Pierwszy Międzynarodowy Kongres Koptologiczny w Kairze

Tadeusz Gołgowski

Pierwszy Międzynarodowy Kongres

Koptologiczny w Kairze

Studia Theologica Varsaviensia 16/1, 211-219

16 (1078) nr 1

T A D E U SZ GO ŁGO W SKI

PIE R W SZY M IĘDZYNARO DO W Y K O NG RES

KO PTOLO GICZNY W KAIRZE

(9— 18 X II 1976 r.)

T r e ś ć : I. Tematyka gnostycka; II. Zagadnienia koptologiczne. Pierw szy m iędzynarodowy kongres koptologiczny, jaki się odbył w Kairze w dniach 9—18 XII 1976 r., został zorganizowany przez Egip­ ską Organizację ds. Starożytności (The E gyptian A n tiq u ities O rganiza­

tion) oraz UNESCO. Powodem jego zw ołania było stale wzrastające,

zw łaszcza od czasu odkrycia rękopisów z Nag-Hammadi, zainteresow a­ nie kulturą Kościoła koptyjskiego w św iecie nauki. Jak w iele innych podobnych gałęzi w iedzy koptologia w yw odzi się z filologii orientalnej, a bezpośrednio z egiptologii. Jako nauka sam odzielna zaczęła się ro­ zw ijać dopiero od końca X IX w., kiedy pojaw iły się pierw sze podsta­ w ow e publikacje z tej dziedziny w postaci gramatyk, słow ników , edy­ cji tekstów czy katalogów zabytków. Osiągnięcia w dziedzinie kultury m aterialnej przyszły później. Badacze Egiptu interesow ali się najpierw dziejam i faraonów, następnie okresem hellenistycznym i rzymskim. Za­ interesow ania całościow e kulturą koptyjską obudziły się — podobnie jak to m iało m iejsce w stosunku do okresu hellenistycznego — pod w pływ em odkryć papirusów. Dla koptologii szczególnie doniosłe było znalezienie- m anichejskiej biblioteki koptyjskiej w M edinet Madi w 1930 r. oraz wspom nianych gnostyckich tekstów na cm entarzu fara- ońskim w m ałej w iosce arabskiej Gebel el-T arif niedaleko N ag-H am ­ m adi ok. 100 km na północ od Luksoru w latach 1946—1947.

I. TEMATYKA GNOSTYCKA

Nic dziwnego, że w przygotowaniu kongresu w ażną rolę odegrał m iędzynarodowy kom itet dla studiów nad kodeksami z Nag-H amm adi

(International C o m m ittee fo r th e N ag-H am m adi Codices). Pierw sze jego

posiedzenie odbyło się w Kairze w dniach 15—18 X II 1970 r. Na rok przed kongresem przeprowadzono ankietę wśród różnych środowisk na­ ukowych w celu bliższego określenia jego tem atyki i zakresu oraz usta­ lenia listy uczestników. Na sam ym kongresie sprawom zbioru z Nag- -Ham m adi poświęcono dwa pierwsze dni, a ponadto tem atyka gnostycka przew ijała się w w ielu referatach z poszczególnych dziedzin koptolo­ gii. W pierwszym dniu kongresu przed południem członkow ie kom itetu zebrali się w Muzeum K optyjskim w Kairze na posiedzeniu zam knię­ tym, aby om ówić sprawy w ydaw nicze związane z tekstam i z Nag-H

am-2 1 am-2 T A D E U S Z G O Ł G O W S K I [2]

madi. Omawiano zapewne także sprawy współpracy m iędzynarodowej, głów nie technicznej, na polu edytorskim.

Tego samego dnia po południu w gm achu S ociété de G éographie w centrum Kairu rozpoczęły się obrady plenarne kongresu. Członko­ w ie kom itetu przedstawili przede w szystkim aktualny stan prac ed y­ torskich i translacyjnych. Całościowe opracowania, tak w zakresie edy­ cji jak i tłum aczeń, skupiają się zasadniczo w trzech obszarach języko­ wych. Stan tych opracowań w obrębie języka angielskiego przedstawił prof. J. R o b i n s o n , sekretarz komitetu; badania krajów języka n ie­ mieckiego om ówił prof. H.-M. S c h e n k e z uniw ersytetu Humboldta w Berlinie; a prace francuskie w tym zakresie zreferow ał prof. J. M é- n a r d z uniw ersytetu w Strasburgu. Od kilku lat holenderska firma w ydaw nicza J. E. B rill w Lejdzie publikuje serię w ydaw niczą „Nag- -Hammadi Studies”, w której ukazało się już 7 tomów. Prof. M. K r a u s e z uniw ersytetu w M imster om ówił szczegółowo zawartość tomu ósmego, który będzie obejm ował referaty na tem aty gnostyckie w ygłoszone na kongresie patrystycznym w Oxfordzie w 1975 r. Poin­ form ow ał także, że odtąd w szystkie prace z kolejnych kongresów pa­ trystycznych dotyczące gnozy będą publikowane w ramach tej serii. Wśród przewidzianych do publikacji dzieł znajdują się: List Piotra do Filipa z VIII kodeksu z Nag-Hamm adi, Nauki Sylw ana z VII kodeksu, tłum aczenie angielskie tek stów z Berolinensis G nosticus, Panarion Epi- faniusza, P istis Sophia i in. Natom iast prof. T. S ä v e - S ö d e r b o r g h z uniw ersytetu w U ppsali om ówił dodatkowe badania archeologiczne przeprowadzone w ostatnich latach w celu dokładniejszej penetracji te­ renu, na którym znaleziono manuskrypty gnostyckie. Nie przyniosły one odkrycia innych rękopisów koptyjskich, ale dostarczyły cennych danych archeologicznych.

