Roman Kieferling
Konserwacja zniszczonego przez
pożar krucyfiksu z Niedźwiedzia
Ochrona Zabytków 45/3 (178), 232-236
1992
1950-1990
RO MA N KIEFERLING
T B L CDZIEŁSZTUKI
^ ÏÏSPwKRAKOWlE
KONSERW ACJA ZNISZCZONEGO PRZEZ POŻAR KRUCYFIKSU
Z NIEDŹW IEDZIA
Latem 1982 r. w m iejscowości Niedźwiedź koło M ie c h o wa, w tamtejszym kościele parafialnym Św. W ojciecha w ybu chł groźny w skutkach pożar. Zniszczeniu uległ dach kościelny oraz częściowo wnętrze, w którym znaj dow ało się wiele cennych zabytków sztuki, w tym póź- nogotycki krucyfiks na belce tęczowej. Zachowane po pożarze, zw ęglone fragm enty rzeźby poddano zabiegom konserwatorskim 1, po których obiekt p ow ró cił na pier w otne miejsce.
Kościół parafialny w Niedźwiedziu zbudow any został w latach 1 48 6-14 93 przez muratora M ikołaja z Lublina w miejscu drewnianego, w zm iankow anego w latach 1 3 2 5 -1 3 2 7 2. W spomniana rzeźba Chrystusa U krzyżow a
nego stanow i być może element pierw otnego w ystroju
wnętrza św iątyni. Jej autor pozostaje nieznany. W ykona na została w drewnie lipow ym jako rzeźba pełnoplas- tyczna, polichrom ow ana, umieszczona na krzyżu w kom - ponow nym w przestrzeń pomiędzy belką a łukiem tęczy. Zarówno sposób rozwiązania form y rzeźbiarskiej, jak i rozmiary obiektu sprawiają, że mamy tu do czynienia z dziełem m onum entalnym . Wysokość postaci Chrystusa w ynosi 230 cm, rozpiętość jego ramion 200 cm, przy długościach belek krzyża rów nych (o d po w ie dn io) 263 i 234 cm.
W wyrazie plastycznym rzeźby dom inuje tragizm cier pienia, skoncentrowany na twarzy Ukrzyżowanego, p o głębiony napięciem mięśni i głębokim zwisem ramion. Konsekwentnie zastosowany kanon proporcji, połączony z ekspresją kompozycji, świadczy że autor dzieła m ógł pozostawać w zasięgu oddziaływania sztuki W ita S tw o sza. Całość rzeźby pokrywała pierw otnie w arstw a za prawy kredow o-klejow ej, na której w ykonana była p o li chromia i srebrzenia (w partii perizonium ) w technice pulm entow ej. Pierwotna polichrom ia zachowała się w stanie szczątkowym jedynie w dolnych partiach rzeź by. Jej bardzo zły stan (zintegrow anie z w arstw am i przemalować w skutek działania wysokiej temperatury, przepalenie) nie p o zw o lił na ustalenie użytego spoiwa i palety barw. W yniki badań dendrologicznych p ie rw o tnego drewna obiektu wykazały, że postaż Chrystusa w yrzeźbiono w drew nie lipow ym (THia parvifo/ia), a be lki krzyża w ykonane zostały z drewna sosnowego (Pinus
1 Prace konserwatorskie przeprowadzone zostały w latach 1 9 85 -198 6 przez zespół konserwatorów dzieł sztuki w składzie: Maria Lisowska-Dziuba, Stanisław Dziuba, Roman Kieferling. 2 Katalog Z abytkó w S ztuki w Polsce, t. I. W ojew ództw o krako
wskie, z. 8. Pow. m iechow ski. Warszawa, 1953, s. 239.
silvestris). Poszczególne elementy obiektu, takie jak g ło
wa Chrystusa, korpus, ręce, deska zamykająca w ydrążo ne odw rocie, belki krzyża, połączono ze sobą z zastoso waniem gniazd, czopów i kołków drewnianych.
