lu d n o ś c i i s to s u n k o w o n is k i p r o c e n t lu d n o ś c i ro ln ic z e j s t a w ia ją T y c h w in p o ś ró d w y b itn y c h c e n tr ó w h a n d lo w o -r z e m ie ś ln ic z y c h R osji. A u to r k a p r z e b a d a ła p o z a m a te r ia łe m d r u k o w a n y m w ie lk i z e sp ó ł a r c h iw u m k la s z to r u ty c h w iń s k ie g o , o b e c n ie p rz e c h o w y w a n y w O d d z ia le L e n in g ra d z k im I n ­ s ty t u t u H is to r ii A k a d . N a u k Z S R R , p rz e d e w s z y s tk im z aś k s ię g i celn e , r a c h u n k i k la s z to ru , a d a le j k o p ia rz e , lu ź n e d y p lo m y i p la n y . U z u p e łn ie n ie m b y ły w y k o rz y ­ s ta n e częścio w o m a te r i a ły a r c h iw a ln e z in n y c h k la s z to ró w p ó łn o c n e j R o sji.

1 K . M a r k s : K a p ita ł. I. W a rs z a w a 1951, s. 380.

2 S. B a c h r u s z i n : P r e d p o s y łk i „ w s ie ro s ijs k o g o r y n k a “ w 16 w . U c z e n y je z r.r is k i M G U w y p . 87, M. 1946.

A u to r k a p o d z ie liła sw ą p r a c ę n a k ilk a d u ż y c h ro z d z ia łó w . N a w s tę p ie o m ó w iła p o c z ą tk i T y c h w in a , k tó r e s ię g a ją w 14 w ie k ; ju ż w p ie r w s z e j p o ło w ie 16 w . m a ­ m y p o d k la s z to re m , z a ło ż o n y m g d z ie ś w ty m c zasie n a m ie js c u s t a r e j c e rk w i Z a ś n ię c ia N M P , h a n d lo w o -r z e m ie ś ln ic z y r ja d o k , k tó r y w k ró tc e po p rz e n ie s ie n iu n ie c o d a le j od k la s z to ru , ro z w in ą ł się ju ż w 16 w . w d u ż y p o s a d - o ś ro d e k h a n d lu i rz e m io sła . N ie s te ty , a u to r k a z b y t k r ó tk o z b y w a p ie r w s z y o k re s is tn ie n ia T y c h w in a , p rz e c h o d z ą c do n a s tę p n e g o , k tó r y m o ż n a d a to w a ć od s p a le n ia p o s a d u p rz e z sz w e d z ­ k ic h n a je ź d ź c ó w w r. 1613. A u to r k a ro b i p rz y te j o k a z ji d u ż y e k s k u r s , p o św ię c o n y o b ro n ie i o b lę ż e n iu T y c h w in a w la ta c h n a ja z d u p o ls k o -sz w e d z k ie g o , sła b o p o w ią ­ z a n y z c a ło ś c ią p ra c y i n a d a ją c y się ra c z e j do o p ra c o w a n ia w o so b n y m a r ty k u le . S ła b ą s tr o n ą te g o e k s k u r s u je s t te ż b r a k sz erszeg o p o w ią z a n ia ty c h w iń s k ic h w y ­ p a d k ó w z o g ó ln ą s y tu a c ją w o je n n ą .

W ła ś c iw y tr z o n p r a c y — to e k o n o m ic z n y i sp o łe c z n y o b ra z T y c h w in a w c ią g u 17 w ., p o d z ie lo n y n a k ilk a ro z d z ia łó w , p o św ię c o n y c h ro z w o jo w i te r y to r ia ln e m u , r u c h o w i lu d n o ś c i, je j z a ję c io m (n a jd łu ż s z y ro z d z ia ł), z ró ż n ic o w a n iu m a ją tk o w e m u i p o w in n o śc io m m ie sz k a ń c ó w . U z u p e łn ia te n o b ra z d a ls z y ro z d z ia ł p o św ię c o n y w a l­ ce k la s o w e j n a te r e n ie p o s a d u , g łó w n ie w a lc e m ie s z k a ń c ó w p o s a d u z fe u d a łe m k la s z to rn y m ,3 w re s z c ie z n a jd u je m y k r ó tk ie p rz e d s ta w ie n ie p rz e k s z ta łc e n ia T y c h ­ w in a p o d w z g lę d e m p r a w n y m n a m ia sto , co s ta ło się po d łu g ic h p rz e s z k o d a c h w 18 w ie k u . K s ią ż k ę z a m y k a sz e re g d o k u m e n tó w , p rz e w a ż n ie po ra z p ie rw s z y o p u b lik o w a n y c h .