W następnym dniu tem atyka obrad przedpołudniowych koncentro­ w ała się w dalszym ciągu na zagadnieniach zw iązanych z tekstam i z Nag-Hamm adi. Dr Pahor L a b i b, b. dyrektor Muzeum Koptyjskie- go i w ydaw ca niektórych tekstów z Nag-Hamm adi, w skazał na zw iąz­ ki religijne tekstów gnostyckich z literaturą i religią staroegipską

(E gyptian S u rv iv a ls in th e N ag-H am m adi L ibrary). Za podstawę ana­

lizy obrał przede w szystkim system gnostycki w Apokryfie Jana ba­ dając kw estie genealogii, boskiej triady oraz bóstw m ęskich i żeńskich religii egipskiej. Prof. G. Q u i s p e i z uniw ersytetu w Utrechcie zajął się postacią demiurga i doszedł do wniosku, że n ie w ykazuje on prawie żadnych cech chrześcijańskich (The Origin of the Dem iurg

in the A pocryph on of John). Przedpołudniowe obrady zakończył w y ­

w iad z pierwszym i w łaścicielam i tekstów gnostyckich, m ieszkańcam i w ioski, opodal której znaleziono m anuskrypty. Podali oni krótkie re­ lacje na tem at okoliczności znalezienia i zakupu tek stów oraz odpo­ w iadali na pytania zebranych. W ywiad nie w niósł nic nowego do na­ szej w iedzy na tem at pochodzenia tekstów , a niezbyt jasne okolicz­ ności odkrycia, a zwłaszcza zaginięcia niektórych stron w pierwszych latach po odkryciu pozostają nadal niew yjaśnione. Dalsze referaty do­ tyczyły tem atyki bardziej szczegółowej. Dr J. H e l d e r m a n z u ni­ w ersytetu w Am sterdam ie om ówił zagadnienie „odpoczynku” jako te r ­

m inus technicus w pierwszym utworze Kodeksu Junga (A napausis in the Epistula Jacobi A pocrypha). Prof. J. C o x z Andrews U niwersity

w USA zanalizow ał zw iązki Ewangelii Tomasza logion 90 z tekstem Mt 11, 28—30 (The Logos concerning the Easy Y o k e S ayin g 90 and Mt

prowadził analizą literacką Ew angelii Filipa (The S ty listic A n alysis

of the C optic G nostic T ex ts from N ag-H am m adi).

W edług podobnego schem atu (jeden lub dwa dłuższe referaty oraz kilka krótszych kom unikatów i inform acji naukowych) pom yślany był program popołudniowy tego dnia. K ilka zgłoszonych tem atów odwo­ łano z powodu nieobecności autorów, niektóre zostały przeniesione na inne dni. Na uwagę zasługują szczegółowe komunikaty. Dr M. S с ο­ ρ έ 11 o z uniw ersytetu w Strasburgu na przykładzie trzech utworów gnostyckich, tj. Egzegezy o duszy, Autentycznej Nauki oraz Potrój­ nej Protennoia, scharakteryzowała „idealny ryt” intronizacji jako m o­ tyw gnostyckiej soteriologii indyw idualnej (Un „rituel ideal” dans

l’Exégèse de l’àme) dostrzegając w tych utworach w pływ y heterodo-

ksyjnej egzegezy aleksandryjskiej. О. Р. B e l l e t OSB z katolickiego uniw ersytetu w W aszyngtonie zajął się zakończeniem Ew angelii Egip­ cjan z III i IV kodeksu z Nag-H am m adi (The Colophon of the Gospel