Stan zachowania rzeźby przed przystąpieniem do prac konserwatorskich był wypadkową wielu czynników nisz czących, z których na pierwszy plan wysuwają się znisz czenia wyw ołane wysoką temperaturą. Należy pamiętać, że wcześniej, na przestrzeni blisko pięciu wieków, obiekt podlegał naturalnym procesom starzenia, zachodzącym pod wpływ em czynników fizycznych, fizykochemicznych i biologicznych. Występujące cyklicznie wahania tempera tury i wilgotności powietrza pow odow ały naprzemiennie pęcznienie i kurczenie się drewna, prowadząc w rezultacie do powstania w jego masie licznych rys i głębokich pęk nięć, przebiegających w płaszczyznach promieniowych. Te same przyczyny spowodowały rozluźnienie połączeń drew na, spękanie i utratę spójności zaprawy z podłożem. Doda tkowym czynnikiem osłabiającym strukturę drewna rzeźby było żerowanie w jej wnętrzu owadów z rodziny kołat- kowatych (Anobiidae). Zniszczenia wywołane przez ow a dy wystąpiły szczególnie w partii torsu i od strony od wrocia. Powstałe w wyniku osłabienia drewna ubytki for my rzeźbiarskiej starano się w przeszłości uzupełniać. Wstawki drewna występują głównie w partii perizonium. Belki krzyża wzmocniono listwami przytwierdzonymi do ich krawędzi, przez to stały się nieco grubsze niż pierwo tnie. Połączenie głowy i ramion Chrystusa z torsem noszą ślady wtórnego montażu za pomocą gwoździ i kołków jodłowych.
Zdecydowanie najpoważniejsze uszkodzenia rzeźby po wstały podczas pożaru kościoła w 1982 r. Źródłem ognia i wysokiej temperatury był płonący dach kościelny, co sprawiło, że zawieszona pod sklepieniem rzeźba Chrys
tusa Ukrzyżowanego paliła się od góry. Największe zni
szczenia w ystąpiły w ięc w partii uniesionych rąk Chrys
tusa, jego g łow y, torsu, poziomej belki krzyża oraz gór
nego odcinka belki pionow ej. Elementy te musiały palić się otw artym ogniem, podczas gdy stopy i dolny odcinek belki pionow ej poddane były jedynie działaniu wysokiej temperatury i zachowały się stosunkow o lepiej. Zupeł nemu zniszczeniu uległy fragm enty o niewielkiej kubatu rze, jak dłonie, precyzyjnie opracowane form y modelun- ku g ło w y i wszystkie odstające partie w górnej części rzeźby. Pozbawione dłoni ręce Chrystusa uległy zupeł nemu zw ęgleniu, obejmującemu w najwęższych miejs cach pełny przekrój drewna. Palące się drewno prze chodziło stopniow o w postać węgla drzewnego, zm niej
szając swą objętość, w w yniku czego ręce stały się zbyt cienkie w zestawieniu z proporcjami postaci. W kubatu rze węgla drzewnego powstała siatka głębokich, poprze cznych spękań i podział na pryzmatyczne kostki o o d kształconych, uw ypuklonych płaszczyznach przyrostów rocznych drewna. Podobne zjawisko w ystąpiło na torsie i poziomej belce krzyża. Cała powierzchnia zwęglonego drewna stała się krucha, osypująca, podatna na ścieranie. W miejscach złuszczeń warstwy powierzchniowej u w id o czniła się siatka korytarzy wydrążonych przez owady. Pod w pływ em wysokiej temperatury powstały odkształcenia 0 charakterze zmian reologicznych. Deformacji uległy ręce
Chrystusa, a także tors, gdzie wskutek nagłego, nierów
nomiernego skurczu masy drewna wystąpiło głębokie, wzdłużne pęknięcie, sięgające wnęki wydrążonej w o d wrociu rzeźby. W miejscach połączeń poszczególnych elementów o nierównoległym usłojeniu pojaw iły się szczeliny i uskoki, wynikające ze znacznej różnicy zmian objętości drewna w płaszczyźnie przekroju wzdłużnego 1 poprzecznego. Partie obiektu poniżej kolan Chrystusa w najmniejszym stopniu zostały dotknięte pożarem, ich powierzchnia zwęgliła się częściowo. Zachowały się na nich zżółknięte, spęcherzone i przepalone pozostałości w arstw malarskich o zmienionej i nieczytelnej kolorystyce. Prace przy obiekcie rozpoczęto od czynności zabezpie czających jego powierzchnię. Najbardziej zagrożone miejsca oklejono warstwą bibułki japońskiej na 5% roz tworze poliakoholu w inylu. Zasadniczym zabiegiem ma jącym w zm ocnić przepaloną strukturę drewna była jego impregnacja. Stwierdzono, że głębokość zwęglenia sięga przeciętnie od 0,5 do 1,0 cm, a w partiach górnych, zwłaszcza rąk, w ystępuje całkow ite zwęglenie formy rze