Studia Teologiczne Biał., Droh., Łom.
12(1994)
MOTYWACJE UWIELBIENIA BOGA
W HYMNACH PSAŁTERZA.
EGZEGEZA WYBRANYCH TEKSTÓW
Treść: Wstęp; I. Hymny właściwe; II. Pieśni pochwalne; Wnioski W S T Ę P
W S tarym T estam encie, a zw łaszcza w H y m n ac h P sałterza, istnieje szereg tekstów o ch a rak terze pochw alnym , gdzie au to rz y n atch nien i z rad ością w ysławiają B oga, w skazując jednocześnie n a w ielorakie m otyw y chw ały i uw iel bienia. Ż e w zględu n a b o g a tą treść teolo giczną psalm ów oraz tru d n o ści w interpretacji idio m aty zm ó w języ k a hebrajskiego , w ydaje sig rzeczą słuszną, by od strony źródłow ej, w op arciu o tek st oryginalny, zająć się tą p ro b le m a ty k ą .1
W p ra c a c h egzegetycznych p o s tu lu je się an a liz o w ać po szczegó ln e te rm i ny czy zw ro ty w kolejn o ści ch ro n o lo g iczn ej. N iestety w p rz y p a d k u P sa łte rza, liturgicznego z b io ru , k tó ry n a p rz estrze n i w iek ów p o d leg ał p o n o w n e m u o p ra c o w a n iu (relecture), p y ta n ie o czas p o w s ta n ia p salm ó w je s t częs to b ez p o d sta w n e. D la te g o też poszczególne te k sty z o s ta n ą u p o rz ą d k o w ane w edług k ry te riu m lite rac k ie g o (g a tu n k ó w lite ra c k ic h )2 i tre śc io K S . A N T O N I J A N O Ł Ó W
1 Szersza analiza om aw ianego zagadnienia znajduje się w pracy: A . O łó w , M o tyw y radości >v Hymnach Psałterza (msp. K U L ), L u blin 1989, s. 65-187.
2 Egzegeci toczą ciągle spory w sprawie klasyfikacji gatunków literackich poszczególnych psalmów. S. Łach, znawca Psałterza, dzieli psalmy na: H ym ny, Lamentacje, Psalmy dziękczynne, psalmy królewskie, psalmy dydaktyczne. W śród H ym nów wyróżnia on: Hym ny wlaśwe (Ps 8 ,1 9 ,2 9 ,3 3 ,1 0 0 ,1 0 3 ,1 0 4 ,1 1 1 ,1 1 3 , 114,117,135,136,145,146,147,148,149,150), Psalm y o królow aniu Jahw e (Ps 4 7 ,9 3 ,9 6 ,9 7 ,9 8 ,9 9 ) i Pieśni o Syjonie (Ps 4 6 ,4 8 ,7 6 , 84,87, 122); por. S. Ł a c h (red.), Wstęp do Starego Testamentu, W arszaw a 1973, s. 578;H . G u n k e l- J . B e g ric h , Einleitung in die Psalmen, G öttingen 19662, s. 32. Podobnie dzieli psalmy L. Alonso-Schökel i L. Sabourin (por. L. Alonso-Schökel, I Salmi, Torino 1981, s. 6; A . S tru ś , Wprowadzenie
w m yśl i wezwanie ksiąg biblijnych, red. J. F rankow ski, W arszawa 1988, s. 105-106). H. Gunkel wykazuje
różnice jakie zachodzą między H ym nam i (właściwymi) a Psalm am i o królow aniu Jahw e i Pieśniami o Syjonie (por. H. Gunkel-J. Begrich, dz. cyt., s. 42-50.94-114). Stąd też wydaje się rzeczą słuszną, by Psalmy
o królowaniu Jahw e i Pieśni o Syjonie traktow ać łącznie pod w spólną nazwą „Pieśni pochw alne” . Należy tu
zaznaczyć, że „pieśń” jest pojęciem o treści szerszej niż „hym n” , który stanowi tylko jeden zjej gatunków ;
wego3. N ic nie stoi n a przeszkodzie je d n a k , by tam gdzie je st to m ożliw e, uw zględnić chron o lo g ię o k reślając czas od pow iednich tekstów .
P od k ątem te m a tu niniejszego stud iu m zo stan ą p rzean alizow an e H ym ny właściwe (I) o ra z Pieśni p ochw aln e (II) zaw ierające ró ż n o ro d n e w ątki chw ały i uw ielbienia B oga.
I. H Y M N Y W Ł A Ś C IW E
Z o sta n ą tu om ów ione te teksty, k tó re należą d o tzw. H y m n ó w w łaś ciwych4·, jak k o lw iek nie m a gatunk ow ej różnicy m iędzy H y m n am i właściw ym i a P salm am i o k ró lo w a n iu Jah w e czy też P ieśniam i o Syjonie. „ R ó ż n ią się te trzy grupy hym nów jed y n ie tym , że w hym n ach właściw ych psalm iści w ielbią różne przym ioty, ja k Jego w szechm oc objaw iającą się w stw orzeniu św iata, czy Jego łaskaw ość ujaw n iającą się w historii Izraela, to znów w hy m n ach o k ró lo w an iu Jahw e czy w pieśniach o Syjonie w ielbią psalm iści Jahw e ja k o K ró la św iata i Izraela o raz ja k o łaskaw ego B oga, k tó ry zam ieszkał w m u ra c h S yjo nu ” 5.
W śród H y m n ó w w łaściw ych m o ż n a w yróżnić psalm y n a cześć B oga ja k o Stw órcy (1), Z baw cy (2) o ra z tak ie w k tó ry ch jednocześnie, w sposób w yraźny, jaw i się dw ojaki asp ek t działalności Bożej; stw órczy i zbaw czy6. Są to hym ny na cześć B oga ja k o Stw órcy i Z baw cy (3).
1. H ym ny na cześć Boga ja k o Stw órcy
Izrael wielbił B oga przede w szystkim ze w zględu n a czyny Jahw e d o k o n a n e w historii7. O b o k histo rii zbaw ienia istotnym tem atem staro testa m e n ta ln ej hym niki, zw łaszcza P sałterza, w ydaje się być także ro zu m ian e szeroko, stw órcze dzieło B o g a“. D o w o d z ą tego psalm y 100, 104 i 148, k tó re niem al wyłącznie tra k tu ją o B ogu Stw órcy.
Psalm 100, w k tó ry m w ystępują term in y rad ości, jest hym nem procesyjnym z czasów p o niew oli b ab ilo ń sk iej9. U tw ó r nie zaw iera bliższych d an y ch odnośnie do au to rstw a i śro d o w isk a pow stan ia. W stru k tu rz e literackiej m o ż n a w yróżnić: wezwanie d o w y chw alan ia Jah w e (w. 1-2), uzasadnienie p ochw ały B oga (w. 3), ponow ne w ezw anie d o w ysław iania (w. 4) i p o n o w n a m oty w acja (w.5). N iektórzy egzegeci sądzą, że chodzi tu o d w a hym ny (w. lb -3 i 4-5) po łączo ne ze so b ą 10.
3 O b iektyw nym k ry te riu m w y b o ru tek stó w d o egzegezy jest słow nictw o p o ch w ały i rad o ści. 4 Są nim i: Ps 19,6,9; 117; 100; 104,15.31.34; 33,1-5.21; 135,1-3; 113,1-3.9; 146,1-2.10; 145,1-3.7.21; 148,1-7.13-14; 150.
3 Cyt. S. Ł a c h , dz. cyt., s. 577.
6 P o d ział ten , o p a rty o k ry teriu m treściow e (a nie ty lk o fo rm aln e — g a tu n k ó w literackich),
jest w znacznej m ierze u m o w n y . W S tary m T estam en cie, w tym tak że w P sałterzu , idee stw o rz en ia i zbaw ienia w iążą się ze so b ą (stw orzenie jes t a k te m zbaw ienia, zbaw ienie zaś k o n ty n u a c ją i dopełnieniem d zieła stw o rzen ia); p o r. G . v o n R a d , Teologia Starego Testam entu (tłum . B. W idła,
Theologie des A lten T estam ents), W arsza w a 1986, s. 281-285.
7 Por. G . v o n R a d , dz. cyt., s. 280.
8 P o r. H . R e n a r d , C reazione nella B ibbia, E n d B II, k .613-618. 9 Por. G . R a v a s i, Il libro d e i S alm i, III, B o lo g n a 1983, s. 1052.
M O T Y W A C JE U W IELB IEN IA BOGA 47 w. 1: „P salm d ziękczynny 11.
W ykrzykujcie (h â ricû) Jahw e w szystkie ziemie! w. 2: Służcie Jahw e z rad o ścią (b eśim hah),
wejdźcie przed Jego oblicze z weselem (b irn än äh). w. 3: W iedzcie, że Jahw e jest B ogiem 12!
O n nas uczynił, a nie m y 13,
swoim ludem i trz o d ą swego pastw iska. w.4: W ejdźcie w b ra m y Jego z dziękczynieniem ,
w dziedzińce Jego z pieśnią p o ch w aln ą (b itehillah); chw alcie G o , błogosław cie Jego imię.
w .5: A lbow iem d o b ry jest Jahw e, Jego łask a (trw a) n a wieki,
a w ierność Jego z p o k o len ia n a p o k o len ie” .
W Ps 100 m a m iejsce sw oista fo rm a literack a zw ana „n ap rzem ianległy m ” paraleiizm em :14
a — 1-2 w prow adzenie
b — 3 istnienie i d ziałanie B oga a ’ — 4 w prow adzenie
b ’ — 5 istnienie B oga
P salm ista w zyw a całą ziem ię do ra d o sn eg o w ysław iania Jah w e (por. Ps 66,1; 98,4). W ysław ianie to m a się do k o n y w ać w sposób głośny, zew nętrzny, o czym świadczy użyty czasow nik rû c w fo n n ie hi. („krzyczeć z ra d o ści” ). W yrażenie „cała ziem ia” m o ż n a rozum ieć w sensie jej m ieszkańców lub całego stw orzenia. P o d o b n ie ja k w Ps 117 jest tu w yraźnie zaryso w n na idea u niw ersali zm u 15. W erset drugi zaw iera zachętę do służby B ogu (cib dû ’et — Jahw e). Służba ta jest bardzo rad o sn a; w tekście zostały zastosow ene dw a term iny radości: śim hah i rin n ä h (o b a z przyim kiem b e). W yrażenie b o ’ü lep änajw („w ejdźcie przed Jego oblicze” - w. 2b) w ydaje się m ieć sens liturgiczny i w skazyw ać n a uroczyste, p rocesjonalne wejście do św iątyni jerozolim skiej (por. Iz 1,12; Ps 9 5,6 ; Wj 34, 34)16. W w. 3 zaw arte jest uzasadnienie radosnej pochw ały o raz pełnienia służby Bożej: „Jah w e jest B ogiem ” , „ O n nas uczynił... swoim ludem i trz o d ą swego p astw isk a” . A k lam ac ja „Jah w e jest B ogiem !” m a swą paralelę w 1 K ri 18,39: Jahw e h û ’ häčlohím , Jah w e hû h a ’elôhîm (por. Iz 43,10.13). W yrażenie „O n nas uczynił” (hťľ - cäáänú) w skazuje, że Izrael został stw orzony przez B oga
11 P rzeanalizujem y lu caîy Ps 100, a nie ty lk o w iersze w k tó ry ch jaw ią się term in y chw ały i radości (1.2.4). uw zględnienie bliższego k o n tek s tu je s t konieczne ze w zględu n a p rz ed m io t niniejszego stu d iu m , tj. w skazanie m otyw acji uw ielbienia B oga.