of the Egyptians) stwierdzając w nim w p ływ term inologii m onastycz­

nej. N ieopublikow anem u jeszcze tekstow i Dialogu Zbawcy z III ko­ deksu pośw ięciła swój referat prof. E. P a g e l s z uniw ersytetu Co­ lumbia w Now ym Jorku (The Dialogue of th e S avior) ukazując w p ły­ w y nowotestam entalne, zwłaszcza w nauce o chrzcie i w kosmologii tego utworu. Tekstom herm etycznym z VI kodeksu poświęcono dwa referaty. Prof. F. D a u m a s, b. dyrektor Instytutu Francuskiego w K ai­ rze oraz profesor egiptologdi na uniw ersytecie w Montpellier, zajął się tekstem A sklepiosa (Au su jet de l’A sclépius). W utworze tym, zdaniem autora, przejawiła się m yśl religijna starożytnego Egiptu w tym przede w szystkim , że serce człow ieka jest m iejscem tworzenia bóstw a. Bóg potrzebuje człow ieka, aby m ógł istnieć. Daje się tu za­ uważyć zależność teologii egipskiej od antropologii. T eksty herm etycz­ ne potwierdzają ten zw iązek w okresie hellenistycznym . Prof. E. S e- g e l b e r g z Kanady poruszył na przykładzie tego samego utworu za­ gadnienie m odlitw w tekstach herm etycznych (The A sclepius Prayer). Form ę literacką parafrazy z II i III w. przedstawiła prof. В. A l a n d z uniw ersytetu w Münster w oparciu o analizę Parafrazy Seema z VII kodeksu z N ag-H am m adi (A G nostic L ite ra ry Genre: The P a­

raphrase). Dwa kolejne referaty poświęcono nieopublikow anem u je­

szcze utw orowi z VIII kodeksu pt. List Piotra do Filipa. Jego zw iąz­ ki z NT ukazał prof. G. L u t t i k h u i z e n z Holandii (The L etter

of P eter to P hilip and th e N ew T estam en t), a samą jego treścią zajął

się bliżej prof. J. M é n a r d (La le ttre de P ierre à P h ilip p e). P rze­ w idziany na to posiedzenie referat prof. J. R i e s a z uniw ersytetu w Louvain pośw ięcony tekstom m anichejskim (Un sym bole de la ré ­

véla tio n gnostique dans la K ephalaion I de M edinet M adi) przenie­

siono na jeden z następnych dni kongresu.

W dn. 10 XII obrady kom itetu do spraw kodeksów z N ag-H am m adi zostały zakończone. Pomimo to problem atyka gnostycka poruszana by­ ła nadal w zw iązku z zagadnieniam i koptologicznymi. 12 XII przy om awianiu tem atyki leksykograficznej dr J. H e l d e r m a n zapropo­ now ał opracowanie słow nika gnostyckich imion w łasnych (D ictionary

of G nostic P roper Names). Także prof. В. L a y t o n z uniw ersytetu

Y ale w ystąpił z postulatem specjalistycznego słow nika dla koptyjskich tekstów gnostyckich (A L exicon of C optic G nostic T exts). O przy­ gotowaniu podobnego słow nika w Turynie m ówiła dr M. Scopello (The

G nostic L exicon of th e C entre of Research on G nostic Language of the U n iversity of Turin). N astępnego dnia prof. F. W i s s e z Holan­

2 1 4 T A D E U S Z G O Ł G O W S K I _[4]

dii ukazał niektóre elem enty gnostyckie w egipskim m onastycyźm ie

(G nosticism and. Early M onasticism in Egypt). Na analogiczne elem en­

ty zwrócił rów nież uw agę prof. T. B a u m e i s t e r z uniw ersytetu w W iesbaden (The M en ta lity of E arly E gyptian M onasticism). 15 XII w ramach tem atyki kodikologicznej prof. J. Robinson przeanalizował szczegółowe dane, jakie dla historii kodeksu papirusowego w nosi b i­ blioteka z Nag-H amm adi (The Future of the S tu d y of P apyru s Codi-

cology). Natom iast L. K. M c W i l l i a m s ze Stanów Zjednoczonych

m ówiąc o oprawie kodeksów zajęła się również oprawą kodeksów gno­ styckich (Coptic Bookbindings).