Z a jm ie m y się tu b liż e j ty m p o d s ta w o w y m tr z o n e m p ra c y , k tó r y p o z w a la n a m z a g łę b ić się w s t r u k t u r ę e k o n o m ic z n ą i sp o łe c z n ą m ia s ta . S zczeg ó ln e p o ło ż e n ie T y c h w in a n a d ro g a c h h a n d lo w y c h , łą c z ą c y c h M o s k w ę i N o w o g ró d z W ie lk im U s tiu - g ie m i z p la c ó w k a m i sz w e d z k im i n a d N e w ą , s ta n o w is k o jeg o , ja k o je d n e g o z p o ­

g ra n ic z n y c h ta r g o w is k p a ń s tw a m o s k ie w sk ie g o , sp o w o d o w a ło d u ż ą ro lę h a n d lu tr a n z y to w e g o w ż y c iu m ia s ta . A le z d ru g ie j s tro n y je s t T y c h w in w y b itn y m o ś ro d k ie m p r o d u k c ji i to o ś ro d k ie m w y ra ź n ie w y s p e c ja liz o w a n y m . P r o d u k c j a ż e la z a i w y r o ­ b ó w ż e la z n y c h p rz e w y ż sz a z n a c z n ie in n e rz e m io s ła : w r. 1686 b y ło ta m 76 k o w a li, p o d c z a s g d y z a jm u ją c y d ru g ie m ie js c e z ło tn ic y o k re ś le n i są c y fr ą 20 lu d z i. I n n e rz e m io s ła r e p r e z e n to w a n e b y ły b a rd z o sk ą p o .4 W śró d k o w a li ty c h w iń s k ic h w id z i­ m y p o d z ia ł n a tr z y ró ż n e g ru p y z a w o d o w e : je d n i sp e c ja liz o w a li się w w y ta p ia n iu ż e la z a z r u d y w n ie w ie lk ic h d y m a r k a c h , d ru d z y w y k u w a li z g o to w eg o s u ro w c a n a rz ę d z ia ż e la z n e , w re s z c ie p o z o sta li, k tó r z y p ro d u k o w a li „ u k ła d “ — szczeg ó ln ie tw a r d y g a tu n e k ż ela za, z b liż o n y w ła ś c iw o ś c ia m i do sta li, a n a lo g ic z n y do p r o d u k o ­ w a n e g o w k u ź n ic a c h p o ls k ic h „ d u lu “ . T y c h w iń s k i „ u k ła d “ s ły n ą ł w c a łe j R o sji, ciesząc się w ię k s z ą p o p u la r n o ś c ią , n iż p o d o b n y p r o d u k t p o c h o d z ą c y z O ło ń ca. W m ia r ę p o s tę p ó w s p e c ja liz a c ji rz e m io s ła ty c h w iń s k ie g o z a n ik a ją k o w a le , p r o d u ­ k u ją c y su ro w ie c : m ia s to p r z e r z u c a się do w y tw a r z a n ia „ u k ła d u “ i n a rz ę d z i z ż e la ­ za, s p ro w a d z a n e g o z sz e ro k o ro z s y p a n y c h po o k o lic y d ro b n y c h d y m a r e k w ie j­ sk ic h r u d n ik ó w . S ta ło ś ć d o s ta w y s u r o w c a z a p e w n ia ły k o w a lo m ty c h w iń s k im d łu ­ g o le tn ie u m o w y z ty m i sp o ś ró d r z e m ie ś ln ik ó w w ie js k ic h , k tó r z y z aczęli sp e łn ia ć w o b e c in n y c h ru d n ik ó w f u n k c je sk u p y w a c z y i n a k ła d c ó w , u z a le ż n ia ją c ic h w te n