źbiarskiej. Poszczególne części obiektu poddano impre gnacji metodą całkow itego, długotrw ałego zanurzenia, a elementy najbardziej zniszczone impregnowano w ko morze próżniowej. Jako impregnatu użyto roztworu ży w icy Osolan К w ksylenie3. Zabieg przeprowadzono trzykrotnie, stosując kolejno roztw ory o stężeniu około 10, 15 i 20%. Po każdym cyklu impregnacji obiekt pozostawał pod folią aż do odparowania rozpuszczal nika, co ma znaczenie dla równom iernego rozłożenia żyw icy w kubaturze drewna. W efekcie impregnacji w y raźnie wzrosła odporność rzeźby na działanie czynników mechanicznych. Najbardziej zniszczone partie, zwłaszcza ręce Chrystusa, nie uzyskały jednak wystarczającej w y trzymałości, szczególnie na złamanie w poprzek słojów. Przyczyną tego stanu było powstanie wskutek pożaru głębokich poprzecznych spękań i podziału zwęglonej w arstw y na pryzmatyczne kostki, wykazujące skłonność do odpadania. Warstwa ta utrzymywała się dzięki prze biegającemu w głębi, wewnętrznem u pasmu stosunko w o mniej zniszczonego drewna o nieprzerwanej ciąg ło ści słojów . W celu w zm ocnienia rąk Chrystusa w y jm o w ano kolejno obluzowane kawałki węgla drzewnego i w klejano je w poprzednim położeniu przy użyciu Oso lanu KL4. Powstałe wskutek zmian reologicznych szcze
3 Osolan К - kopolimer metakrylanu metylu z metakrylanem butylu. Producent - Zakłady Chemiczne w Oświęcimiu. 4 Osolan KL - polimetakrylan butylu. Producent - Zakłady Chemiczne w Oświęcimiu.
liny i puste przestrzenie w ypełniano kitem trocinow ym na bazie Osolanu KL, zabarwionym stosownie do lokal nej kolorystyki uszkodzonej powierzchni. W ten sposób wewnątrz kubatury zniszczonych partii pow stał rodzaj konstrukcji przestrzennej zapobiegającej złamaniu. Kolejnym etapem prac był montaż poszczególnych ele m entów rzeźby, z uwzględnieniem w ym o gó w technicz nych zawieszenia jej na łuku tęczowym . Pewnym prob lemem okazało się odtw orzenie pierw otnego usytuow a nia przestrzennego rąk względem torsu i krzyża. Wskutek pożaru ręce Chrystusa u'egły odkształceniu, a zachowa ne fragmenty gniazd łączących ręce z torsem zostały w dużym stopniu zniszczone przez ogień. Sytuację kom plikow ał brak dłoni i duża liczba o tw o ró w po g w o ź dziach w zakończeniach poziomej belki krzyża, pozo stałość poprzednich reperacji. By nie narażać oryginal nych belek na uszkodzenia, czynności związane z m on tażem rzeźby przeprowadzono na modelu krzyża, na który naniesiono znane wymiary. W ykonano próby w ró żnych wersjach odchylenia torsu od belki pionow ej i ką tach ustawienia ramion. Po w ybraniu optym alnego ukła du przestrzennego unieruchom iono dopasowywane ele menty rzeźby i w tym położeniu zrekonstruowano złącza. Rekonstrukcję w ykonano w drewnie lipow ym i scalano kolorystycznie z całością. Wobec braku dłoni złącza te przejęły funkcję dźwigania uniesionych rąk Chrystusa. Pierwotnie ciężar rzeźby przenoszony był na łuk tęczowy kościoła przez pionow ą belkę krzyża. Po przepaleniu belka ta stała się zbyt słaba, szczególnie na zacięciu w miejscu połączenia z belką poziomą. Problem ten rozwiązano łącząc uchw yt na odw rociu rzeźby z hakiem na szczycie krzyża za pomocą elementu metalowego, biegnącego wzdłuż odw rocia belki pionow ej. W ten sposób złącze belek zostało usztywnione, a ciężar rzeźby przenoszony jest w prost na łuk tęczowy.
Po zakończeniu prac konserwatorskich rzeźba Chrystusa
Ukrzyżowanego pow róciła na swoje miejsce w kościele
parafialnym w Niedźwiedziu. Niestety, zmiany jej w y glądu, jakie zaszły w skutek spalenia są nieodwracalne, a ewentualne próby zrekonstruowania jej pierwotnej formy czy kolorystyki - w obec zasięgu zaistniałych zn i szczeń - nie znajdują uzasadnienia. Pożar nie zatarł jednak całkow icie w alo ró w artystycznych dzieła. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że w efekcie zniszczenia materii obiektu jego dramatyczna w ym ow a zyskała na ekspresji. Przeprowadzone prace konserwatorskie miały charakter zachowawczy, ograniczone były do czynności mających na celu zwiększenie odporności mechanicznej struktury przepalonego drewna i ogólne wzmocnienie konstrukcyjne całości.
