Mieczysław Stec
Metoda przenoszenia sgraffit na
przykładzie fragmentu sgraffita z
Zagrodna
Ochrona Zabytków 35/1-2 (136-137), 90-97
1982
TECH NICAL PRO BLEM S INVOLVED IN TH E CO N SER V A TIO N OF W ALL P A IN T IN G S IN T H E CH A PEL OF HOLY T R IN ITY IN TH E CA STLE IN LU BLIN
T he la te st conservation of w all p ain tin g s c a rrie d out in th e chapel of H oly T rin ity in th e castle in L u b lin w as th e th ir d one in succession. The firs t conservation w orks com bined w ith a discovery of polychrom y w ere m ade in 1917—1918 an d in 1921—1923 an d th e n ag a in a fte r n e a rly fo rty y ea rs (1956/57/59) by a te a m of conserva to rs associated w ith a sta te -o w n ed e n te rp rise of m o n u m ents conservation w orkshops (W arsaw branch). The la te st con serv atio n w orks covering studies, e x p e ri m e n ta l and tech n ical operations lasted from 1972 to 1979; in 1976—1979 a com plete con serv atio n of p ain tin g s in th e p re sb y te ry w as ca rrie d out (including a rem oval of th e saltings, p u ttin g of fre sh p u tty an d lim e patches, in je c t ions, a rtistic and aesth etic solutions). C o nservation w orks in th e chapel b ro u g h t to light at least five d iffe ren t te ch n ic al m easures. The firs t an d basis tech n ical in te r- v etn io n w as th e stren g th en in g of th e in te rn a l stru c tu re of th e w alls in th e w hole chapel (the nave an d p re sb y tery) in w hich th e re w ere v ario u s n o n -id en tified oriffices an d deep cracks as w ell as open or closed caverns r e su ltin g from fa u lty te ch n ic al solutions (a P o lish w eft w ith a n outer facing m ade from b rick s filled w ith r u b ble and w ith a lim e-cu m -san d m ortar). The elim in atio n of th e said oriffices an d dam ages w as done by m eans of flushes of liquid m o rta r having h y d rau lic pro p erties, p re p a re d from P o rtla n d cem ent, lim e an d sand and a significant p a rt of w ater.
In those places of th e w a ll w h ere liquid m o rta r w ith hy d rau lic p ro p ertie s w as used, fre sh patches an d p u tty w ere m ade only a fte r a fu ll tw e n ty -e ig h t-d a y se ttin g of th e flu sh in o rd er to avoid a possible diffusion of p a rts of cem ent to ou ter la y ers (carrying a p a in tin g layer, p ain tin g reco n stru ctio n s and retouches). T he second te
chnical o p era tio n w as th e w edging (in th e v a u ltin g of th e p resb y te ry ) of groins on jo in ts w ith th e e a s te rn keystone. T he jo in ts p roduced tria n g le s (due to a p a r tia l slipping of th e groins), in w h ich th e only points of b ea rin g (i.e. of groins ag a in st th e keystone) w ere th e ir u p p e r p a rts. To w edge, oak keys w ere ap p lied ; th e y w e re set in from th e b o tto m a n d covered w ith p ro p e r putty .
The th ir d te ch n ic al in te rv e n tio n w as a rem o v a l of old p u tty and lim e-cu m -g y p su m a n d cem ent p atch e s w hich, as it is w ell-k n o w n , absorb m o istu re to a high e x te n t and, as a resu lt, b rin g a b o u t changes in th e volum e or su rface changes in colour a n d v alu e (p ainting rec o n stru ctio n s, retouches). F re sh p atch e s an d p u tty w ere m ade fro m lim e-m u c-sa n d m o rta r an d lim e m o rta r w ith a fin e -g ra in e d lim e filler.