3 B r a k d o s ta te c z n e g o n a ś w ie tle n ia w a lk i k la s o w e j w e w n ą tr z p o s a d u , zw ła sz c z a w a lk i m ię d z y rz e m ie ś ln ik a m i — c h a łu p n ik a m i a n a k ła d c a m i p o d k re ś lił ju ż w r e ­ c e n z ji z n in ie js z e j k s ią ż k i N, U s t i u g o w w W o p ro s a c h Is to rii, 1952, z. 3, s. 146.

sp o só b od sie b ie , w cz y m p o m a g a ło im z a d łu ż e n ie d ro b n y c h w ie js k ic h p ro d u c e n tó w ż e la z a . T a c y n a k ła d c y sp o ś ró d r z e m ie ś ln ik ó w w ie js k ic h często p rz e n o s ili się n a ­ s tę p n ie do T y c h w in a , z a k ła d a ją c ta m n o w e w a rs z ta ty .

Z a p e w n ie n ie s u r o w c a d la ty c h w iń s k ie g o rz e m io s ła u s u n ę ło k o n ie c z n o ść is tn ie n ia w sa m y m m ie śc ie d y m a r e k , p r z e ta p ia ją c y c h r u d ę ; z a p e w n e i m o ż liw o śc i s p r o w a d z a ­ n ia te j o s ta tn ie j z b liż sz y c h o k o lic w y c z e rp a ły się z b ie g ie m czasu . N a ty m m ie js c u p o ja w ia się p r o d u k c ja ż e la z a szy n o w eg o , tj. p r z e k u w a n ie w s z ta b y łu p ż e la z n y c h , d o s ta rc z a n y c h z w ie js k ic h d y m a r e k . Ż e la z o sz y n o w e b y ło n ie z b ę d n y m s u ro w c e m d la ty c h k o w a li, k tó r z y sp e c ja liz o w a li się w p r o d u k c ji g o to w y c h n a rz ę d z i, a k tó r z y d o ty c h c z a s k o r z y s ta li w d u ż e j m ie rz e z m e ta lu im p o rto w a n e g o ; z m n ie js z e n ie się im p o r tu ż e la z a szy n o w eg o z 978 p u d ó w w r. 1686 n a 144 p u d y w r. 1698 p rz y je d n o ­

c z e sn y m w z ro śc ie e k s p o r tu te g o ż ż e la z a ze 146 p u d ó w n a 415 św ia d c z y o d u ż y m te m p ie r o z w o ju te j g a łę z i rz e m io s ła żela z n e g o w T y c h w in ie .5