12 W tym m iejscu w tekście o ry g in aln y m w ystępuje zaim ek o so b o w y (h u ’). L. Ja c q u et sugeruje, że zo stał o n u m ieszczony ze w zględu n a zbieg spółgłosek: k o ńcow ej w yrazu Jahw e i p oczątkow ej ’ělohim (por. dz. cyt., I, s. 847). W ydaje się, że zaim ek ten p o d o b n ie ja k w P w t 4,35.39 i Joz 24,17 zo stał użyty w znaczeniu „ b y ć ” .
13 T M m a leksję w elô ’ ’â n a h n û („ a nie m y” ), p o d o b n ie tłum aczy L X X : k aj uch hěm ejs, Vlg: „et n o n ipsi n o s ” i Syp. L iczne ręk o p isy np. T a rg , A q , H ier po lecają czytać inaczej niż je s t n a p is an e ( Q r ê - w ló ’a n a h n û — „ a on n a s ” ). B ardziej w iary g o d n a, m a ją ca większe oparcie w tekście, jest lekcja tru d n iejsza: w elô ’â n a h n û .
14 Por. J . T r u b l e t - J . N . A l e t t i , A pproche poétique e t théologique des psa u m es, Paris 1933, s. 90.
15 W Ps 117,1 w ystępuje w yrażenie: k ol-gôjim i k o l-h ä ’um m ľm ; w Ps 100,1 — k o l-h ä ’äres. 16 P or. G . R a v a s i , II, s. 1058.
(por. Pw t 32,6.15)17, Z tego fa k tu psalm ista wyciąga wniosek, że Izrael jest własnością Boga, Jego ludem , trzo d ą Jego pastw iska (por. P s 79,13; 80,2; 95,7). W w. 4 orszak liturgiczny zdąża ku bram om świątyni z radosnym dziękczynieniem (betôdäh) i pieśnią p ochw alną (bitehillah). Błogosławione jest przy tym imię (šem) Boże (por. Ps 81,2; 89,17). O statni w erset psalm u zaw iera ponow ne uzasadnienie pochw ały i radości: Jahw e jest d obry (tó b )18, łaskaw y i wierny. D o b ro ć B oża nie jest przym iotem abstrakcyjnym , oderw anym od życia, zaw iera w sobie elem ent obdarow ania i pociechy19. Stąd też w w. 5 łączy się bezpośrednio z łaskaw ością, k tó ra pom im o niewierności Izrae la je st wieczna (iecôläm )20. Z kolei łaskaw ość w w. 5 jest ściśle złączona z trw ałą (w ad - dôr w ädôr) w iernością21.
Psalm 104, k tó re m u H .J. K ra u s n ad a je ty tu ł „ R a d o ść z B ożego S tw orze n ia” , jest hym nem n a cześć B oga S tw órcy22. K o m e n ta to rz y psalm ów w skazują n a jego p o d o b ień stw o literackie i treściow e do Ps 103. Być m o że o b a psalm y poch o d zą o d tego sam ego a u to ra 23. T reściow o zbliżony jest d o Ps 8, 19, 29, 100 i 148. N ie sp osob ja k d otychczas określić czas p o w stan ia u tw o ru 24. G łów nym i źródłam i psalm u w ydaje się być tek st R d z 1-2 o raz staro ży tn e hym ny egipskie i b abilo ńsk ie25. P salm 104 m o ż n a podzielić na: w prow adzenie (w. 1-4), osnow a (5-30) i zakończenie (31-35)26.
w. 15: „ I w ino co rozw esela (jeśam m ah ) serce człow ieka, by rozjaśn iać tw arze oliw ą27,
by serce lu d zk ie28 chleb w zm acniał” .
W erset 15 stanow i rozw inięcie p oprzed niego (w. 14), k tó ry tra k tu je o d zia łalności stw órczej B oga. B óg spraw ia, że n a ziemi w y rasta tra w a służąca by dłu za p o k arm i rośliny, z k tó ry c h n asio n w yrab ian y jest chleb. W w. 15 w ino (jajin) — podstaw ow y n ap ó j m ieszkańców P alestyny jest przyczy ną zadow olenia i radości (por. Ps 4,8; Sdz 9,13; Z a 10,7)29. R ad o ść ta (śm h) m a ch a ra k te r
17 Słow o ca śa h znaczy m .in . „ stw o rzy ć” — p o r. L . K o e h l e r - W . B a u m g a r t n e r , L exico n in
Veteris T esta m en ti Libros, L eid en 1958, s. 740.
18 P rzy m io tn ik tô b (d o b ry ) w n iek tó ry ch te k s ta ch je s t sto so w an y n a określenie rad o ści (por. 1 Sm 25,36; 2 Sm 13 ,2 8 ;S d z 16,25; E st 1,10); w 1 K ri 8,66; 2 K r n 7,10 i E st 5,9 siow o tô b je s t p a raleln e d o śim M h .
is P o r. H . J . S t o e b e , tô b gut, T H A T I, k . 659-662.
20 Stw orzenie nie je s t ty lk o a k te m jed n o ra z o w y m . B ó g n ieu sta n n ie, n a w ieki, p o d trzy m u je św iat w istnieniu, co je s t w yrazem Jeg o m ocy stw órczej; p o r. G . v o n R a d , dz. cyt., s. 283-284.
21 P o r. A . T r o n i n a , W ierność B oga w św ietle P sałterza, w: O braz Boga w P sałterzu, L u b lin 1982, s. 75.80-83 (S tu d T eo l 3).
22 P o r. H . J . K r a u s , P salm en, 1, N e u k irc h e n 1978s, s. 876; J . W . R o s ł o n , Z a m m e r u m a s k il.
Filologiczny ko m en ta rz do K sięgi P salm ów ze słow nikiem hebrajsko-polskim i łacińskim oraz konkordancją i zarysem reguł gra m a tyczn ych , II, W arszaw a 1985, s. 330.
23 P o r H . G u n k e l , D ie P salm en..., s. 447.
24 P o r. E . B e a u c a m p , L e P sautier, II, P aris 1979, s. 153-155.
35 P o r. M . M a n n a t i , L e s P saum es, 3, P aris 1967, s. 276-280; P . B e a u c h a m p , P sa lm y nocą
i dniem (tłum . M . F ig a rsk i, P saum es nuit e t jo u r), W arsz a w a 1985, s. 161-166..
26 Por. A . L a n c e l l o t t i , Salm i, III, R o m a 1980, s. 86.
27 W T M : m iššam en; L X X : en elajö, p o d o b n ie tłum aczy Syp. Z a m ało p o d s ta w d o ew entualnej p o p ra w k i h e b rajsk ieg o tek stu .
28 W T M : leb a b -’enôš; R . K itte l (B H ) p ro p o n u je zm ienić n a leb ä b ô . N ie u z a s a d n ia on je d n a k tej propozycji.
MOTYWACJE UW IELBIENIA BOGA 49 pozytywny i zarazem wewnętrzny; „wino... rozwesela serce człowieka” 30. A utorzy Ksiąg Starego Testam entu przestrzegają jednak przed niebezpieczeństwami jakie niesie ze sobą picie, zwłaszcza nieurniarkowane, tego napoju (np. Syr 31,29-30; Prz 21,17; Am 2,8)31. Paralelnie do czasownika śam ah („cieszyć się” , „weselić”) w w. 15 występuje słowo sälial, które w koniugacji qal znaczy: „rżeć” , „wesoło krzyczeć” , „wykrzykiwać z radości” . W naszym tekście (w formie hi.) przybiera nieco inny odcień znaczeniowy („czynić jasnym ” , „rozjaśniać”) i odnosi się do rzeczownika „oliwa” (šemen). „O liwa obok zboża i wina jest jednym z głównych artykułów żywnościowych, którym Bóg karmi swój wierny n aró d ” 32. Oliwa jest wyrazem błogosławieństwa Bożego (Jr 31,12), znakiem zbawienia (J1 2,19) i symbolem eschatologicznego szczęścia (Oz 2,24). Służy ona do nam aszczania ciała (Am 6,6), leczenia ran (Iz 1,6) a także jest źródłem światła (Wj 27,20-21). W Ps 45,8 oliwa jest synonimem radości: ” ...dlatego Bóg, twój Bóg, nam aścił Ciebie olejkiem radości (šemen śaśón)...” . W zakończeniu om awianego wersetu (Ps 104,15) jest w zm ianka o chlebie (lehem), który wzmacnia (jiscäd) człowieka. Chleb jest darem Bożym podtrzym ującym przy życiu ludzi (Am 4,6), znakiem jedności (Ps 41,10) i m iłosier dzia (Prz 22,9; Iz 58,7; H i 31,17)33. W Księdze K oheleta chleb i wino są źródłem radości: ” ...w weselu chleb swój spożywaj, w radości pij swoje w ino...” (9,7).
w. 31: „N iech34 chwała Jahwe trw a na wieki,
niech się raduje (jiśmah) Jahwe dziełami swymi” .
W pierwszym stychu wiersza w formie iussivu zawarte jest życzenie, by chwała (kebód) Jahwe trw ała wiecznie (lecôläm). Słowo käbôd (st.abs.) m a wiele znaczeń („być ciężarem” , „w ażność” , „cześć” , „dostojeństw o” , „w spaniałość” itp.)3S. W yra żenie kebód Jahwe oznacza Boga sam ego36. Bóg objawia swą chwałę w dwojaki sposób: w p ro st— w epifanii (Wj 16,10) lub też pośrednio - poprzez cud ai znaki (por. Wj 14,18) oraz stw orzoną przez siebie naturę (por. Lb 14,20-21). W Ps 104,31 chodzi o drugi typ manifestacji chwały Bożej. Dzieła Jahw e (w. 31b) to dzieła stworzenia, całej przyrody (por. w.24.30.32). W yrażenie jiśm ah Jahwe bem acaśajw zdaniem H .G unkela m a następujący sens: T ak jak cieszy się artysta którem u udało się dzieło, tak cieszy się Jahwe tym co uczynił37. W yrażenie to jest antropom orfizm em (por. Iz 65,19), wskazuje na radość człowieka, który m a udział w odwiecznej (1 ôläm) radości Boga38.
w. 34: „N iech będzie M u m iły śpiew m ój, będę ra d o w a ł się (’eśm ah )39 w Ja h w e ” .