II. ZAGADNIENIA KOPTOLOGICZNE

Uroczyste otwarcie w łaściw ego kongresu koptologicznego odbyło się 11 X II. Na obrady przybył w otoczeniu dostojników duchownych pa­ triarcha aleksandryjski S z e n u d a III, głow a kościoła koptyjskiego. W przem ówieniu sw ym podkreślił w agę koptologii dla badań nad chrześcijaństw em w Egipcie i znaczenie międzynarodowych w ysiłk ów dla ratowania starych kościołów i innych w ytw orów chrześcijańskiej kultury m aterialnej w Egipcie. W skazał także na najbardziej pilne za­ dania i potrzeby w tej dziedzinie. Do niedawna język koptyjski, m ar­ tw y od XVII w., używ any b ył w yłącznie w liturgii. Ostatnio w n ie­ których chrześcijańskich szkołach w Egipcie czynione są próby oży­ w ienia tego języka. N astępnie zabrał głos prof. G. M o k h t a r, prezes Egipskiej Organizacji ds. Starożytności w itając uczestników w im ie­ niu rządu egipskiego oraz kierowanej przez siebie organizacji. Z ko­ lei przem awiał Mirrit Butros G h a l i , prezes Towarzystw a A rcheo­ logii K optyjskiej w Kairze (Société d’Archeologie Copte). Główny re­ ferat sesji przedpołudniowej w ygłoszony przez prof. M. Krause do­ tyczył definicji koptologii jako dyscypliny naukowej (Coptology, the

defin ition of the discipline). Za przedmiot koptologii referent uznał

w szelkie przejaw y życia Kościoła koptyjskiego, a w ięc takie dziedziny, jak sztuka, muzyka, prawo, socjologia, leksykografia, lingw istyka, li­ teratura itp. Koptologia jest nauką odrębną od egiptologii i powinna jak najszybciej znaleźć się w programach wyższych uczelni. N astęp­ nie om awiano sprawy związane z w ydaw aniem bibliografii koptyjskiej jako niezbędnego narzędzia pracy naukowej każdego koptologa. Cho­ dziło głów nie o kom pletność i term inowe ukazywanie się jej w kolej­ nych, rocznych odcinkach.

W godzinach popołudniowych uczestnicy obrad udali się na zw ie­ dzanie Muzeum K optyjskiego w Starym Kairze. Muzeum to założone w 1908 r. jako Muzeum Patriarchatu koptyjskiego, udostępnione zo­ stało w 1010 r. dla publiczności. Jego zbiory są najbogatszym zesta­ w em zabytków sztuki chrześcijańskiego Egiptu. Zawierają w iele bez­ cennych eksponatów, jak przedm ioty z drewna, kości słoniowej i m e­ talu, tekstylia, ikony, ceram ika oraz manuskrypty. T e ostatnie naj­ bardziej przyciągały uw agę zwiedzających. N ajcenniejsze są rękopisy z Nag-H am m adi przechow yw ane w specjalnym pom ieszczeniu i za­ bezpieczone pleksiglasow ym i oprawami przed zniszczeniem . Doskonale zachowane są oryginalne oprawy kodeksów. W ydaje się, że badania nad rękopisam i z Nag-H am m adi obudzą także zainteresowanie inny­ mi cennymi rękopisami, jakie posiada Muzeum. Istnieje konieczność sporządzenia dokładnych i nowoczesnych katalogów zbiorów tego m u­

zeum , co podkreślano na kongresie. Tego samego dnia odbyło się krót­ k ie posiedzenie w ieczorne poświęcone problematyce konserw acji i pu­ blikacji tkanin koptyjskich. Omawiano głów nie prace nad katalogiem tkanin koptyjskich w Muzeum W atykańskim oraz tkanin przechowy­ w anych w e Florencji, a pochodzących z w ykopalisk w łoskich w An- tinoe.

Drugiego dnia obrady dotyczyły zagadnień językoznaw stwa i lek sy­ kografii koptyjskiej. Problemem zw iązków językoznaw stwa ogólnego i koptyjskiego zajął się dr G. M i n k z uniw ersytetu w M ünster (G e­

n eral L in guistics and, C optic Studies). Projekty słow ników specjalisty­

cznych przedstaw ili pracow nicy Towarzystwa Archeologii Koptyjskiej: M agi Z i к r i (A D ictionary of C optic S yn on ym s) oraz K am il Farid I s a a c (A rabic-E n glish -C optic T rilingu ial D ictionary). Prof. H.-M. S c h e n k e poruszył sprawę dialektu koptyjskiego ze środkowego Egip­ tu, zwanego dialektem z Oxyrhynchos (On th e C optic D ialect of M id­

dle E gypt-O xyrh yn ch itic). Na obradach popołudniowych prof. В. L a y ­

t o n w ygłosił referat na tem at leksykografii koptyjskiej (M odels for

C o p tic Lexicography). Podstaw ow ym i jak dotąd najbogatszym słow ­

nikiem koptyjskim jest praca E. E. С r u m a, A C optic D ictionary, Londyn 1939. Od tego jednak czasu ukazało się w iele now ych tekstów, których słownik ten nie uwzględnia. W H eidelbergu przygotow yw ane jest drugie w ydanie innego, dawniejszego słow nika koptyjskiego: W. S p i e g e l b e g — W. W e s t e n d o r f , K optisch es H andw örterbuch. Prof. Layton postulow ał nową zasadę budowy haseł słow nika ilustru­ jąc ją na kilku przykładach. Prof. R. K a s s e r ze Szw ajcarii przed­ staw ił w krótkim kom unikacie stan pracy i założenia nowego słow ­ nika koptyjskiego, nad którym pracuje od w ielu lat (Un dictionnaire