W śró d k o w a li ty c h w iń s k ic h w s z y s tk ic h ty c h g r u p z a c z y n a się w c ią g u 17 w . z a ­ ry s o w y w a ć w o s tr y sp o só b z ró ż n ic o w a n ie m a ją tk o w e . O b o k sa m o d z ie ln y c h m a j ­ stró w , w k tó r y c h w a r s z ta ta c h p r a c a o p a r ta je s t g łó w n ie n a k o o p e ra c ji ro d z in n e j, s p o ty k a m y d u ż e w a r s z ta ty , z a tr u d n ia j ą c e siłę n a je m n ą : z in n e j z n o w u s tro n y a u to r k a p r z e d s ta w ia n a m lo sy k o w a li, k tó r z y po u tr a c ie w ła sn e g o w a r s z t a tu m u ­ sie li n a jm o w a ć się do p ra c y w c u d z y m . S p o śró d n a jb o g a ts z y c h k o w a li w y d z ie la się n ie w ie lk a g ru p a , c o ra z b a rd z ie j tr a c ą c a z w ią z e k z p r o d u k c ją i p rz e c h o d z ą c a n a s k u p p r o d u k tó w ty c h w iń s k ic h w a r s z ta tó w k o w a ls k ic h , o rg a n iz u ją c p rz y ty m n a ­ k ła d i o d c in a ją c p ro d u c e n ta od b e z p o ś re d n ic h k o n ta k tó w z ry n k ie m . L ic h w a s ta je się i t u t a j ś r o d k ie m u z a le ż n ie n ia rz e m ie ś ln ik ó w od n a k ła d c y — p o c z ą tk u ją c e g o k a ­ p ita lis ty . T e n o b ra z b u jn e g o r o z w o ju n a k ła d u w rz e m io ś le ty c h w iń s k im 17 w . s ta n o w i je d e n z n a jc ie k a w s z y c h u ry w k ó w p r a c y S e rb in e j. N ie u d a ło się a u to r c e n a to m ia s t u d o ­ w o d n ić is tn ie n ia w T y c h w in ie c e c h ó w rz e m ie ś ln ic z y c h . J a k s łu sz n ie s tw ie rd z a U stiu g o w , k u z n ie c k o je w ie d o m s tw o — to k la s z to r n y o rg a n z a rz ą d u k ie r u ją c y j e d ­ n y m z o d c in k ó w p o d le g łe g o m u p o s a d u .0 T ru d n o się ró w n ie ż zgodzić, a b y ty c h - w iń s k i „ n a jm it a “ c a łk o w ic ie o d p o w ia d a ł p o ję c iu c z e la d n ik a . T y c h w in , p o d o b n ie j a k w ie le m i a s t w s c h o d n ie j i z a c h o d n ie j E u ro p y , n ie m ia ł w y k s z ta łc o n e g o u s tr o ju cech o w eg o . Z in n y c h p o z a k o w a ls tw e m rz e m io s ł T y c h w in a p e w n ą ro lę o d g ry w a ło z ło tn ic tw o (w ła ś c iw ie „ s r e b r n ic tw o “) i m a la r s tw o o b ra z ó w k o ś c ie ln y c h , o b y d w a z w ią z a n e z k la s z to re m , choć p ie rw s z e p ra c o w a ło ró w n ie ż n a sz e rsz y ry n e k .

R ó w n ie d o n io słe, ja k b a d a n ia n a d rz e m io s łe m ty c h w iń s k im , b y ły w y n ik i b a d a ń n a d h a n d le m , z w ła sz c z a w e w n ę trz n y m . B o g a ty c h d a n y c h d o s ta rc z y ły tu k s ię g i c e ln e T y c h w in a , r e j e s tr u ją c e w s z y s tk ie to w a ry , p rz y w o ż o n e do m ia s ta , p rz y b ra k u , n ie s te ty , r ó w n ie d o k ła d n e g o r e je s tr o w a n ia to w a ró w w y w o ż o n y c h ; z ty c h o s ta tn ic h o b c ią ż o n e b y ły p o d a tk ie m ty lk o te to w a ry , k tó r e k u p o w a n o za s p e c ja ln ie w ty m ce lu p rz y w ie z io n e do m ia s ta p ie n ią d z e ; to w a ry , k tó r e z a k u p io n o z a p ie n ią d z e , u z y ­ s k a n e w m ie śc ie ze s p rz e d a ż y in n y c h to w a ró w , n ie p o d le g a ły o b c ią ż e n io m , p o d o b ­ n ie j a k d ro b n e ilo śc i to w a ró w , n a b y w a n e n a w ła s n y u ż y te k . M im o ty c h tr u d n o ś c i u d a ło się a u to r c e u s ta lić sz e re g d o n io s ły c h fa k tó w . Z b a d a n ie p o c h o d z e n ia osób,

5 S. 106.

p rz y b y w a ją c y c h do T y c h w in a , w y k a z a ło , że b y li to z je d n e j s tr o n y c h ło p i ze w si, o ta c z a ją c y c h T y c h w in w p ro m ie n iu 300 — 400 w io rs t,7 z d ru g ie j z a ś s tr o n y k u p c y z m ia s t ro s y js k ic h , n a o g ó ł po P sk ó w , T o ro p ie c , M o sk w ę i N iż n y N o w o g ró d , p rz y czy m s p o ra d y c z n e k o n ta k ty s ię g a ły n a w e t do A s tr a c h a n ia . O b ra z te n je s t p ię k n ą i l u s t r a c ją do te z y L e n i n a o f o r m o w a n iu się w 17 w . r y n k u o g ó ln o ro sy js k ie g o .