Środki i metody użyte do konserwacji krucyfiksu z Nie dźwiedzia stosowane były wcześniej z powodzeniem do utwardzania drewna zabytkowego, uszkodzonego przez typow e czynniki biologiczne. W tym jednak przypadku zastosowano je w odniesieniu do węgla drzewnego, substancji powstałej w w yniku rozkładu (destylacji) dre wna, zachowującej częściowo jego budow ę kom órko wą, lecz różniącej się zasadniczo w łaściw ościam i tech nicznymi zarówno od drewna zdrowego, jak i uszkodzo nego przez ow ady czy grzyby. Uzyskany efekt impre gnacji oceniono pozytywnie, jednakże konserwacja
obiektu o tak zaawansowanym stopniu zniszczenia przez ogień i w ysoką temperaturę, stała się podstawą do sfo r m ułow ania w ielu pytań. Dotyczą one zwłaszcza: stopnia utraty wytrzym ałości mechanicznej drewna w zależności od stadium zniszczenia, czynników w pływ ających na skuteczność w zm ocnienia struktury węgla drzewnego, zjawisk zachodzących na granicy im pregnowanej w arst w y węgla drzewnego i głębszych, lepiej zachowanych
■
i
3. R ę ce C h ry s tu s a , n a jb a r d z ie j z n is z c z o n e p rz e z p o ż a r. W id o c z n y b ra k d io n i i c h a ra k te ry s ty c z n e k o s tk o w e s p ę k a n ie m a s y d re w n a - p rz e d k o n s e rw a c ją (fo t. M . P a c io re k 1 9 8 4 )
3. C h ris t's a rm s, th e fra g m e n t th a t w a s m o s t s e v e re ly d a m a g e d b y th e fire . The
w arstw drewna, jak również technicznych uwarunkowań m ożliwości wprowadzania uzupełnień drewna i zaprawy na zwęglonym podłożu. Aktualnie w Katedrze Techno logii i Technik Konserwatorskich Dzieł Sztuki podjęte zostały prace badawcze, które być może pozwolą w yjaś nić powyższe kwestie.
Roman Kiefer ling
1. R ze źb a C h ry s tu s a U k r z y ż o w a n e g o z N ie d ź w ie d z ia p o s p a le n iu (g ło w a i rę ce o d m o n to w a n e ) , m ie js c a n a jb a rd z ie j z n is z c z o n e z a b e z p ie c z o n e w a rs tw ą b ib u łk i ja p o ń s k ie j - p rz e d k o n s e rw a c ją (fo t. M . P a c io re k 1 9 8 4 )
1. „ C h r is t C r u c if ie d " - a s c u lp tu re fro m N ie d ź w ie d ź a fte r a fire . The h e a d a n d h a n d s re m o v e d , th e w o r s t d a m a g e d p la c e s p r o te c te d w ith tis s u e - p a p e r - th e s ta te b e fo re c o n s e rv a tio n ( p h o to M . P a c io re k 1 9 8 4 )
2. Ś r o d k o w y fra g m e n t rz e ź b y p o z a b e z p ie c z e n iu s p a lo n e j, o s y p u ją c e j się p o w ie r z c h n i, w id o c z n e w tó rn e fa łd y p e r iz o n iu m - p rz e d k o n s e rw a c ją (fo t. M . P a c io re k 1 9 8 4 )
2. The c e n tra l p a r t o f th e s c u lp tu re a ftre s e c u r in g th e b u r n t fa llin g - d o w n su rfa c e , s e c o n d a ry fo ld s o f th e p e r is o n iu m v is ib le - th e s ta te b e fo re c o n s e r v a tio n ( p h o to M . P a c io re k 1 9 8 4 )
" « i i
5. Rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego z N iedźw iedzia - p o konserw acji (fot. T. Ka/arus 1986) 5. „ Christ C ru cifie d " from Niedźw iedź - the sculpture after conservation (ph oto T. Kalarus 1986)
THE CONSERVATION OF CRUCIFIX D A M A G E D BY FIRE IN NIEDŹW IEDŹ
In 1982 a late gothic w ooden crucifix situated on a tie beam damaged by a fire in the church in Niedźwiedź near M iechów . The polychrom y o f the sculpture was totally ruined, and the w o o d was partially charred. D u ring the conservation o f the object, conducted in the years 1985-1986, it was subjected to structural impre gnation, whose purpose was to improve the resilience of the damaged w ood to mechanicak factors. The impre gnation agent was a solution of Osolan К in xylene. Elements o f the cross and the sculpture were impregnated by using a method of total immersion in the solution, w hile the most damaged parts were impregnated in vac- cuum chamber. This operation was repeated thrice, using solutions of increasingly greater strength ( 1 0 , 15 and 2 0 per cent). The gaping layers of the charred w ood were glued together, and the cracks and empty spaces w hich were produced by reological changes, were filled w ith suitably coloured sawdust putty. The adhesive and binder of the puty was Osolan KL.