com plet de la langue copte: m ots d’origine égyptien n e e t m o ts d’o ri­ gine étrangère-grecqu e etc.). K om unikaty o studiach leksykograficz-

nych w ygłosili także: prof. В. M e t z g e r z uniw ersytetu w Princeton ('Thesaurus Linguae Graecae) oraz dr G. M i n k (A R etrograde C optic

Lexicon). Dr A del S i d a r u s m ówił o słownikach koptyjsko-arabskich

(scalae) i gram atykach koptyjskich w języku arabskim w średniow ie­ czu (C optic L exicograph y in the M iddle Ages).

13 X II głów nym tem atem sesji porannej była koptyjska literatura liturgiczna. H. Q u e c k e SJ, prof. Papieskiego Instytutu B iblijn e­ go w Rzymie, om ówił w obszernym referacie aktualny stan i przy­ szłość badań nad koptyjską liturgią oraz tekstam i liturgicznym i (The

F uture of th e S tu d y of C optic L iturgy). Autor przedstaw ił n ajw ażniej­

sze dotychczasowe edycje tekstów dotyczących liturgii poszczególnych sakram entów, godzin kanonicznych, m uzyki i poezji religijnej oraz w ym ien ił najpilniejsze potrzeby edytorskie w tym zakresie. Podkreślił także w agę odkryć w Nubii, gdzie odkryto ostatnio teksty liturgiczne, które mogą rzucić pew ne św iatło na niejasne form y liturgii w Egip­ cie. Ponadto w sesji przedpołudniowej na uwagę zasługiw ał w ykład Samira K h a l i l SJ, profesora Papieskiego Instytutu Studiów O riental­ nych w Rzymie, na tem at jego w łasnych badań nad spuścizną lite ­ racką Sew erusa ibn al-M u q a f f a, jednego z najw ybitniejszych śred­ niow iecznych autorów koptyjskich piszących w języku arabskim (Pour

une édition du Corpus de S évère d’Ashm unain: anciennes éditions

à ré -é d ite r e t te x te s nouveau x encore inédits). W swoim drugim w y ­ stąpieniu tego przedpołudnia prof. S. Khalil m ów ił o znaczeniu lite ­ ratury arabsko-koptyjskiej dla studiów koptyjskich oraz o zasadach edytorskich tekstów chrześcijańskich z Egiptu w języku arabskim, oce­

2 1 6 T A D E U S Z G O Ł G O W S K I _{[ 6 ]}

niając bardzo krytycznie stosow ane obecnie zasady edycji tych tek s­ tów (Principes d’édition des te x te s arabo-coptes). W ostatnim refera­ cie Samiha Abd el-S h a h e e d, konserwator w dziale rękopisów Mu­ zeum Koptyjskiego, m ówiła o term inologii teologicznej islam u w rę­ kopisach chrześcijańskich w języku arabskim (Islamie T erm s in A ra ­

bic M anuscripts of the C optic Church).

Po południu prof. T. O r l a n d i z Rzymu w ygłosił referat na tem at przyszłości studiów nad koptyjską literaturą biblijną i kościelną (The

Future of th e S tu d y of B iblical and Ecclesiastical C optic L iterature).

Ten sam prelegent w krótkim kom unikacie przedstaw ił prace ośrodka naukowego w M ediolanie nad edycją koptyjskich tekstów kościelnych

(The Milan E dition o f C optic E cclesiastical T exts). O stanie edycji

koptyjskich tekstów biblijnych m ówili: znany biblista i w ydaw ca prof. K. A l a n d z Münster (The C optic N ew T estam en t) oraz prof. G. M. B r o w n e z uniw ersytetu w Illinois w USA (The Sahidic V e r­

sion of K in gdom s IV). Krótkie kom unikaty na tem at koptyjskiej lite ­

ratury kościelnej w ygłosili także: dr B. Jörg D i e b n e r z H eidel­ bergu (L iterary-critical P roblem s of th e A pocalypse of Zaphaniah) oraz dr W. G. R u s h z N ow ego Jorku (Coptic as R esource in the Quest

for the H istorical A thanasius). Zastanawiający b ył brak w iększego za­

interesow ania koptyjską literaturą patrystyczną, tym bardziej że rów ­ nież w ydaw anie koptyjskich OO. Kościoła nie posunęło się w iele na­ przód poza w ydaniam i w P atrologia O rientalis i Corpus S criptorum