W ś ró d k u p c ó w ró ż n e g o p o k r o ju o d w ie d z a ją c y c h T y c h w in , w y s o k i p r o c e n t s t a n o ­ w ili ch ło p i. Ś w ia d c z y to i o z n a c z n e j p r o d u k c ji r y n k o w e j c h ło p ó w , i o ty m , że lu d n o ś ć w ie js k a ró ż n ic u je się sp o łeczn ie, w y d z ie la ją c ze sw e j m a s y w ie lu s k u p y - w a c z y p r o d u k tó w w si. N a le ż y w z ią ć p o d u w a g ę , że p r o d u k t y te , to w z n a c z n y m s to p n iu w y ro b y rz e m ie ś ln ic z e , k tó r y c h p r o d u k c ją z a jm o w a ła się n a s z e ro k ą s k a lę d u ż a część ch ło p ó w . G łó w n y m to w a re m , p r z e w ija ją c y m się p rz e z r y n e k ty c h w iń - sk i są p rz e d m io ty m a s o w e g o sp o ż y c ia : zboże, sól, żelazo, n a rz ę d z ia d o m o w e i r o l­ n ic z e itp .

S a m i k u p c y ty c h w iń s c y n ie b r a li z b y t a k ty w n e g o u d z ia łu w ty m h a n d lu , o g ra ­ n ic z a ją c się r a c z e j ty lk o do p o ś r e d n ic tw a . Z a to d u ż ą ro lę o d g ry w a li w h a n d lu z a g ra n ic z n y m , zw ła sz c z a ze S z w e c ją : po k ilk u d z ie s ię c iu ic h ro c z n ie je ź d z iło do n a d ­ g ra n ic z n y c h m ia s t sz w e d z k ic h i in f la n c k ic h , j a k N y e n s k a n s , W y b o rg u czy D o rp a tu , d o c ie r a ją c do R y g i; n a w e t w S z to k h o lm ie s p o ty k a m y p o d w u d z ie s tu k u p c ó w ty c h ­ w iń s k ic h ro c z n ie : w ś ró d in n y c h m ia s t r o s y js k ic h T y c h w in s ta ł t u z a w sz e n a p ie r w ­ sz y m m ie js c u . N a te r e n ie s to lic y S z w e c ji k u p c y ty c h w iń s c y w a lc z y li z m ie js c o w y ­ m i w ła d z a m i m ie js k im i, z a b r a n ia ją c y m i im w c h o d z ić w k o n t a k t z k im k o lw ie k in n y m p o za k u p c a m i s z to k h o lm s k im i; sąd zę, że do te j s p r a w y sz w e d z k ie m a te r ia ły ź ró d ło ­ w e m o g ły b y w ie le w n ieść. H a n d e l z a g ra n ic z n y s k u p ia ł się n a o g ó ł w r ę k a c h n ie ­ w ie lk ie j liczb y ro d z in k u p ie c k ic h , k tó r y c h d z ie je a u to r k a p rz e ś le d z iła w k ilk u p o ­ k o le n ia c h .

R o ln ic tw e m w T y c h w in ie z a jm o w a ła się ra c z e j n a ju b o ż s z a część lu d n o ś c i i lu d i ie ci s ta n o w ili w e d łu g a u to r k i p o z o sta ło ść po cza sa c h , g d y T y c h w in b y ł w sią . P r o c e n t te j lu d n o ś c i z m n ie js z a ł się c o ra z b a r d z ie j; w r. 1583 s ta n o w iła o n a 2 0 % , w r. 1697 — 1 3 % ,8 ilo ść u p r a w ia n e j p rz e z n ią z ie m i b y ła n ie w ie lk a i m o g ła w y s ta r c z y ć le d w ie n a je j w ła s n e w y ż y w ie n ie . M a s a m ie s z k a ń c ó w T y c h w in a ż y ła z im p o rto w a n e g o zboża.