The range of the replenishment was limited to a m in i mum constructive binding of the extant parts. After the com pletion of the conservation work, the sculpture of the Crucified Christ was restored to its formed place. Regrettably, changes in the form and colour of the object caused by the fire and irreversible, and attempts at a full reconstruction in a situation of greatly advanced destruction are unjustified. The fire, however, had not oblliterated the artistic value of the sculpture, and the visible marks o f damage intensify its dramatic message. A t present, Chair of Technology and Techniques of Conservation o f Artw orks has embarked upon research concerning the examination of phenomens accom pany ing the damage of wooden historical relics under the impact of high temperature, and the optim alization of the means and methods used for the conservation of such objects. (translated by A. Rodzińska-Chojnowska)
1950-1990
M A R IA LIGĘZA,
PAWEŁ KARASZKIEWICZ,
M A R IA ROGÓŻ
BAD ANIA FIZYK O CH EM IC ZN E M A L O W ID Ł A ŚCIENNEGO
Z KOŚCIOŁA W DZIAŁOSZYCACH
Zakład Fizyki i Chemii Stosowanej Wydziału Konser wacji Dzieł Sztuki ASP w Krakowie przyjął w 1987 r. zlecenie od W ojew ódzkiego Konserwatora Z abytków w Kielcach na w ykonanie badań fizykochem icznych pró bek pobranych z gotyckiego m alow idła ściennego w prezbiterium kościoła parafialnego w Działoszycach. M alow id ło zostało odkryte w 1980 r. przez krakowskich konserw atorów , mgr mgr Krystynę i Henryka G ujdów , a mgr Anna Piasecka - W ojew ódzki Konserwator Zabyt ków w Kielcach dokonała analizy historycznej m alow idła i w yniki te wraz z dokumentacją opublikow ała w „ 0 - chronie Z a b y tk ó w " (nr 2, 1989).
Badania próbek pobranych z m alow idła w ykonano róż nymi metodami fizykochem icznym i:
- pigm enty analizowano m ikrochemicznie, m ikroskopo w o, spektralnie, stosując spektrofotom etrię absorbcyjną w podczerwieni (1 próbka pigmentu błękitnego) oraz metodę dyfrakcji rentgenowskiej (1 próbka pigmentu żółtego),
- spoiwa zanalizowano metodą chrom atografii cien ko w arstw ow ej i kroplow ej,
- zaprawy zanalizowano metodą chemiczną oraz d o ko nano m ikroskopow ej obserwacji zgładów.
W spektralnej analizie emisyjnej zastosowano mikroana- lizator laserowy LM A 1 ze spektrografem kw arcow ym Q-24. W metodzie spektrofotom etrii absorbcyjnej w podczerwieni użyto spektrofotom etru typu AccuLab 6 firm y Beckman i zarejestrowano w idm o IR w zakresie 2 00-4000 cm 1 (pastylkę w ykonano w KBr spektralnie czystym).
W analizie strukturalnej wykorzystano kamerę Debye'a Scherrera-Hulla (D H S ), typu R KU -114M I z generato rem U R S-20 (P U R -5 /5 0 ) prod. ZSRR i lampą M o i f ilt rem Zr. Do analizy składników organicznych spoiw w w arstw ie malarskiej i zaprawach zastosowano metodę chrom atografii cienkow arstw ow ej.
Poniższe zestawienie przedstawia oznaczenia pobranych próbek z sześciu ścian, na które podzielone jest m a lo w i dło.
Nr 1 - zaprawa oryginalna z warstwą malarską - sklepie nie
I scena , , N a ro d ził się z M a ry i P an n y"