The fo u rth te ch n ic al p ro b lem solved sim u lta n eo u sly w ith th e p u ttin g of p u tty an d lim e p atch e s w ere injectio n s of pocketed p a rts of th e p la ste r (p ro tru d in g off th e w all). M ost of th e in jections w ere p re p a re d fro m lim e caseins w ith a 10 p e r cent ad d itio n of v in y l p o ly a ce tate in w a te r d ispersion m ade on th e v a u ltin g (about 75 p e r cent). T he fifth te ch n ic al o p eratio n w as a rem o v al of th e sa lt from th e su rface of p ain tin g s, w hich in m an y places w ere poorly read ab le. D ete rm in atio n s of th e sam ples ta k e n fro m d iffe re n t places of th e chapel (the nave an d presb y tery ) have show n th a t th e se w ere w ate r-so lu b le sa lts an d th a t th e y a re found b o th in p la ste rs and in b ricks. A fte r a n u m b e r of te sts m ade in th e w hole chapel (em ploying th e w et m ethod by m eans of com presses and th e d ry one, m echanically) th e sa lts found in th e p re sb y te ry w ere rem oved by th e d ry tech n iq u e, m a in ly w ith d ra ftin g gum.
M IECZYSŁAW STEC
METODA PRZENOSZENIA SGRAFFIT
NA PRZYKŁADZIE FRAGMENTU SGRAFFITA Z ZAGRODNA
Sgraffito, mimo swojej oryginalności, nie znaj duje się nadal w takim kręgu zainteresowań i wszechstronnych badań konserwatorskich jak m alarstwo czy rzeźba. Tym zapewne należy tłu maczyć znikomą liczbę publikacji na ten tem at. Zagadnienia konserwacji sgraffit łączą się ściśle z konserwacją architektury, a konkretnie z zabyt kowymi tynkami. Sgraffita i zabytkowe tynki po zostają w cieniu zainteresowań konserwatorskich, gdyż ich konserwacja — ze względu na technikę ' i technologię wykonania — stw arza wiele złożo nych problemów, z których najczęściej pow ta rzają się: problem odpadania zaprawy od ściany, rozwarstwienia, osłabienia strukturalnego zapra wy, zniszczeń chemicznych i fizycznych lica. W w ypadku niektórych sgraffit i tynków jedy nym sposobem na ich uratow anie mogłoby być wykonanie transferu, ale ze względu na brak m e tody nie było to i nie jest praktykow ane. O ile sens i opłacalność przenoszenia na nowe podłoże
zabytkowych tynków może być kontrow ersyjna, to w w ypadku sgraffit nie m am y takich w ątpli wości. Przedstaw ieniow y i przestrzenno-m alarski charakter sgraffit wymaga takiej samej rangi o chrony jak m alarstw o ścienne — łącznie z po trzebą przenoszenia.
Dlatego ważne stało się opracowanie metody przenoszenia sgraffit h
T r u d n o ś c i w y s t ę p u j ą c e p r z y p r z e n o s z e n i u s g r a f f i t . Na terenie Polski już wcześniej podejmowano próby przenoszenia sgraf fit, stosując technikę distacco — powszechnie
1 O pracow anie m etody przenoszenia sg raffit było p rze d m iotem p rac y dyplom ow ej, w y k o n an ej n a W ydziale K o n s e rw a c ji Dzieł S ztuki A kadem ii S ztuk P ięk n y c h w K r a kow ie, pod k ie ru n k ie m doc. W ładysław a Z alew skiego
używaną do przenoszenia malowideł ściennych2. W w ypadku sgraffit metoda ta okazała się nie właściwa i niewystarczająca, gdyż technika i te chnologia sgraffit stw arza inne trudności, na ja kie nie natrafiam y przy przenoszeniu malowideł ściennych. Malowidła m ają na ogół powierzchnię gładką i równą, sgraffita natom iast zróżnicowaną: w miejscach założonych pobiałą lico jest gład kie, a w miejscach usuniętej pobiały i reliefu m a ją szorstką fak tu rę tynku. Zasadniczy więc pro blem przy przenoszeniu sgraffit leży w plastyce powierzchni lica.