N a s tę p n y ro z d z ia ł p o św ię c a a u to r k a z ró ż n ic o w a n iu m a ją tk o w e m u m ie sz k a ń c ó w T y c h w in a z b a d a n e m u n a p o d s ta w ie p o d a tk ó w , ro z k ła d a n y c h p rz e z k la s z to r n a l u d ­ n o ść z a le ż n ie od je j zam o ż n o ści. S łu s z n e u w a g i co d o ta b lic , sp o rz ą d z o n y c h w e d łu g ty c h d a n y c h w n ió s ł w sw ej re c e n z ji U stiu g o w .9

S p o ro m ie js c a p o ś w ię c iła S e r b in a p o w in n o śc io m m ie s z k a ń c ó w p o s a d u w o b ec k la s z to ru , k tó r y w y z y s k iw a ł ic h p o d w ó jn ie : ś c ią g a ł z n ic h w sz e lk ie p o w in n o śc i p o d d a ń c z e ja k o od ch ło p ó w , a p o n a d to z m u s z a ł do w n o s z e n ia d o d a tk o w y c h c ię ż a ­ ró w z ty t u łu w y k o n y w a n y c h p rz e z n ic h m ie js k ic h zaw o d ó w . Z ty m w ią ż e się n ie ­ u s ta n n a w a lk a ty c h w iń s k ic h p o s a ż a n z w ła d z a m i k la s z to rn y m i. W y su w a n o ż ą d a n ie z ró w n a n ia T y c h w in a z m ia s ta m i c a rs k im i, co p o z m ie n n y c h k o le ja c h w a lk i w k o ń c u z o sta ło u z y sk a n e . T a w a lk a k u p c ó w i rz e m ie ś ln ik ó w ty c h w iń s k ic h z f e u d a łe m - k la s z to re m t a k je d n a k z a s u g e r o w a ła a u to r k ę , że z b y t m a ło m ie js c a p o św ię c iła

7 W ie lk i o b s z a r te g o o k rę g u d a je się w y tłu m a c z y ć s to s u n k o w o rz a d k im z a lu d ­ n ie n ie m ty c h w y s u n ię ty c h n a p ó łn o c i w d u ż e j części b a g n is ty c h te re n ó w ,

6 S. 306.

w a lc e m ię d z y ró ż n y m i w a r s tw a m i n a sa m y m p o sa d z ie , zw ła sz c z a w a lc e ro sn ą c e g o p le b s u m ie js k ie g o z c o ra z b a rd z ie j się b o g a c ą c ą g r u p ą b o g a ty c h k u p c ó w i n a k ła d ­ ców .10

W sz y s tk ie b r a k i p r a c y K. S e r b in e j, z a ró w n o tu u w id o c z n io n e , j a k w y tk n ię te w p o w a ż n e j i ź ró d ło w e j re c e n z ji N. U s tiu g o w a w n a jm n ie js z y m s to p n iu n ie u s z c z u ­ p la j ą je j o g ro m n e j w a rto ś c i, ja k o je d n e j z n a jle p s z y c h d o ty c h c z a s o w y c h m o n o g r a fii m ia s t i ja k o w ie lk ie g o k r o k u n a p rz ó d , je ż e li ch o d zi o p o z n a n ie ro z w o ju r y n k u o g ó ln o -ro s y js k ie g o . D la h is to ry k ó w p o ls k ic h , b a d a ją c y c h a n a lo g ic z n e p ro b le m y , k s ią ż k a S e rb in e j b ę d z ie n ie w ą tp liw ie c e n n ą p o m o c ą m e to d y c z n ą i p o m o ż e w ła ś c i­ w ie p o d e jś ć d o w ie lu p ro b le m ó w , s to ją c y c h z a ró w n o p rz e d b a d a c z a m i ra d z ie c k im i, j a k i p o ls k im i. B. Z ie n ta r a B o g d a n B a r a n o w s k i : Z n a jo m o ś ć W sc h o d u w d a w n e j P o ls c e do X V I I I w . P r a c e W y d z ia łu I I Ł ó d z k ie g o T o w a r z y s tw a N a u k o w e g o , N r 3, Ł ó d ź 1950, s. 256. T e m a t, k tó r e g o p o d ją ł się z n a w c a s to s u n k ó w P o ls k i ze W sc h o d e m w X V I i X V II w. B. B a ra n o w s k i, p rz e g lą d z n a jo m o śc i W sc h o d u i s p r a w w s c h o d n ic h w P o ls c e aż po X V II I w ie k , to te m a t n ie z w y k le a tr a k c y jn y , in te r e s u ją c y , a le tr u d n y . J a k i e b y ło w d a w n e j P o ls c e w y o b ra ż e n ie o św ie c ie m u z u łm a ń s k im i in n y c h d a ls z y c h k r a j a c h O rie n tu ? O b ra z W sc h o d u w w y o b ra ż e n iu E u ro p y Z a c h o d n ie j n ie r a z b y ł te m a te m o b s z e rn y c h p ra c , od k la s y c z n e j p r a c y ro s y js k ie g o u czo n eg o B a r t o l d a o d z ie ­ ja c h z n a jo m o śc i W sc h o d u w E u ro p ie , aż p o n o w ą p r a c ę B o u i 1 1 a r d a, z a w ie ­ r a j ą c ą d z ie je w y o b ra ż e n ia T u rk ó w w o p in ii e u ro p e js k ie j. K s z ta łto w a n ie się o b ra z u W sc h o d u w l i te r a tu r z e z n a k o m ic ie p r z e d s ta w ił sw eg o c z a su M a r t i n o w sw ej s u m ie n n e j p r a c y o O rie n c ie w li te r a tu r z e f r a n c u s k ie j. O s ta tn io M a l v e z z i w n ie z n a n e j ju ż B a ra n o w s k ie m u ro z p r a w c e s t a r a ł się w k r ó t k im z a ry s ie p r z e d s ta ­ w ić ew o lu cję · w y o b ra ż e n ia o s a m y m Is la m ie , a w sw y c h s z k ic a c h z d z ie jó w r o s y j­ s k ie j a r a b is ty k i u c z o n y ra d z ie c k i p ro f. K r a c z k o w s k i j p rz e d s ta w ił m . in. p rz e g lą d z n a jo m o śc i ś w ia ta a ra b s k ie g o w d a w n e j R o sji.