30 N a te m a t b iblijnego zn aczen ia słow a „se rc e ” będzie jeszcze m o w a p rz y analizie tek stu Ps 19,9.
31 P or. A . D a r r i e u t o r t , W ino, STB, s. 1045.
32 Cyt. C . L e s q u i v i t - M . F . L a c a n , Oliwa, STB, s. 630.
33 Por. D . S e s b o ü e , Chleb, STB, s. 118-119. g 34 W T M : j Ы. W rę k o p isac h z Q u m ra n n a p o c zą tk u w yrazu um ieszczony je s t spó jn ik (w '). 35 P o r. C . W e s t e r m a n n , k b d schwer sein, T H A T í , k . 802-804.
36 P o r. D . M o l i a t , Chwała, STB, s. 135. 37 P o r. H . G u n k e l , D ie P salm en..., s. 452. 38 P or. W . B o r o w s k i, P sa lm y , K ra k o w 1983, s. 339.
3S L X X m a lekcję: egö dé e u fran th ěso m aj. N a tej p o d staw ie L. Ja c q u e t (dz. cyt. I I , s. 63) sugeruje, że istnieje zależność m iędzy d w o m a stycham i w ersetu. G d y b y p rzy jąć w ersję S e p tu ag in ty najeżyłoby tłum aczyć: „ N iech będzie M u m iły śpiew m ój, abym ra d o w ał się w Ja h w e ” .
P salm ista przy w tórze in stru m en tó w m uzycznych śpiew a ra d o sn ą pieśń Bogu ja k o P a n u i Stw órcy (por. w. 33). W y raża przy tym p ragnienie by pieśń ta była m iła (cä rěb) B ogu. Słow o cäreb w w .34a zdaniem G . von R a d a m a znaczenie k u lto w e40. O pinię tę zd ają się p o tw ierd zać n iek tó re teksty (por. J r 6,20; Oz 9,4; M l 3,4), gdzie term in cârêb w ystępuje w kontekście skład an y ch B ogu ofiar. N a oznaczenie radości, p o d o b n ie ja k w w. 31 został użyty czasow nik śam ah. Pełni tu je d n a k nieco in n ą rolę. W w. 31 po dm iotem radości był sam Bóg; w w. 34 p o d m io te m rad o ści jest człow iek. P o n a d to w w. 34 ra d o ść jest przeżyw ana w sposób bardziej p erso n aln y (por. Ps 19,15). Świadczy o tym użyty w tekście zaim ek osobow y ’â n o k î o ra z 1 os. 1. poj. czasow nika śam ah. R ad o ść ta m a swe b ezpośrednie źródło w B ogu (por. Ps 5,12). P rzedim ek b e (w) zastosow any przy im ieniu Bożym jest tego dow od em . W w. 34 uczucie rad ości zakłócone jest przez grzeszników , k tó rzy w ystępując w bliskim kon tek ście (w. 35) nie odd ają czci B ogu. P salm 104 kończy się ra d o s n ą ak lam acją A lleluja 41.
A nonim ow y hym n pochw aln y n a cześć B oga Stw órcy, psalm 148, zaw iera w sobie przejaw y w esela i ra d o ści42. D o k ła d n a d a ta p o w stan ia u tw o ru nie jest znana. N a po d staw ie tek stó w p aralelných (np. R d z 1; H i 33) m o ż n a p rzy p u sz czać, że psalm p o w stał po niew oli babilońskiej, p ra w d o p o d o b n ie w IV -ym w ieku przed C hry stusem 43. W s tru k tu rz e literackiej p salm u m o żn a w yróżnić: śpiew „niebios” (w. 1-6), śpiew „ziem i” (w. 7-14a)44 i zakończenie (w ,14bc)45.
w. 1: „A lleluja ! (h alelû jä h )46
C hw alcie (h a lelû )Jah w e47 z niebios48, chw alcie G o (h a lelûh û ) n a w ysokościach.
40 P or. G . v o n R a d ,d z . cyt., s. 208. P o d o b n ie tw ierdzi M . M a n a tti — p o r. Les P saum es, 3, s.
280.
41 W T M : h â lelû -jâh , lekcja n iep ew n a — n iek tó re ręk o p isy op u sz czają to w ezw anie, L X X łączy je z Ps 105.
42 L . J a c q u e t (L e s P saum es et le coeur de l'hom m e, III, G e m b io u x 1979, s. 725) n azy w a Ps 148 „L o u a n g e universelle a Y a h w é ” .
43 Por. A . D e i s s l e r , D ie Psalm en, D ü s s e ld o rf 19823, s. 257; J.W . R o sło n , II, s. 360. L X X zam ieszcza w ty tu le — z apew ne ja k o d ed y k ację — imi o n a p ro ro k ó w A ggeusza i Z ac h aria sz a. „C o m e term inus ad q u em si deve ten ere l’in n o a le ssan d rin o di D n 3,52-90 che sem b ra essere un ta rd o e d iso rg an ico sv iluppo m id rašico del n o s tro sa lm o ” — cyt. G . R a v a s i, III, s. 966.
44 Egzegeci z w raca ją uw agę n a fo rm ę lite ra c k ą u tw o ru ; d w a c h ó ry — n ieb o i ziem ia — spraw ują liturgię k o sm icz n ą „ śp iew ając” ra d o sn e Te D eum . P or. L . A l o n s o - S c h ö k e l , Treinta
salomos: Poesia y oracion, M a d rid 1981, s. 447-448. G . R av asi uw aża, że ps 148 jest: un ero e prorio ,.gloria in excelsis D e o " (III, s. 871).
45 L. Ja c q u et (III) tw ierdzi, że w. 14b je s t a u te n ty cz n y , n a to m ia s t w. 14ac stan o w i późniejszy, „ p atrio ty c zn y ” , d o d a te k . M . D a h o o d zaś u w aża, że d o d a tk ie m , „ h isto ry c zn ą reflek sją” n a d relacją ja k a zachodzi m iędzy B ogiem a Izraelem , jest tek st w. 13c-14 (P salm s, III, N ew Y o rk 19793, s. 352). Z kolei R .A . M a c K en zie sta ra się dow ieść, że Ps 148,14bc b ył p ierw o tn ie ty tu łem Ps 149; p o r. R .A . M acK enzie, Ps 148,14bc: C o n c lu sio n o r Title? B ib 51(1970), s. 221-224. N ie w d ając się w szczegółow e ro zw ażan ia i p ro p o zy cje pow yższych egzegetów , o p o w ia d am y się za p o d zia łem d o k o n a n y m p rzez G . R avasiego, k tó ry uw zględniając uw agi k ry ty czn e in n y ch uczonych, n a bazie słow nictw a i zjaw isk gram atycznych, w y o d ręb n ia poszczególne je d n o s tk i lite rac k ie u tw o ru . P or. G . R a v a s i , I I I , s. 966-969.
46 P rzekład syryjski (Syp) p o m ija tę ak lam ację. 41 W T M : ’e tjh w h ; l l Q P s : jh w h .
48 W T M : m in -h aššam ajim . W d o k u m e n ta c h q u m rań s k ic h ( U Q P s a ): m šm jm . Z asad n icz o nie zm ienia się treść w yrażenia.
M O T Y W A C JE U W IE L B IE N IA BOGA 51 w. 2: Chwalcie G o (haleluhu), wszyscy Jego aniołowie,
chwalcie Go (halelûhû), wszystkie Jego zastępy49, w. 3: Chwalcie G o (halelûhû), wszystkie gwiazdy świecące50, w. 4: Chwalcie G o (haleluhu), niebiosa niebios
i wody co 51 są nad niebiosam i:52 w. 5: niech imię Jahwe wychwalają (jehalelû),
gdyż53 On nakazał i zostały stworzone, w. 6: ustanowił je na zawsze, na wieki;
nadał praw o, które nie przem inie” 54.
W rozwiniętym w prow adzeniu (w. l-5a) występuje dziewięć czasowników. M ają one za podstaw ę pierw iastek słowny hll, który wyraża radość i pochwałę. Podobne nagrom adzenie form czasownikowych pierw iastka hll m a miejsce w Ps 150. W obu utw orach pow tarza się zw rot „chwalcie G o ” (halelûhû) odnoszący się do Boga55. W w. 1 wskazane jest „miejsce” pochwały. R adośnie należy wychwalać Jahwe „z niebios” , „na wysokościach” . Niebo stanowi sferę, w której w sposób szczególny przebywa Bóg (Ps 104, 2-3). W niebie znajduje się Jego tron (Iz 6,1). Z nieba wydaje On rozkazy (Ps 29,3), gdyż jest Panem niebios (Ne 1,4; D n 2,37). N a niebie Jahwe przemierza obłoki (Ps 18,10-11; Pwt 33,26; Iz ,1 9 ,l)56. W niebie otaczają Go zastępy niebieskie (1 K ri 22,19). N a ziemi wrogowie Boga są bezsilni: „Ten, który mieszka w niebie, śmieje się z nich, Pan im urąga” (Ps 2,4). Nic, nawet „niebiosa” i „niebiosa niebios” , nie jest w stanie ogarnąć, ograniczyć Stwórcy (1 K ri 8,27). Bóg jest transcendentny, godzien wszelkiej chwały (por. Ps 150). W Ps 148,1 a radosne Alleluja zdaje się być wyrazem tego uwielbienia. Do wychwalania Jahwe wezwani są aniołowie (w. 2a), zastępy niebieskie (w. 2b), słońce i księżyc (w. За), gwiazdy świecące (w. 3b), najwyższe niebiosa (w. 4a) i w'ody co są pod niebem (w. 4b).
W Starym Testam encie aniołowie stanow ią orszak boski pełniący wolę Najwyższego (Ps 91,11; 103,20-21). Są nazywani świętymi (Ps89,6; D n 4 ,1 0 )i synami Bożymi (Ps 29,1; 89,7). Znajdują się wśród nich cherubiny, którzy podtrzym ują tron Boga (Ps 80,2; 99,1), służą M u za pojazd (Ps 18,11) lub pilnują Jego posiadłości (Rdz 3,24). A. Lancełlotti twierdzi, że angelologia rozwinęła się w Izraelu w okresie późniejszym, gdy nie stanowiła niebezpieczeństwa dla wyznawanego m onoteizm u57.
49 W K e tib w ystępuje liczba p ojedyncza: Jego za s tę p " (se b ä ’ó); w Q erê — liczba m n o g a (s b ä ’äjw). W tłu m aczen iu , ze w zględów stylistycznych, należy p rzy jąć wersję Q erê.
30 W T M : k ô k h b ê ’ór; L X X : tá á stra kaj to fos; VIg: stellae et lum en. T ek st m aso reck i m a pierw szeństw o p rzed tłum aczeniam i.
51 W T M : ’äšer. L Ja c q u et (III, s. 274) ze względu n a n iereg u larn e m etru m w iersza p ro p o n u je opuścić to słow o. Jed n ak wszyscy św iadkow ie tek stu je zachow ują.