C hristianorum O rientalium . Tego samego dnia w sali konferencynej

Instytutu Egipskiego (In stitu t d ’E gpyte) m iał m iejsce w ykład prof. M. Krause o kontaktach m iędzy Nubią a Egiptem koptyjskim (The

R elation b etw e en E gypt an d Nubia during the C h ristian Period). Cho­

ciaż nubiologia, tj. w iedza o Nubii chrześcijańskiej, została w yodręb­ niona jako osobna dyscyplina naukowa, jej zw iązki z koptologią po­ zostają bardzo bliskie. W ieczorem uczestnicy kongresu spotkali się w siedzibie patriarchatu na przyjęciu w ydanym na ich cześć przez patriarchę aleksandryjskiego. Interesującym m om entem tego spotka­ nia była prezentacja osiągnięć na polu ożyw ienia języka koptyjskie­ go, takich jak recytacje i rozm ówki napisane w e w spółczesnym języ­ ku koptyjskim oraz podręczniki do nauki tego języka.

Dnia 14 X II koptyjskie w ładze kościelne zorganizow ały w ycieczkę dla uczestników kongresu do Wadi Natrun, leżącego ok. 100 km na północny-zachód od Kairu, gdzie znajdują się sław ne klasztory kop­ tyjskie. Ten rejon obejm uje starożytną N itrię i Scetis, sław ne centrum starochrześcijańskiego m onastycyzmu. Pierw sze siedziby anachoretów pow stały tutaj w początkach IV w . W V w. było już ok. 50 klaszto­ rów, których liczba stale w zrastała dochodząc w X w . do 100 klaszto­ rów. Powolny upadek rozpoczął się w XII w. Do dzisiaj przetrwały tylko 4 klasztory. Trzy z nich sięgają sw ym i początkam i IV w.: Dair Abu Makar (Klasztor św. Makarego) założony przed 390 r., Dair Anba Bishoi (Klasztor św. Pshoi) pochodzący z II poł. IV w., Dair al-B a- ramus (Klasztor Rzymian) pow stały przed 379 r. Czwarty z istn ieją­ cych klasztorów Dair as-Suryan (Klasztor Syryjczyków ) został założo­ ny w VI w., a nazwę sw ą zawdzięcza temu, że z początkiem VIII w. b ył zasiedlony przez m nichów z Syrii. Uczestnicy kongresu, oprow a­ dzani przez m iejscowych m nichów, zapoznali się z historią i architek­ turą obiektów oraz w ysłu ch ali hym nów w języku koptyjskim skompo­ nowanych współcześnie.

Jorku w ygłosił referat na tem at przyszłości badań nad prawem kop­ tyjskim (P rospects in th e S tu d y of C optic Law). W ystąpienia innych uczestników dotyczyły zagadnień kodikologii, papirologii i epigrafiki koptyjskiej. Dr L. S. B. M а с С o u 11 z U niw ersytetu K atolickiego w W aszyngtonie om ówiła zbiór koptyjskich dokumentów papirusowych w Pierpont Morgan Library w Now ym Jorku (C optic D ocu m en tary

P a p yri in the P ierpont M organ Library). E. S i l v e r , zastępca kusto­

sza działu m anuskryptów orientalnych w British Library przed­ staw ił illum inow ane m anuskrypty koptyjskie w zbiorach tej biblio­ tek i oraz m ożliwości pracy nad nim i (The B ritish L ibrary: F acilities

for C optic Studies). Prof. E. L ü d d e c k e n s z Wiirzburga zapoznał

ze stanem prac nad przygotow yw anym przez siebie now ym katalogiem inskrypcji koptyjskich znajdujących się w zbiorach Muzeum K optyj­ skiego (The C optic In scription s of the C optic Museum). Katalog ten stanow ić będzie uzupełnienie starego katalogu z 1902 r. oraz w yp o­ sażony zostanie w now e zdjęcia i indeksy. Hadi B assilios I b r a h i m zreferow ał prace nad now ym katologiem rękopisów koptyjskich i kop- tyjsko-arabskich w M uzeum Koptyjskim (A N ew Catalogue of C optic

M anuscripts of the C optic Museum); przy katologu tym w spółpracu­

ją także prof. T. Orlandi i Sam iha abd el-Shaheed. Obrady przed­ południowe zakończył referat dr S. J a k o b i e l s k i e g o z Zakładu Archeologii Śródziemnomorskiej PAN w W arszawie na tem at graffiti koptyjskich odkrytych podczas w ykopalisk polskich w Faras w Nubii

(Coptic Inscriptions from Faras, Nubia). Przedmiotem obrad popołud­

niow ych, które się odbyw ały w siedzibie Société d’Archéologie Cop­ te, była dyskusja nad projektem statutu M iędzynarodowego Sto­ w arzyszenia Studiów Koptyjskich (International A ssociation for C optic

Studies), organizacji m ającej powstać jako rezultat obrad pierwszego

międzynarodowego kongresu koptologicznego.