T ransfer musi zatem obejmować przeniesienie ca łej optycznej powierzchni sgraffita z szorstkościa- mi, nierównościami i reliefem. Z zachowaniem plastyki powierzchni wiąże się bezpośrednio m e toda i technologia zabezpieczenia lica sgraffita. Zabezpieczenie winno być: całkowicie odw racal ne, mocno sklejone z licem sgraffita i o odpo wiedniej elastyczności. Stanowić powinno rodzaj negatyw u przestrzennego na całej powierzchni li ca sgraffita. M ateriały zaś użyte do zabezpiecze nia muszą być chemicznie obojętne w stosunku do zabytkowego sgraffita, tzn. nie powodować jego zniszczenia, osłabienia stru k tu ry i zmian kolory styki.
Z a b e z p i e c z e n i e l i c a s g r a f f i t a . Do w ykonania zabezpieczenia niezbędne było uży cie k itu wypełniającego nierówności lica. Użycie go powoduje jednak zakrycie powierzchni, a to z kolei uniemożliwia kontrolę lica sgraffita pod czas odbezpieczania.
D rugą kw estią bardzo istotną okazał się problem związany z rozpuszczaniem się kitu podczas usu w ania zabezpieczenia. K it zakładany na sgraffito (w formie negatyw u przestrzennego) ma różną grubość: jest cienki w miejscach wypukłości sgraffita i gruby w miejscach reliefu. Zatem czas rozpuszczania kitu — przechodzenia rozpu szczalnika przez kit — jest różny. W czasie od bezpieczania rozpuszczalnik przechodząc przez najcieńsze w arstw y kitu dostaje się do sgraffita i powoduje osłabienie zaprawy, a to z kolei może przyczynić się do szybkiego zniszczenia sgraf fita.
W a r s t w a i z o l a c y j n a . W w yniku zagroże nia zniszczeniem lica sgraffita przez przenikają cy rozpuszczalnik powstała koncepcja użycia w ar stw y izolacyjnej. W arstwa ta umieszczona m ię dzy licem a kitem zabezpieczenia nie dopuszcza
2 Z n an e m i b yły p rzy k ła d y p rzenoszenia sg raffit: — w Łące P ru d n ic k ie j, w oj. opolskie, d ek o racje ro ślin ne i p lecionka z X V II w. — zdejm o w an ia dokonano w 1969 r.;
— w Z akopanem — „W esele góralsk ie” z 1938 r. — zd e j m ow ane w 1972 r.;
— w K rasiczynie, pałac, fra g m e n t o rn am e n tu z X V III w. — zdejm ow any w la ta c h 1970—1971;
— w L ublinie, zd jęto fra g m e n t sg raffita.
W iadom o, że operacje przenoszenia sg ra ffit p rze p ro w a d zane były w Ita lii (M uzeum w M ediolanie m a ta k ie tra n sfe ry ) i w C zechosłow acji. Nie n a tra fiłe m n a źródła p isa n e dotyczące tego problem u. U siłow ania w n aw ią za niu k o n ta k tó w z ośrodkam i k o n se rw ato rsk im i w Ita lii i w C zechosłow acji nie dały rez u lta tu .
łaby rozpuszczalnika do lica sgraffita. Poprzez zastosowanie w arstw y izolacyjnej odbezpieczanie sgraffita odbywałoby się w dwóch fazach: 1) usuwanie kitu,
2) usunięcie bezpośredniego zabezpieczenia lica — bezpieczne i z pełną kontrolą.