52 W T M : h a ššäm äjim . R ę k o p isy z Q u m ra n m ają leksję: lśm jm (por. B H S , s. 1225). 53 W Z M : kí. L X X zapew ne za Ps 33,9 do d aje: a u tó s ejpen, kaj egehëthësan.
54 W T M : j a cà b ô r. BH I B H S p ro p o n u ją czytać w liczbie m nogiej: j a câ b o rû . L X X m a lekcję: p araleúsetai; VIg: p ra eterib it.
55 W Ps 148,1-5a sześć razy; w Ps 150,1-5 dziew ięć razy.
56 W Ps 68,5 Bóg, k tó ry p rz em ie rz a o błoki je s t przyczyną radości: Śpiewajcie Bogu, grajcie
Jego imieniu; wyrównajcie drogę Tem u, co p ę d zi na obłokach! Jahw e M u na imię: radujcie się (w cilzû) przed Jego obliczem .
51 S u o i angeli: sono i m inistri della corte celeste e m essageri di D io (cf. 103,20-21), la cui
am m issione n ella fede d ’Israele è s ta ta po ssib le solo in epoche tard iv e q u a n d o essa n o n c o stitu iv a più un ostaco lo per il m o n o te ism o ” — cyt., A . L a n c e ł l o t t i , III, s. 326. O p in ia w łoskiego b iblisty p otw ierdzała by p ó ź n y czas p o w s ta n ia psalm u.
W w. 2a nie m a p o d an e j specyfikacji aniołów . Z aim ek kol („w szyscy” ) w skazuje, że chodzi tu ogólnie o byty niebiańskie, k tó re z ra d o ścią w ielbią Ja h w e s8. W yrażenie „w szystkie Jeg o za stę p y ” jest p araleln e w zględem w yrażenia „wszyscy an io ło w ie” . I stąd nie w ydaje się rzeczą słuszną, ja k to czynią n iektórzy k o m en tato rz y , by w yrażen ie k o l-e b â ’âw od n o sić d o gwiazd (por. R d z 2,1; Iz 40,2 6 )59. P salm ista tra k tu je o ciałach niebieskich w w.3 i w ten sposób o d ró żn ia „zastęp y ” (aniołow ie) od p la n e t (1 K ri 22,19; N e 9,6; 2 K rn 18,18). W w. 3 do chw ały i rad ości (hll) są w ezw ani: słońce, księżyc i „w szystkie gwiazdy św iecące” . W H i 38,6-7 p o d m io te m rad o ści są p o ra n n e gwiazdy: „ ...K to założył jej (tj. ziemi) k am ień w ęgielny ku uciesze (rnn ) p o ra n n y c h gwiazd, ku rado ści (rw c) w szystkich synów B ożych?” . P erso n ifik acja św iata astraln eg o m a rów nież m iejsce w Ps 1 0 4 ,4 .1 9 (por. Syr 43,1-10)60. W lite ratu rz e egipskiej i m ezo p o tam - skiej w ystępują o b ra zy „ ra d o s n e j” n a tu ry , w tym także p la n e t61. Jakk olw iek m o żn a ta m d o strze c pew ne p o d o b ień stw o w sto su n k u do analizow anego p salm u 62, to jed n o cześn ie należy w skazać na is to tn ą różnicę. W Biblii, w o d ró ż nieniu od lite ra tu ry n a ro d ó w ościennych (względem Izraela), p lan ety nie p o siad ają a try b u tó w boskich; ra d o śn ie w ychw alają Jedynego B o g a63. W w. 3b w yrażenie „w szystkie gw iazdy św iecące” (kol - k o k b è ’òr) stanow i w Piśm ie św. h ap ax legom enon. M . D a h o o d n a p o d staw ie H i 38,7, gdzie w ystępuje zw rot k o k b ê boq er, o ra z H i 24,14 i N e 8,3, gdzie słow o ’ór m oże znaczyć „ p o ra n e k ” , tw ierdzi, że w sp o m n ian e w yrażenie należy tłum aczyć: „w szystkie gwiazdy p o ra n n e ” 64. W ydaje się je d n a k , że chodzi tu o gwiazdy w sensie ogólnym . D ow odzi tego zaim ek kol („w szy stkie” ) o raz zbliżone tłum aczenie S eptuaginty (p a n ta ta a stra kaj to lös) i W ulgaty (om nes stellae et lum en).
W w. 4 a bezp o śred n im p o d m io te m rad o ści są „nieb io sa n iebios” (šem é haššäm äjim ). Jest to w yrażenie ty p o w o sem ickie n a określenie sto p n ia najw yż szego; w inno zatem o znaczać „głębię” firm am e n tu , sferę ściśle b o sk ą (por. Pw t 10,14 ; 2 K rn 2,5; Ps 115,16)6S. Jed n a k że w kon tek ście słońca, księżyca i gwiazd zdaje się ozn aczać sklepienie nieba (por. R d z 1,8), p o któ ry m p o ru szają się plan ety (por. 2 K rn 2,6; Syr 16,16)66. „W o d y co są po d nieb io sam i” (w. 4b)
58 S łow o „ w szyscy” w w ezw an ia d o chw ały i ra d o śc i z o stało p o w tó rz o n e siedem ra zy (p o r. w. 2-3.7.9-10.14).
59 P o r. L . A l o n s o - S c h ö k e l , T reinta Salm os: p oesia y oration, dz. cyt., s. 442-443. 60 W H e n o ch u S ło w iań sk im słońce i księżyc d z ia łają n a sp o só b ludzki: L e soleil so rt d'abord,
et il suit sa voie p a r l'ordre du Seigneur des esprits... E n su ite vient le chemin caché, puis découvert, de la lune...; et l ’un est à l ’opposé de l ’au tre en présence du Seigneur des esprits. M a is ils rendent grâces e t ils louent sans se reposer... (cf. X L I, 6-8) — cyt. za L . J a c q u e t , 111, s. 728-729. p o r. S . Ł a c h , W stęp do Starego T estam entu, dz. cyt., s. 251.
61 P o r. M . D a h o o d , II I , s. 352.
62 P o r. W . T y l o c h , O d krycia w U garit a S ta ry T esta m en t, W arszaw a 1980, s. 56. 63 „Ben lontani dall'essere divinità com e nel m ondo egiziano (pensiam o all'inno solare di
A kh n a to n citato p er il S a i 104) о in quello m eso p o ta m ico , sole e luna sono per la Bibbia solo cantori d e ll’unico D io " — cyt. G . R a v a s i , II I , s. 972.
« Por. M . D a h o o d , III, s. 353.
65 P o r. w yrażenie Bóg n a d bogam i (Ps 50,1; 136,2), m arność n ad m arnościam i (K o h 1,2), Pieśń
n a d pieśniam i (P n p 1,1).
“ G . v o n R a d łączy Ps 148,4 z tek stem R d z 1,8: N iebo pojm ow ano ja k o coś sta łeg o , ja k o
wielki dzw on sklepiony n a d ziem ią i m a ją cy n a d sobą ocean niebieski (G en 1,8; Ps 148,4-6) — dz. c yt., s.
M O T Y W A C JE U W IELBIEN IA BOGA 53 m ają także z ra d o ścią chw alić J a h w e 67. P odniebne w ody — zgodnie z w yo b rażeniem Sem itów — w form ie deszczu spływ ają n a ziem ię i w ten sposób naw adniają tereny up raw n e (Ps 104,13; H i 38,37-38). W R d z 7,11-12 wody, k tó re są p o d niebem (por. R d z 1,6-8), są instru m en tem kary Bożej a jednocześnie wyrazem Jego potęgi.
Pierw szy człon w. 5 stanow i rek ap itu lację dotychczasow ej pochw ały (Boga) zanoszonej przez byty niebiańskie. P salm ista w sposób ogólny wzywa wcześniej w ym ienione stw orzenia do chwały: „niech w y chw alają” . P rzedm iotem radosnej pochw ały jest imię Jahw e. „ Im ię ” oznacza tu taj O sobę, Stw órcę n ieb a i ziemi (por. w .1.7.13)68. W raz z p a rty k u łą u zasad n iającą „ k i” (w. 5b) ro zp oczy na się uzasadnienie chw ały i radości. Byty niebiańskie pow inny z rado ścią chwalić Jah w e d latego, że m o cą Bożego Słow a zostały stw orzon e (por. Ps 33,6.9;
147,18)®. W tekście został użyty klasyczny term in n a określenie czynności stwórczej: b a ra ’ (por. R d z 1,1; Iz 48,7; Ps 104,ЗО70. T erm in ten w literatu rze przedw ygnaniow ej w ystępuje rz a d k o (por. A m 4,13; Pw t 4,32; J r 31,22), po wygnaniu jest w pow szechnym użyciu, szczególnie u D eutero izajasza i w K o d e k sie K a p ła ń sk im 71. P ow odem szczególnej radości w w. 6a je st fak t, że B óg w swej opatrzności stw orzon e byty zachow uje w istn ien iu :72 „ u stan o w ił je n a zawsze, na wieki” 73. P raw o (höq) n a d a n e przez N iego jest trw ałe i n ik t nie p o trafi zburzyć po rząd k u Bożego (por. Ps 8,4; 93,1; 119,89-90)74·. P różn e są w tym względzie wysiłki w roga (Ps 8,3-4; 33,10-11; 96,10).
w. 7: „C hw alcie (halelu) Jahw e z ziemi
zw ierzęta w odne i w szystkie m orskie o tch łan ie” , w. 13: „N iech w ychw alają (j h alelû) imię Jahw e,
gdyż sam o Jego imię jest wzniosłe, m a je sta t Jego n ad ziem ią i niebem , w. 94a: P o m n o ż y ł75 m o c 76 lu d u swojego,
w. 14bc: „ C h w a ła (tehillah) w szystkim Jego p ob ożn ym — synom Izraela, ludu M u bliskiego77.
67 Jest to piękna, p rz en o śn ia p o ety ck a; w ystępuje w niej (w języ k u h e b rajsk im ) m .in. zjaw isko asonancji i aliteracji.
68 W S tary m T estam en cie Im ię B oże je s t w ielo k ro tn ie p o w o d e m w esela i ra d o ści. Będzie m ow a o tym szerzej p rzy an alizie Ps 33,21; 113,1-3; 135,1.3; 145,1-2.21.
69 P or. jeszcze Syr 39,18-21; Iz 40,28; 48,13; R d z 1,3.9.11.14-15.
70 O d n o śn ie zn aczen ia czaso w n ik a b ä r ä ’, istnieje b o g a ta bib lio g rafia; p o r. H . R e n a r d , art. cyt., s. 613-618; G . R a v a s i, II, s. 50-51.
71 P o r. H . S c h m id t , b r ’ schaffen, T H A T 1, s. 337.
72 Con giubilo speciale sulla labbra dei personaggi celesti è il tem a della provvidenza che
conserva nell'essere il creato im pedendo che і m o stri del caos spezzino l'arm onia e annientino l'essere
— cyt. za G . R a v a s i, III, s. 973.