B a ra n o w s k i p o s ta w ił so b ie za c e l b y ć B a rto ld e m , M a rtin o , K ra c z k o w s k im czy B o u illa rd e m . C h c ia ł p rz e d s ta w ić s t a n z n a jo m o śc i W sc h o d u w P o lsc e , e w o lu c je w y ­ o b ra ż e n ia o O rie n c ie , je g o o d b ic ie w lite r a tu r z e , id eo lo g ii, ro z w ó j z a in te re s o w a ń n a u k o w y c h , z n a jo m o ś c i ję z y k ó w w s c h o d n ic h . P o ls k a , w y s ta w io n a n a b liż sz y k o n ta k t z k r a j a m i m u z u łm a ń s k im i p r z e d s ta w ia d la ty c h b a d a ń te r e n szczeg ó ln ie w d z ię c z n y , a c z k o lw ie k b a rd z o s k o m p lik o w a n y . J a k z te g o tr u d n e g o z a d a n ia w y w ią z a ł się a u to r?

U ło ży ł o n s w ą p r a c ę p rz e d e w s z y s tk im c h ro n o lo g ic z n ie , p o c z y n a ją c od c zasó w p ia s to w s k ic h ; części c h ro n o lo g ic z n e p o d z ie lił n a ro z d z ia ły o d p o w ia d a ją c e b ą d ź p o ­ d z ia ło w i g e o g ra fic z n e m u , b ą d ź te ż w y o d rę b n io n y m g ru p o m z a g a d n ie ń . Z p o c z ą tk u o m a w ia w ię c B a r a n o w s k i ś re d n io w ie c z n e k o n ta k ty s ło w ia ń s k ie t a k ze ś w ia te m a r a b ­ skim , j a k i a łt a js k im i p o w s ta łe s tą d w y o b ra ż e n ia , p rz e c h o d z i do n a p a d ó w ta t a r s k i c h i p o d ró ż y B e n e d y k ta P o la k a do k r a j ó w m o n g o lsk ic h . W w ie k u X V w y s u w a się p o ­ s ta ć K a llim a c h a i je g o d z ie ła o T u r c ji i T a ta rs z c z y ź n ie , w w ie k u X V I d o n io słe z n a ­ czen ie m a ją o p isy k r a jó w ta t a r s k ic h M a c ie ja z M ie c h o w a , B ro n ie w s k ie g o , S t r y j ­