Obrady przedpołudniowe 16 XII rozpoczęły się referatem ks. dr W. M y s z o r a z Katedry Patrologii ATK w W arszawie na tem at stu- dió\v koptologicznych w Polsce (Etat présen t des études coptes en

Pologne). Następnie dr M. E g l o f f z muzeum w N euchâtel w Szw aj­

carii przedstaw ił w yniki swoich badań nad ceramiką koptyjską z w y ­ kopalisk francusko-szw ajcarskich w K ellia w Dolnym Egipcie (La

T ypologie et la Chronologie de la p oterie copte des Kellia). Dr H.-G.

S e v e r i n ze Staatliche M useen w B erlinie Zachodnim poinform ował o badaniach nad późnoantyczną i w czesnobizantyjską dekoracją archi­ tektoniczną w Egipcie (Late A n tiqu e and Early B yzan tin e A rch itec tu ­

ral S cu lptu re in Egypt). Na szerokiej bazie porównawczej referent do­

konał przeglądu m otyw ów w ystępujących w tej dekoracji (kapitele, nadproża, w ęgary itp.) i ich w zajem nych powiązań. W spomniał też o przygotow yw aniu nowego katalogu rzeźbiarskiej dekoracji architek­ tonicznej w zbiorach Muzeum K optyjskiego przy w spółudziale dr V. G i r g i s a, dyrektora Muzeum K optyjskiego. Ponadto autor przy­ gotowuje katalog chrześcijańskiech elem entów rzeźbiarskich powtórnie użytych w budowlach m uzułm ańskich w Egipcie. Prof .E. L u c c h e s i - - P a l l i z Salzburga m ówiła o stelach nagrobnych z przedstaw ienia­ mi postaci kobiecych (A C optic S tele w ith Fem ale P ortrait). Prof. K. P a r l a s c a na przykładzie stel nagrobnych z Oxyrhynchus ukazał okres przejścia od sztuki późnoantycznej do w czesnochrześcijańskiej w Egipcie (The T ran sition from L ate Rom an to Early C optic A rt in

the ligh t of the G rave R eliefs from O xyrhynchus). W oparciu o licz­

218

[8] antykwarycznym , a m ało znanych szerszemu gronu naukowców, autor

dokonał bliższego określenia ich prow eniencji oraz datowania. Prof. M. C e c c h e l l i T r i n c i zreferow ała swoje badania nad drew niany­ mi drzwiami z kościoła św. Barbary w Starym Kairze (The Door of

■St. Barbara in O ld Cairo). Zabytek ten znajdujący się obecnie w zbio­

rach Muzeum Koptyjskiego pochodzi z przełomu IV i V w . i stanow ił tem at licznych studiów. Interesujące są przede w szystkim jego relie­ fy z przedstawieniam i Chrystusa w m ajestacie, Marii oraz 12 apo­ stołów. M.-H. R u t s c h o w s c a y a zaprezentowała drew niane elem enty architekturalne w M uzeum w Luwrze, pochodzące z francuskich w y ­ kopalisk w Baw it w Górnym Egipcie (E lém entes arch itectu rau x en

bois de Baouit).

Po południu prof. J. G i l l e s p i e z Santa Barbara w Kalifornii za­ poznał z badaniam i nad śpiew em liturgicznym w kościele koptyjskim oraz ich perspektywam i na przyszłość iC optic Chant — A S u rv e y of

Past Research and a P rojection for the Future). Dr M. R o y z U ni­

w ersytetu Am erykańskiego w Kairze zajęła się źródłami współczesnej hym nologii koptyjskiej (The H istorical Roots of the Form s of C on tem ­

p o ra ry C optic H ymns). N astępnie dr M. R o d z i e w i c z , kierownik

Polskiej M isji Archeologicznej w Aleksandrii, om ówił w ykopaliska pol­ skie na Kom el-D ikka ze szczególnym uw zględnieniem dzielnicy m ie­ szkalnej z okresu bizantyjskiego (The Polish E xcavations at K om

el-D ikka in A lexandria). Inni uczestnicy poruszali zagadnienie perio-

dyzacji sztuki koptyjskiej (dr Hishm at M e s s i h a), jej związków ze sztuką islamu (dr Abd el R a h m a n T a w a b ) oraz samej jej definicji (dr V. G i r g i s). Ponadto egipscy gospodarze zaprezentowali dwa fil­ my krótkom etrażowe produkcji krajowej na tem at najstarszych za- ty tk ó w chrześcijańskich w Egipcie.