73 Z w ro t là ad lecólàm m o żn a tłu m aczy ć ró w n ież „ o d w szystkich czasów p o w ieczność” (por. H i 20,4).
74 P or. jeszcze Ps 72,5.17; 89,37-38; 104,5-9; J r 3 1,35-36; 33,25; H i 28,26-27; 38,8-9; Syr 43,10. 73 W T M : w ajgärem ; L X X : k a j hypsósej (wejäre m ); Vlg: et ex altav it. T M m a pierw szeństw o przed tłum aczeniam i.
76 W T M : q eren . P o d sta w o w e znaczenie: róg. Z naczenie uboczne: w ierzchołek g óry, szczyt, siła, po tęg a, g o dność. P o r. L . K o e h l e r - W . B a u m g a r t n e r , dz. cyt., s. 856.
77 W T M : q fro b ô . B H p ro p o n u je zm ienić n a q ero b a jw lub q ë re b ô czy też q erä b ô . B H S proponuje czytać: q ro b äjw . B rak jes t w iększego u z asad n ien ia d o zm iany tek stu . K o d e k s B L X X -y zachowuje ty lk o w. 14ac (p o m ija w. 14b).
A lleluja (halelû - jä h ) ” 78.
W drugiej części p salm u (w. 7-14a) ra d o sn e w ezw anie p ochw alne od no si się do ziemi i w szystkiego co się n a niej znajduje.
W w. 7a. zw ierzęta w o d n e (tannîîm ), zgodnie ze starożytn ym w yobrażeniem oznaczają niebezpieczne p o tw o ry m o rsk ie (por. Ps 74,13)79. P odczas gdy w poem atech z U g a rit zw ierzęta w o d n e są u jarzm ian e przez B a a la 80, w naszym psalm ie „ sm o k i” są o dm itolog izow ane; śpiew ają B ogu, swem u Stw órcy, pieśń chwały. R ów nież m o rsk ie otchłanie, w k tó ry ch są ryby i płazy wszelkiego g atu n k u (por. Ps 8,9; 104,25; R d z 1,21) ra d o śn ie w ychw alają B oga Jahw e. W szystkie stw o rzenia w ym ienione w hym nie (por. jeszcze w. 8-12) zgodnie z w. 13 pow inny uw ielbiać im ię Jahw e. W sposób szczególny d o chw ały i radości pow ołani są je d n a k ludzie (w. 11.12) — „ k o r o n a ” całego stw o rzen ia81. „T en uniw ersalistyczny c h a ra k te r psalm u je st ch arak tery sty czn y d la k u ltu ” 82. Im ię Boże, identyfikow ane z O so b ą B oga (por. w. 5; Ps 7,18), jest „w zniosłe” (w. 13b) i stąd godne chw ały. M a je sta t Boży (w. 13c) przew yższa w szystko to , co Stw órca pow ołał do bytu; góruje n ad ziem ią i niebem (por. Ps 108,6; 113,4).
W w. 14a p salm ista p o d k re śla znaczenie ingerencji B oga w h isto rię „ lu d u sw ojego” , czyli Iz rae la (por. Ps 18,3; 75,5-6.11). N a ró d izraelski, k tó ry n iejed no kro tn ie d oznaw ał p o n iżen ia i w zgardy w oczach swych w rogów , obecnie został wywyższony (por. Ps 92,10-11; 89,17.23), co jest pow odem rado ści i wesela. W k an ty k u A n n y istnieje tek st paralelný: ’’...raduje się (cls) m e serce w Jahw e, m o c m o ja w zrasta dzięki P an u , rozw arły się m e usta n a w rogów m oich, gdyż cieszyć się (śm h) m ogę T w o ją p o m o c ą ” (ł Sm 2,1). Bóg w ybrał Izrael n a szczególną w łasność (Wj 19,5), okazał m u sw oją świętość i chw ałę (K p ł 10,3; Pw t 10,21). Jah w e, k tó reg o m ajestat obejm uje n iebo i ziemię, z m iłości d o Izraela obwieścił „sło w a” , „u sta w y ” i „ w y ro k i” (Ps 147,10-11.19-20). G. R avasi w w. 14a d o strzega nie ty lk o ideę w y b ran ia (jednego n a ro d u ), ale rów nież ideę uniw ersalizm u (odn o śn ie d o całej ludzkości). W szelkie stw orzenie w ychw ala Stwórcę (por. w. 1-13); n aró d w ybrany jest jedynie „znakiem obecności B oga w historii” (por. Ps 138,4-6)83. W ydaje się je d n a k , że psalm ista tra k tu ją c o „ludzie sw oim ” m iał n a uw adze jed yn ie n a ró d izraelski (por. w. 14c). U niw ersalny c h a ra k te r całego u tw o ru (szczególnie w. 11-12), m oże n a to m ia st świadczyć o tym , że cała ludzkość jest w ezw ana d o chw ały i radości.
Z akończenie psalm u (w. 14bc), k tó re być m oże pierw otnie stanow iło ty tu ł Ps 149, stanow i sw oiste streszczenie całego u tw o ru 84. C hw ała (tehilläh) „p o b o ż nych” , „synów Iz ra e la ” , m a swe źród ło w B ogu, k tó ry „p o m n o ży ł m o c ludu sw ojego” (w. 14a). Izrael w raz z całym stw orzeniem rad o śn ie w ychw ala Jahw e,
18 L X X , Syr i V ig op u szczają tę aklam ację.
79 D o nich należą: w ieloryby, rekiny, węże, sm oki, k ro k o d y le. P o r. W j 7,12; p w t 32,33; Iz 27,1; 51,9; Jr 51,34; E z 29,3-6; 32,2-8; Ps 44,20; 91,13; Hi 7,12; L m 4,3.
80 P or. W . T y lo c h , dz. cyt., s. 45-46.
81 A u to r p salm u zgodnie z p o rz ąd k iem akcji stw órczej w R d z 1 w ym ienia n ajp ierw nieożyw ioną n a tu rę , n a stęp n ie rośliny i zw ierzęta a w reszcie człow ieka.
82 Cyt. W . B o r o w s k i, dz. cyt., s. 450. 83 P o r. G . R a v a s i, III, s. 976.
84 R . A .F . M a c K e n z i e (art. cyt., s. 222-223) z w arac a uw agę n a fa k t, że ps 148bc zaw iera 7 słów, k tó re w ystępują w p s 1 4 9 ,lb .2 b .4 a .9 b , tw o rząc sw oisty „ b ik o lo fo n ” o ra z n a to , że jed en z rękopisów ą u m ra ń sk ic h Ps 149,9bc (1 lQ P s a k .X X V l, 3) zaw iera lekcję z bliżoną d o Ps 148,bc.
M O T Y W A C JE U W IELB IEN IA BOGA 55 czego przejaw em jest ak lam acja „A llelu ja” 85. „ P o b o ż n i” (häsľdím) oznaczają ludzi w iernych (Ps 31,24), św iętych (Ps 37,28), uczciw ych i spraw iedliw ych (Ps 97,10). Synonim em ludzi „ p o b o ż n y c h ” w w. 14bc są „synow ie Iz ra e la ” , lud „bliski” B ogu (por. K p i 10,3; P w t 4,7; 7,6; Iz 58,2 )86. W yrażenie q erô b ô („w ew nątrz je g o ” ) w w. 14c zapew ne określa ideę „blisk ości” Izraela względem Boga, P a n a i W ładcy w szechśw iata (por. w. 11-13). Izrael jest św iadom swej odpow iedzialności a zarazem znaczenia m isji ja k ą pełni w śród innych n aro d ó w (por. w. 11 i 13-14).
Psalm 148 zdaje sięm ieć odniesienie do A p ok alip sy św. Jan a : „I usłyszałem jak b y glos wielkiego tłu m u i ja k b y glos wielu w ód, i ja k b y głos potężnych grom ów , k tó re m ów iły: „A lleluja! O to zakrólow ał P an B óg nasz, W szechm ogą cy. W eselm y się i rad u jm y i o d dajm y M u chw ałę...” (19,6-7).
O gólnie należy stw ierdzić, że analizow ane powyżej hym ny n a cześć B oga Stw órcy (Ps 100, 104,148) zaw ierają w sobie w ielorakie odm iany radości. Stw orzenie i po dtrzym yw anie św iata w istnieniu stanow i w ażną p o b u d k ę do chwały i uw ielbienia. C złow iek w raz z całą, ożyw ioną i m artw ą n a tu rą , we właściwy sobie spo sób , z podziw em i w dzięcznością w inien wysławiać S tw orzy ciela, T w órcę wszechrzeczy.
2. H ym ny na cześć B oga ja k o Zbawcy
„Id ea B oga zbaw iającego swych w yznaw ców je st w sp ólna dla w szystkich religii” 87. T akże Jahw e Bóg Izraela objaw ia się n aro d o w i w ybranem u i jest przez niego w ysław iany ja k o Z baw ca. W śród H y m n ó w P sałterza m o żn a w yodrębnić grupę psalm ów w k tó ry ch idea B oga Zbaw cy jest ideą w iodącą. Są nim i: Ps 33, 1 1 3 ,1 1 7 ,1 3 5 ,1 4 5 .
U w zględniając c h ro n o lo g ię 88, należy najpierw zająć się egzegezą psalm u 117. Jest to najkrótszy, dw uw ierszow y, u tw ó r P sałterza, stanow iący sam odzielną jednostkę literack ą o ch a rak terze doksologii. K ró tk o ść u tw o ru jest pow odem dla którego niektórzy egzegeci łączą go niesłusznie z Ps 116 lub z 1 1889. Z a integralnością i o d ręb nością p salm u przem aw ia fak t, że jest oddzielony od pozostałych ak lam acją h a lelu — jä h o raz to, że w w. 2 w ystępuje typow y zw rot lecôläm , k tó ry po jaw ia się często w zakończen iu psalmu, (por. Ps 15,5; 28,9; 41,14). P o n a d to treść u tw o ru , p o ru sz o n a p ro b le m a ty k a uniw ersalizm u, o d ró ż nia go od sąsiednich psalm ów . A u to r u tw o ru i czas p o w stan ia jest n iezn an y 90.
w. 1-2: „C hw alcie (halelu) Jah w e w szystkie n aro d y , wysław iajcie G o w szystkie lu d y ,91
85 W S ta ry m Testam encie alleluja było uważane za a kce n t radości i ta k też j e p rzyjęło chrześcijaństwo — cyt. za I. P a w la k , A lleluja z wersetem w liturgiim aszalnej, R B L 30(1977), s. 256.
m W yrażenie b enê jiá rä ’el (rzad k ie w p sa łterzu — p o r. Ps 103,7) — w ystępuje zwykle
w kontek ście h istorycznym ; p o r. R dz 36,31; Wj 1,1.12; 3,13.14.15 itp.
87 Cyt. C . L e s q u i v i t - P . G r e l o t , Zbaw ienie, STB , s. 1118. 88 Por. A . L a n c e ł l o t t i , I, s. 21-22.
89 P or. E . B e a u c a m p , L e Psautier, II, s. 215.
90 G . C a s t e l l i n o sugeruje, że sch em at Ps 17 stał się w zorem d la późniejszej k o m pozycji Ps 100; Libro dei Salm i, R o m a 19952, s. 484.
91 T M m a lekcję: h â ’um m îm , pl. o d ’um m ä h (por. R d z 25,16; L b 25,15 -p le m io n a , ro d y ). M . D a h o o d n a p o d staw ie J r 50,38 p ro p o n u je tu zm ienić n a ’êm îm (bogow ie) — p o r. P salm s, III, N ew Y ork, 19793, s. 152. L X X m a je d n a k : h oj laoj; V lg — p o p u li. B U S p ro p o n u je zm ienić n a 1 ’um m im ; p o p ra w k a ta nie zm ienia z asad n iczo treści.
bo u m o c n io n a n ad nim i jest Jego łaskaw ość a w ierność Jahw e (trw a) — n a wieki!
A lleluja! (h a lelû — jä h )” 92.
O b a w ersety są zb u d o w an e w sp osób chiastyczny: imię Jah w e jest użyte w pierw szym i o statn im stychu. W środ ko w y ch štychách im ię B oże jest zastąpione sufiksam i. N a p o cz ątk u psalm u m a m iejsce ra d o sn a zach ęta do w ychw alania Jahw e. Słow o h a lelû (pi.im ptv.2pl.m .) stanow i wezwanie zw rócone do w szystkich n a ro d ó w (kol — gójim). P o d o b n e w ezw anie do pochw ały spotykam y w Ps 67,4-5: „N iech C iebie B oże sław ią ludy; niech sław ią Cię wszystkie ludy. N iech się ra d u ją i w eselą n a ro d y ...” . W drugim stychu w.
1 występuje p o n o w n a z a ch ęta do w ychw alania (B oga), k tó ra potęgu je jeszcze atm osferę radości. D la w yrażenia tej zachęty a u to r użył rzadkiego w Biblii czasow nika šäb ah („uczcić” , „ch w alić”) 93. T en sam czasow nik w K o h 8,15 został użyty w zw rocie, w k tó ry m w ystępuje pod staw o w y term in w yrażający rad o ść (wešib ah etí ’ä n í !et - h aśśim h ah — „sław iłem ra d o ś ć ” ). O dpow iednikiem „w szystkich n a ro d ó w ” są „w szystkie lu d y ” (kol — h ä ’um m ím ). R ad o sn e wezwanie do w ielbienia B oga Izraela, skierow ane do innych n a ro d ó w , po jaw ia się w P salm ach do ść często (np. Ps 47,4; 57,10; 108,4 )94.
W erset drugi Ps 117 stanow i uzasadnienie rad osnej pochw ały. P ow odem , dla którego w szystkie n a ro d y i ludy w inny wielbić Jahw e jest Jego "łask aw o ść i w ierność” (hesed w e’ëm et). Z w ro t ten spoty k am y w innych p salm ach (por. Ps 25,10; 40,12; 57,4) i w yraża głów nie a try b u t niezm ienności i życzliwości B oga względem Iz ra e la 95. W Ps 31,8a hesed (łaskaw ość) B oża staje się przyczyną radości: „W eselę się i cieszę z Tw ojej łask i” (’ägiläh we’eśem h a h b h asdekä). W yw odzący się od tego sam ego pierw iastk a słow nego (hsd) häsíd (pobożny, łaskaw y) określa ludzi, k tó rzy w Ps 132,9.16 i 149,5 są p odm io tem radości. T erm in ’ěm et akcentuje głów nie niezm ienność i niezaw odność pom o cy ud zielo nej przez B oga swem u lu d o w i96. W ierność i łaskaw ość B oża zgodnie z w. 2 jest po tężn a (g äbar) i trw a n a wieki (lecólam ). P salm kończy się rado sn ym wezwaniem d o poch w ały - A lleluja („chw alcie J a h w e ” ).
Isto tn e m oty w y uw ielbienia B oga p o d aje rów nież a u to r alfabetyzującego psalm u 33. U tw ó r ten p o ch o d zi p ra w d o p o d o b n ie z czasów po niewoli, gdy w Izraelu rozw ijała się lite ra tu ra ju ry d y czn a, i m ąd ro śc io w a97. P salm 33 najogólniej m o ż n a podzielić na: w pro w ad zen ie (w. 1-3), osnow ę (w. 4-19), k tó ra rozpoczyna się p a rty k u łą u za sad n iającą k i i zakończenie (w. 20-22)98.
92 L X X i Vlg u m ieszczają tę ak lam ację n a p o c zą tk u psalm u ; Syp o p u s z c z a ją . 93 W ystępuje jeszcze ty lk o w Ps 63,4; 145,4; 147,12; K o h 4,2; 8,15.
94 Por. A . K l a w e k , L a u d a te D om inum om nes gentes, R B L 4(1951), s. 244-250. 95 P or. H . J . S t o e b e , hesed G ü te , a rt. cyt., s. 617-619.
96 Por. W . W i l d b e r g e r , ’m n fest, sicher, T H A T I, k. 205-206; A . T r o n i n a , P ole sem antyczne pojęć 'emet і ’em ûnàh iľ P sałterzu, R T K , X X V 1(1978), s. 50.
91 P or. A . D e i s s l e r , dz. cyt., s. 135. N ie k tó rz y egzegeci o p o w ia d ają się za czasem wcześniejszym — p o r. L . J a c q u e t , I , s . 8 9 7 .
98 G . R a v a s i (dz. cyt., I, s. 599) p ro p o n u je in n y p o d ział: w ezw anie d o p o ch w ały (w. 1-5), k o rp u s h y m n u (w. 6-19) i zakończenie (w. 20-22). W k o rp u sie h y m n u w yróżnia o n trzy stro fy (w. 6-9;
M O TY W A C JE U W IELB IEN IA BOGA 57 w. 1: „W ołajcie ra d o śn ie (ren n enû) spraw iedliw i
n a cześć Jahw e,
p ra w y m " przystoi chw ała (tehillah), w. 2: W ychw alajcie Jah w e n a cytrze,
grajcie M u n a h arfie o dziesięciu stru n ach , w. 3: Śpiewajcie M u 100 pieśń now ą,
pięknie grajcie w śród okrzyków rado ści (biterù câh). w. 4: Bo słow o Jah w e jest praw e,
a każde Jego dzieło (d o k o n a n e jest) z w iernością, w. 5: O n m iłuje spraw iedliw oś i praw o,
łaskaw ością J a h w e 101 n a p e łn io n a jest ziem ia” .
T rzy w stępne wersety psalm u zaw iernją w ezw anie d o w ychw alania Jahw e. W ystępuje tu szereg im peratyw ów (ran n nû, h ô d û , zam m erû , širu, naggën) typow ych dla w yrażenia p o ch w ały 102. C zasow nik rä n a n (w .l) jak k o lw iek m oże oznaczać niekiedy krzyk bólu i sm u tk u (por. Ps 17,1; 106,44), w form ie gram atycznej piel, tak ja k w om aw ianym tekście, oznacza zawsze uczucie rad o ści103. Jest to rad o ść intensyw na i zarazem ze w n ętrzn a104. Liczba m n o g a czasow nika o raz bliski k o n te k st w k tó ry m m o w a jest o „sp raw iedliw ych” i „p raw y ch ” m oże w skazyw ać n a jej w spólnotow y ch a rak ter. P o dm io tem radości w w. 1 są saddîqîm (spraw iedliw i). N igdzie w P sałterzu nie m a definicji sad dîqîm 105. N a po d staw ie k o n te k stu m o żn a jedynie w nioskow ać, że są to ludzie, k tó ry ch Bóg m iłuje (Ps 146,8), n a k tó ry ch zw raca swój w zrok i k tó ry ch w ołania w ysłuchuje (Ps 37,25). O tacza ich sw oją łaską (Ps 5,13), przychodzi z p o m o cą w p otrzebie (Ps 64,11), strzeże i w spom ag a (Ps 55,23). W Ps 33,1 n ie m a bliższego określenia saddîqîm . D alszy k o n tek st (w.5), w k tó ry m w ystępuje słowo sed ä q ä h (spraw iedliw ość) łącznie ze słow em m išp ä t (p raw o ) m o że w skazyw ać, że chodzi tu o ludzi, k tó rz y za ch o w u jąc P raw o u czestn iczą w spraw iedliw ości B ożej106. R a d o ś ć sp raw iedliw ych (w. 1 a) m a swe b ez p o śred n ie ź ró d ło w Jah w e, św iadczy o ty m p rz e d ro ste k b e (w) za sto so w an y p rzy im ieniu B o ży m 107. S ło wo sad d îq îm zach o d zi w p araleliźm ie ze słow em j ešarím (p ra w i)10“. M . D a hood uw aża, że p o d o b n ie ja k w Ps 3,9, w ystępująca n a p o cz ątk u słow a spół głoska lâm ed spełnia funkcję w o łac za109. W tym w yp ad ku należałoby
99 W T M : Iaje šarím , n ie k tó re ręk o p isy m ają lekcję welaješärľm . M . D a h o o d (dz. cyt., I, s. 199) Ps 3 3 ,lb tłum aczy: in lauding, O upright, the G lorius One!.
io° w Julku ręk o p isach aram ejsk ich p o ja w ia się tu im ię B oże Jahw e.
101 R . K i t t e l (B H ) p ro p o n u je czytać h a sd ô (Jego lask a). B rak większych p o d sta w d o zm ian y lekcji.
102 P o r. C . W e s t e r m a n n , D as Loben G ottes in den Psalm en, G ö ttin g e n 19683, s. 93. 103 P o r. L . K o e h l e r - W . B a u m g a r t n e r , dz. cyt., s. 896.
104 R änan, ém ettre de sons, suppose toujours une ém otion profonde qui se traduit extérieurem ent
par une expression vibrante, bruyante m êm e, p ar laquelle on cherche à intensifier encore ses sentim ents et à les fa ir e partager p a r a u tr u i— cyt. L . J a c q u e t , I, s. 699. Por. R . F i c k e r , m n ju b e ln , T H A T II, k.
782.
105 P o r. S . Ł a c h , dz. cyt., s. 615.
io<> p o r £ K o c h , sdq g em e in sch aftslreu /h eilv o ll sein, T H A T II, k. 520.
107 W u lg a ta pierw szy stych w. 1 tłu m aczy n ied o k ład n ie: L a u d a te iusli D om inum . N a to m ia s t p op raw n ie od d aje tek s t S ep tu a g in ta: ag alliásth e, d ík aio j, en tö k y riô .