Sesja przedpołudniowa 17 XII poświęcona była w całości sprawo­ zdaniom z wykopalisk. Dr P. G r o s s m a n n , członek Instytutu N ie­ m ieckiego w Kairze i jego naczelny architekt, przedstaw ił rezultaty w łasnych długoletnich badań nad architekturą kościelną w Egipcie, w raz z próbą system atyzacji dotychczasowych osiągnięć w tym za­ kresie ze szczególnym uw zględnieniem rozwoju form y architektonicz­ nej kościołów koptyjskich od okresu w czesnochrześcijańskiego aż po okres Mameluków, tj. do 1250 r. (C optic Church Archaeology). Prof. В. van E l d e r e n z Calvin Theological Sem inary w Grand Rapids (stan Michigan USA) przedstaw ił rezultaty pierwszej kampanii w y ­ kopaliskow ej w m iejscowości Faou el-Q ibli, niedaleko Nag-Hammadi, gdzie znajdują się pozostałości jednego z najstarszych kościołów w Egipcie zbudowanego przez św. Pachomiusza (The Basilica of Saint

Pachomius). N astępnie zabrał ponownie głos dr P. Grossmann podając

w yniki swoich w ykopalisk w Abu Mena, m iejscu słynnego sanktu­ arium św. Menasa, niedaleko Aleksandrii oraz w Sakkara, na terenie klasztoru koptyjskiego św. Jerem iasza (E xcavations at Saqqara and

Dair Abu Mena). Prof. R. K a s s e r ze Szwajcarii i prof. A. G u i 11 a u-

m o n t z Francji m ów ili o francusko-szwajcarskich wykopaliskach w Kellia w Dolnym Egipcie, gdzie odkryto duży ośrodek m onastyczny z licznym i eremami, kościołami, w ytw órniam i ceram iki itp. (Les fou il­

les franco-suisse aux K ellia, passé et futur). Jako ostatni w ystąpił dr

S. J a k o b i e l s k i dzieląc się rezultatam i polskich w ykopalisk w S ta­ rej Dongoli w Sudanie, gdzie natrafiono na cenny kompleks architek­ toniczny zaw ierający m. in. pomieszczenia z zachow anym i m alow idła­ mi (Polish E xcavations a t O ld Dongola, Sudan).

Obrady popołudniowe dotyczyły jedynie spraw organizacyjnych. Z e­ brani przedyskutow ali i zaakceptow ali statut nowo powstałego M ię­ dzynarodowego Stow arzyszenia Studiów K optyjskich (International A ssociation for C optic Studies). Celem tej organizacji ma być popie­

ranie w ysiłków podejm owanych dla rozwoju w szystkich gałęzi kopto- logii, w spom aganie m iędzynarodowej w spółpracy na tym polu, roz­ pow szechnianie inform acji naukowych na tem at nowych odkryć i w y ­ ników naukowych, organizowanie m iędzynarodowych kongresów kop- tologicznych oraz u łatw ianie dostępu do m ateriałów źródłowych, jak rów nież pomoc w ich szybkiej publikacji. Członkami organizacji mogą być w szyscy zainteresow ani studiam i koptologicznymi. W porozum ie­ niu z Towarzystwem Archeologii Koptyjskiej postanowiono utworzyć w Kairze ośrodek badawczy, który by służył pomocą członkom S to­ w arzyszenia podczas ich pobytu w Kairze czy w Egipcie. Powzięto także decyzję, aby w ydaw ać dwa razy w roku biuletyn inform acyj­ ny na użytek Stow arzyszenia. Prezesem Stowarzyszenia został w ybra­ ny prof. M. Krause, skarbnikiem i w ydaw cą biuletynu inform acyjne­ go prof. T. Orlandi, a dyrektorem ośrodka badawczego w Kairze dr O. H. E. K hs-Burm ester.

Kongres zakończył się przyjęciem kilku -rezolucji i apeli. Podkre­ ślono pilną potrzebę zm ikrofilm ow ania kolekcji rękopisów koptyjskich w celu jak najszerszego udostępnienia ich badaczom oraz wyrażono nadzieję, że przynajmniej niektóre uniw ersytety utworzą katedry lub zakłady koptologii dla popierania rozwoju tej gałęzi nauki. Skiero­ w ano też apel do archeologów prowadzących w ykopaliska na terenie Egiptu o przeprowadzanie dokładnej inw entaryzacji w szystkich obiek­ tów koptyjskiej architektury i kultury m aterialnej, aby nie dopuścić do ich zagłady. N astępny kongres odbędzie się za trzy lub cztery la ­ ta, a jako m iejsce spotkania w ysunięto m. in. W arszawę lub Rzym. Ostateczna decyzja zapadnie w term inie późniejszym .