108 P o d o b n y p aralelizm s p o ty k a m y w Ps 64,11; 97,11; 140,14. 109 Por. M. D ahood, I, s. 201.
w yrażenie laješarím tłum aczyć: „O p raw y!” (w odniesieniu d o B oga). W ydaje się jed n ak , że läm ed w skazuje tu n a trzeci p rz y p ad ek — celow nik. D o w o d em tego jest w zm iankow any paralelizm („spraw iedliw i,, — „ p ra w i”) oraz liczba m n o g a przym iotnika „ p ra w i” . P o d o b n ie słow o t ehilläh w w. łb nie należy tłum aczyć przy pom ocy w ołacza: „O ch w alebny” 110. Słow o to należy rozum ieć raczej w sensie życzenia p salm isty, by „ p ra w i” ra d o śn ie (ra n n en û - w. 1 a) głosili chw ałę, a nie ja k o zw ykłą aklam ację. W yrażenie n ä ’w äh w yw odzi się o d p ierw iastk a słow nego n ’h i tłum aczo n e jest zw ykle czasow nikow o („p rzy sto i” ) 111.
W w. 2 z a w arta je st p o n o w n a zach ęta do rado snej pochw ały B oga. Słowo hôd û („sław cie” - hi.im ptv.pl.m .) m a za pod staw ę pierw iastek słow ny jd h . C zasow nik jä d ä h hi. w lite ratu rz e biblijnej z czasów po niewoli jest synonim em term in u gil112. W P sałterzu jä d ä h w ystępuje k ilk ak ro tn ie w bliskim k ontekście z innym i term in am i rad o ści (por. Ps 28,7; 43,4; 97,12). U czucie radości w w. 2 zostało sp otęgow ane jeszcze bardziej p o przez w zm iankę o grze (zam m eru ) n a in stru m en tach m uzycznych, cytrze (por, Ps 98,5; 149,3; 150,3) i h arfie o dziesię ciu stru n ach (por. Ps 92,4; 144,9). W S tarym T estam encie są w zm iankow ane rów nież inne in stru m en ty m uzyczne używ ane w różnych m o m en tach i o koliczn o ściach życia ludzkiego: n aro d zin , wesela, spraw ow anej liturgii, przeniesienia A rki P rzym ierza, w in o b ra n ia , p o grzebu itp .113
W erset trzeci stano w i rozw inięcie w ezw ań pochw alnych. Pierwszy stych w. 3 trak tu je o zbiorow ym śpiewie (srû — im ptv. 2 pl.m .) „now ej pieśni” n a cześć Boga. C zasow nik sir p o za nielicznym i p rz y p ad k am i zasto so w an ia świeckiego (por. Iz 5,1; So 2,14; P rz 25,20) ozn acza zw ykle rad o sn y , o ch arak terze kultow ym , śpiew n a cześć Ja h w e 114. W a rto przy tym zauw ażyć, że w Biblii w ystępuje sto su n k o w o często zw rot: širu Ie J a h w e 115. B y ćm o że n a p o d stw ieteg o zw rotu n iek tó rzy tłum acze aram ejscy um ieścili w swoich ręko p isach Ps 33,3 zam iast zaim k a osobow ego (ló) im ię Boże Jahw e. Egzegeci różnie k o m en tu ją wyrażenie šír h äd ä š („pieśń n o w a ” — w. За). P rob lem zasadniczy stanow i ustalenie znaczenia (w analizow an ym tekście) p rz y m io tn ik a häd äš. R o d z ą się bowiem pytan ia: N a czym poleg a „n o w o ść” pieśni? Czy chodzi tu tylko o odnow ienie, g ru n to w n ą p rz eró b k ę starego tek stu lub w pisanie do niego nowej m elodii? W edług H . G u n k e la „P ieśń n o w a ” jest w ynikiem nowej sytuacji. D la zwykłych spraw m o g ą w ystarczyć stare pieśni, n a całkiem no w ą okoliczność p o eta ułoży „P ieśń n o w ą ” 116. M . M a n n a ti uw aża, że przy m io tn ik h äd ä š należy
110 W sk azan e p rzez M . D a h o o d a (p o r. tam że) p a raleln e w yrażenie t ehillôt jis r â ’êl („ C h w ało Iz ra e la ” ) w Ps 22,4 ze w zględu n a ró ż n y k o n te k s t i o d m ien n ą k o n stru k c ję g ra m a ty c z n ą zd an ia, nieczego nie u zasad n ia.
111 M . D a h o o d tw ierdzi, że jes t to ini', co n str. fo rm y pi. p ierw iastk a słow nego n ’w, k tó ry wyrraża pochw ałę i w ysław ianie — p o r. dz. cyt., I, s. 200.
112 P o r. J . B e r g m a n - H . R i n g g r e n - C h . B a r t h , gjl gîlâh, T W A T I, 8/9 (1973), k. 1015. 113 Szerzej n a te m a t m u zy k i w Izraelu : E . G e r s o n - K i w i , M usica, E ndB IV , T o ri- n o -L eu m an n 1970, k . 1390-1402; R . R a k , M u z y k a w P iśm ie św iętym , P E B , II, s. 121-126.
114 T ru d n o jest, szczególnie w starszych w arstw ach S tareg o T esta m en tu , oddzielić znaczenie świeckie śpiew u od religijnego. D as Singen und In strum entalm usik gehören von A n fa n g an in den
Bereich des K ultes; erst sp ä t ergibt sich eine Trennung von sakraler und p rofaner M u sik — cyt. R .
F i c k e r , šír singen, T H A T II, k. 895.
113 P o r. W j 15,21; Iz 42,10; J r 20,13; Ps 96,1.2; 98,1; 149,1; p o r. Ps 68,5.33; 105,2. 116 P o r. H . G u n k e l , D ie P salm en...., s. 140.
M O TY W A C JE U W IELB IEN IA BOGA 59 rozum ieć w kontekście S tarego P rzym ierza. Pieśń n o w a m a n a uw adze odn ow ie nie starych relacji Iz ra e la z B ogiem 117. A. L ancełlotti p o w ołując się n a tek st Iz 42,10-11 słow o h ä d ä š odn osi d o czasów m esjańskich. H .J. K ra u s tw ierdzi, że häd äš nie m a znaczenia czasow o —■ relatyw nego; psalm 33 jest hym nem eschatologicznym , w szystko obejm ującym i przenikającym katego rię czasu i p rzestrzeni118. In n i egzegeci szu k ają rozw iązan ia n a płaszczyźnie liturgicznej i duchow ej119. G . R av asi usiłuje, raczej w sposób sztuczny, połączyć pow yższe opinie i stw orzyć „u n iw ersaln y ” k o m e n ta rz d o om aw ianego w yrażenia. Z d a niem jego Pieśń jest dletego now a, poniew aż osiąga „ p o z io m ” ludzkiego dośw iadczenia; b o w yraża rzeczyw istość stw órczą (por. Ps 103; 104) i zbaw czą (por, Ps 33,8.10.12-16 w przeszłości i teraźniejszości. P o n a d to jest now a, gdyż m a perspektyw y eschatologiczne (A p 5,9) 12°.
W ocenie trze b a stw ierdzić, że w szystkie przedstaw ion e powyżej hipotezy odnośnie d o znaczenia w yrażenia šír h ád á š w Ps 33,3 m a ją zn aczn ą dozę praw d o p o d o b ień stw a. Z e w zględu je d n a k n a to , że w bliskim kontekście (w. 2.3,4) b ra k jest szczegółow ych d an y ch dotyczących treści tego w yrażenia, nie sposób jest d o k ład n ie ustalić właściw y sens i znaczenie. Z apew ne nie chodziło psalm iście o now y tek st czy też m elodię. P aralelne teksty, w któ ry m w ystępuje zw rot šír hädäš, nie d ają p o d staw do tak ich przypuszczeń121. M o żn a się jedynie dom yślać, iż „P ieśń n o w a ” m a zw iązek z now ym i czynam i B oga (por. w. ł .5.6), k tó re to czyny d o m ag ają się odpow iedzi ze strony człow ieke w postaci nowej pieśni122.
W drugim stychu w. 3 psalm ista zachęca pon ow nie d o gry n a in stru m en tach m uzycznych (naggën - p o r. w. 2). G ra ć należy pięknie i rado śnie (hêtibû), gdyż o d b io rcą m uzyki jest sam P a n Bóg (por. w. 2 a )123. Szczególnym wyrazem radości jest okrzyk t ru cah w zniesiony n a cześć jedynego W ładcy Izraela (por. Ps 47,6; 95,1; !0 0 ,1 )124.
W iersze n astęp n e (w. 4 i 5), k tó re zaw ierają u zasadnienie pochw ały i radości, są ściśle p o w iązane ze so b ą tw o rząc chiazm . P rzy m iotn iko w i jä š ä r (w.4a) odp o w iad a rzeczow nik ’ëm û n âh (w.4b), k tó ry z kolei w w. 5 m a dalsze synonim y: sed ä q ä h , m išp ät i hesed. P o dm iotem d ziałan ia w w. 4 je st słowo Jah w e (deb a r -— Ja h w e )125. P salm ista słow o Boże określa ja k o „praw/e” . P rzy m io tn ik jä šä r (praw y) m o ż n a tłum aczyć rów nież: „ p ro sty ” , „słu szny” , „przy jem n y ” . G dyby przyjąć o statn ie znaczenie tego p rzy m io tn ik a, słow o Jah w e niosło by z sobą uczucie przyjem ne i ra d o sn e (por. Ps 119,74). W yrażenie „ k a żd e jego
117 P o r. M . M a r m a t i , L e s P sum es 2 Paris 1967, s. 21. 118 P o r. H . J . K r a u s , P salm en 1, s. 410.
119 P o r. C . J e a n - N e s m y , P arole e t E sprit du P sautier chrétien III, S ain t-C én eré 1976, s. 171; C . J e a n - N e s m y , L a Tradition m édite le P sautier chrétien, II, 1, P aris 1973, s. 136.
120 P o r. G . R a v a s i , I, s. 597.
121 Рог. C . W e s t e r m a n n , h ä d ä š n eu , T H A T i , k. 529.
m p o r j j g i a p o t t e r i e , N ow e, STB , s. 562-565; H . H a a r b e c k , N u o v o , D c b N T , s. 1105-1107.
123 C zasow nik jä ta b w fo rm ie hi. znaczy: czynić d o b rz e, p o stę p o w a ć d o b rz e, spraw iać rad o ść. 114 G . R a v a s i u w aża, że słow o ter ù câ h pierw o tn ie o z n aczało o k rzy k w ojenny, p o niew oli zostało w łączone d o jęz y k a litu rg iczn eg o (p o r. dz. cyt., I, s. 597).
125 H . J . K r a u s tw ierdzi, że d b ar Ja h w e zajm uje w h y m n ach c en traln e m iejsce i m a „ c u d o w n ą ” m o c (dz. cyt., I, s. 410).
dzieło dokonane jest z wiernością” (w. 4b)126 m a swe odniesienie w Pw t 32,4, gdzie są wymienione inne przymioty Jahw e (jäšär, saddľq). W ierność (’em ûnâh) oznacza tu niezmienność wyroków Boga (por. Ps 33,9). W odróżnieniu od nietrwałych zamysłów ludzkich (w. 10), Jego zamiary trwają wiecznie (w. 11). W ystępują tu trzy, charakterystyczne dla teologii Przymierza, słowa:127 sedäqäh — „sprawiedliwość zbawcza” , objawiająca się poprzez doświadczenie Izraela w różnych m om entach jego dziejów (por. w. 16.19; ;P s 11,7; 37,28)12a; m išp ät— jedna z nazw Praw a (por. Ps 119, 43.62.102); hesed — term in określający aktywną i zarazem pełną dobroci postawę Boga względem człowieka (por. Ps 36,6; 92,3; 98,3). Te trzy klasyczne słowa wskazują na sens w. 5: „Jahw e, który sprawiedliwość miłuje, przede wszystldm kieruje się nią sam, spełniając wiernie swe obietnice i darząc przez to ludzi swą łaskaw ością” 129. Sprawiedliwość, Praw o i łaskawość Boża stanowi dla narodu wybranego wielką wartość; jest przyczyną dum y, szczęścia i radości (por. Ps 33,1.10.12).
w. 21: „ T a k ,130 w N im rad u je się (jiśm ah) nasze serce, bo ufam y Jego św iętem u Im ien iu ” 131.
P rzed o statn i w erset p salm u 33 (w. 21) zaw iera głów ny m otyw radości (por. w. 1.4.5) - Bóg Jah w e (por. w. 20); w N im bezp ośred nio (bo) radu je się serce. Jest to radość w ew nętrzna, o czym św iadczy użyty w tekście czasow nik śam ah oraz w zm iankow any, głów ny o rg a n człow ieka, jak im jest serce — siedlisko m yśli i uczuć (por. Ps 4,8; 7,11; 73,1). R ad o ść z B oga, k tó reg o imię święte (por. Ps 103,1; 105,3; 106,47) zgodnie z w. 21b jest skutkiem zaw ierzenia (bth) i ufności (por. w. 20 i 22). R ad o ść ta, p o d o b n ie ja k w w. 1-3, m a c h a ra k te r w sp ó ln o to w y 132; w skazuje n a to sufix (1 os.l.m n.) zastosow an y przy słowie serce o ra z fo rm a gram aty czna (1 os.l.m n.) czasow nika b ätah .
A nonim ow y hym n 135, należący do grupy p salm ów zw anych H a lle l133, zaw iera rów nież w ątki uw ielbienia Boga. H y m n ten m a w yraźne odniesienie do innych K siąg S tarego T estam e n tu , zw łaszcza P e n ta te u c h u 134. N ie b ra k
126 w T M : b e ’è m û n â h (dosłow nie: „w w ierności” ). Q uesto — nella fadelt'a — noto
tecnicam ente come il beth essentiae, à un m odo sem itico per esprim ere l'essenza profonda su cui poggia una realtà — cyt. G . R a v a s i , 1, s. 602. O d n o śn ie d o znaczenia b e th essentiae zob. jeszcze: P . J o u o n , Grammaire de l'hébreu biblique, R o m e 1926 (p rzed ru k 1965), s. 404.
121 P o r. J . K u d a s i e w i c z , H istoria i teologia P rzym ierza, w: M P W B (red. S. Ł ach -M . F ilipiak), L u b lin 1975, s. 132.143.
128 P o r. jeszcze Ps 89,15; 97,2; 99,3; Iz 33,5; 55,19; J r 9,23. 125 C yt. B P 2, 2, s. 156.
130 W T M : ki. N ie k tó rz y egzegeci (p o r. H . J . K r a u s , dz. cyt., 1, s. 260) tłu m a czą w sp o só b przyczynow y: „ b o ” , „ g d y ż ” , „ p o n ie w a ż ” . W ydaje się jed n a k , że p a rty k u ła k i pełni tu funkcję po tw ierd zającą (affirm atio n ). P o r. P . J o ü o n , dz. cyt., s. 502-503. P od o b n ie, w znaczeniu tw ierdzenia, p a rty k u łę k í w w. 21a tłum aczy A . D eissler, A. L an cello tti i L. Jacq u et. N a to m ia s t w w. 21 b p a rty k u łę ki w iększość egzegetów idąc za T a rg , Syp i H ier tłum aczy przyczynow o.
u i 'I'M : b šém; n a p o d sta w ie lekcji L X X (en tó o n ó m ati) p ro p o n u ją w staw ić spójnik w aw („i w im ieniu” ). C h o ciaż ta k ą p o p ra w k ę su p o n o w ał by rów nież tek st Vlg („ et in n o m in e ” ), trze b a stw ierdzić, że lekcja T M jest d o b rz e z ac h o w a n a we w szystkich k o d e k sa ch , a tym sam ym w iary g o d n a.
132 T ru d n o je d n a k ustalić czy chodzi tu o g ru p ę społeczno-religijną (np. s a d îq îm — w w. 1) czy też cały n a ró d (p o r. w. 12).
133 P o r. S. Ł a c h , dz. cyt., s. 555; T . B a l l a r m i , dz. cyt., s. 235.287; B P 2, 2, s. 393; R . S á n c h e z , H allel, IV , T o rin o -L eu m a n n 1980, s. 23-24.
134 N p . Wj 18,11; P w t 7,6; 32,36 itp. P o r. J .W . R o g e r s o n - J . W . M c K a y , P salm s, III, L o n d o n -N ew Y o rk 1977, s. 144-145; R . E . M u r p h y , Salm i, G C B , s. 766.
M O TY W A C JE U W IELB IEN IA BOGA 61 także p aralel (być m o że zapożyczeń) w ra m a ch P sa łte rz a 135. C h a ra k te r litu rg icz ny i język u tw o ru , za w arte w nim aram aizm y, zdaniem w iększości egzegetów św iadczą o pow ygnaniow ym czasie p o w stan ia p sa lm u 136. W Ps 135 m o ż n a wyróżnić: w prow ad zenie — w ezw anie do chw ały (w .1-4), osnow ę (w. 5-18) i zakończenie (w form ie błogosław ieństw a - w. 19-21)137.
w. 1: „A lleluja (halelûjâh).
C hw alcie (halelû) im ię Ja h w e 138, chw alcie (h alelû) słu d zy 139 Jahw e, w. 2: wy, k tó rzy stoicie w d o m u Jahw e,
n a dziedzińcach d o m u B oga naszego,
w. 3: C hw alcie (halelù )140 Jahw e, bo d o b ry 141 jest J a h w e 142, grajcie Jego im ieniu, co jest m ile” .
W stępne trzy wiersze Ps 135, k tó re zdaniem W . B orow skiego stan o w ią o dręb n ą jed n o stk ę literack ą, m a ją c h a ra k te r pochw alny i zarazem ra d o sn y 143. N a p o cz ątk u psalm u w ystępuje w zm iankow an e ju ż w yrażenie h a lelû jä h („chw alcie Ja h w e ” , k tó re z n a tu ry w yraża ra d o ść i pochw ałę B o g a.144 W yrażenie to stosu nk ow o wcześnie zostało u trw a lo n e w liturgii synagogalnej; grecki przekład — S ep tu ag in ta — tran sk ry b u je: allelo u ia145. P ochw alne A lleluja przechodzi w bardziej k o n k re tn y , określony, n ak a z w ychw alania im ienia Jahw e (halelù ’et-šem Jahw e). N ależy zaznaczyć, że imię Boże Jahw e nie jest czymś odłączonym od O soby. B óg u to ż sa m ia się d o tego sto p n ia ze swoim w łasnym imieniem, że kiedy m ów i o sw oim im ieniu, to m ów i o sobie sam y m 146. W ysław ianie im ienia B ożego, czyli B oga, jest sp raw ą pierw szorzędną, o czym m oże św iadczyć aż trz y k ro tn e zastoso w anie p ierw iastk a hll w ra m ach jedn ego w ersetu (halelû jä h ... h alelû... Jah w e... h a lelû — w. 1). N iek tó re teksty, szczególnie z K sięgi K ro n ik , w skazują, że ra d o sn e w ysław ianie B oga o d by w a się w sposób głośny, n ierz ad k o przy ak o m p an iam en cie in stru m en tó w m uzycznych
135 P o r. A . A l o n s o - S c h ö k e l , I, S a lm i, T o rin o 1981, s. 204.
136 P o r. L . J a c q u e t , 111, s. 5 5 7 . P r z e c i w n i e , z a s t a r o ż y t n y m c z a s e m p o w s t a n i a h y m n u , o p o w i a d a się A . M a i l l o t - A . L e l i è v e ( I I I , s. 1 9 9 ).
!37 P o r . G . R a v a s i , III, s. 713-715; A . L a n c e ł l o t t i , III, s. 268. E . B e a u c a m p (II, s. 259-260) Ps 135 dzieli na: H ym n au D ieu de l'A lliance (w. 1-12), In v ita tio n à b én ir le D ieu ju sticier d ’Israël (w. 13-21).
138 W tekście z Q u m ra n (11 Q P sa ) o b a stychy w iersza są um ieszczone o d w ro tn ie (por. Ps 113,1); L X X i V lg m ają je d n a k z ac h o w a n ą ko lejn o ść zg o d n ie z T M (p o r. Ps 134,1).
139 W T M : ca b d ê Jahw e; H ier — cá b äd im ’et Jahw e. L X X i Vlg tłu m aczą za p o m o cą w ołacza: „o słudzy Jahw e!” .
140 W T M : h a lelü-jäh. N ie k tó rz y egzegeci n a p o d staw ie tek stu z Q u m ra n (p o r. pow yżej) czytają: h a lelû -Jah w e lu b h a lelû -lô — p o r. L . J a c q u e t , III, s. 559.
141 E . B e a u c a m p P s 135,31 tłum aczy n ied o k ła d n ie : Pour ses bontée célébrez le Seigneur (II, s. 257).
142 K o d eks P a ry sk i V L 11947 i Syr o p u szc za ją im ię B oże. 143 P o r. W . B o r o w s k i, dz. cyt., s. 420.
144 W zakończeniu p salm u (Ps 135,21) lekcja h a lelu jä h jes t n iep ew n a, o p u s z c z a ją L X X , Syr i Vlg.
145 P o r. C . W e s t e r m a n n , hll pi. lo b en , T H A T I, k . 502. W tekście h eb rajsk im słow o A lleluja przybiera ró żn e fo rm y g ra m a ty c z n e — p o r. Ps 104,35; 106,1; 111,1.
146 P o r. H . G a z e lle s , Im ię, STB, s. 324; A . E . E c k m a n n , Z n a czen ie im ienia B ożego h> Psałterzu, w: O braz B oga >ť Psałterzu, L u b lin 1982, s. 149-151 (S tud T eo l 3).