W arstwa izolacyjna musi być również rozpusz czalna i stanowić w arstw ę kleju, którego nie rozpuszczałby jednak rozpuszczalnik zmiękczają cy kit i rozpuszczający pozostałe w arstw y zabez pieczenia. Dlatego winna ona być sporządzona na bazie kleju, np. rozpuszczalnego w wodzie, jeżeli do pozostałych w arstw zabezpieczenia użyty zo staje klej rozpuszczalny rozpuszczalnikami orga nicznymi. Powszechnie wiadomo, że nie zachodzi adhezja między takim i klejami. Mocne spojenie w arstw y izolacyjnej i w arstw zabezpieczenia u zyskałem w następujący sposób: do roztworu po lioctanu w inylu wsypałem sproszkowany polial kohol winylu. W arstwę tego spoiwa nałożyłem na powierzchnię sgraffita i po jej wyschnięciu prze tarłem ją roztworem wody i alkoholu metylowe go, a następnie samą wodą. Rozpuszczone drobi ny polialkoholu winylu stanowiły od tego mo m entu adhezyjną powierzchnię dla klejów rozpu szczalnych w wodzie (il. 1). Analogicznie można uzyskać w arstw ę adhezyjną dla klejów roztw a rzanych rozpuszczalnikami organicznymi. W ar stw a taka stanowi izolację dla przeciwstawnego rozpuszczalnika i zapewnia mocne spojenia.
Po przeprowadzeniu wielu prób ustaliłem opty malny skład zabezpieczenia sgraffita (il. 2). Opracowana metoda przenoszenia realizowana
je-1. W arstw a adhezyjna d la klejów rozpuszczalnych w w o dzie: 1 — podłoże, 2 — roztw ór polioctanu w in y lu z
proszkiem po lia lko ho lu w in y lu , 3 — roztw ór p o lia lko h o
lu w in y lu
1. A d h esive layer fo r w ater-soluble glues: 1 — the ba
se, 2 — solution of v in y l polyacetate w ith pow dered v i
»*' f
2. O p ty m a ln y skład zabezpieczenia sg ra ffita , u kła d w arstw : 1 — sgraffito, 2 — gaza baw ełniana p r z y k le jo na polioctanem w in y lu , 3 — ro ztw ó r polioctanu w in y lu z p ro szk ie m polialkoholu w in y lu , 4 — polialkohol w in y lu z g ra n u lk a m i polioctanu w in ylu , 5 — gaza b a w e łn ia na p rzy k le jo n a polioctanem w in y lu , 6 — k it na bazie polioctanu w in y lu , 7 — płótno lniane p rzy k le jo n e po li octanem w in y lu
2. O p tim u m com position of th e pro tectio n fo r g r a ffi toes, a rra n g e m en t of layers: 1 — sgraffito, 2 — cotton gauze g lu ed w ith v in y l polyacetate, 3 — solution o f v in y l p o ly a ce ta te w ith pow dered v in y l polyalcohol, 4 — v in y l polyalcohol w ith granules of v in y l polyacetate, 5 — cotton gauze glued v in y l polyacetate, 6 — p u tty based on v in y l polyacetate, 7 — lin en cloth glued w ith v in y l
dynie na nowych próbkach sg ra ffit3 byłaby nie pewna i poddawałaby w wątpliwość technikę przenoszenia zabytkowych sgraffit na nowe po dłoże. Została więc sprawdzona na oryginalnym
obiekcie.
PRZEN O SZEN IE FRAGM ENTU RENESANSOW EGO S G R A F F IT A Z ZAGRODNA
Z kilku sgraffit wybrano do przeniesienia n aj bardziej narażone na zniszczenie sgraffito stano wiące fragm ent szesnastowiecznego w ystroju ele wacji dw oru w Zagrodnie 4.
Na południowej elewacji wschodniego skrzydła dworu zachowały się fragm enty sgraffit, zakryte nowszym tynkiem. Poprzez samoczynne, lokalne odpadanie tynku zakrywającego sgraffita ujaw niły się fragm enty kompozycji figuralnych. Sgraffito składa się z dwóch w arstw zaprawy wapienno-piaskowej, barwionych węglem drzew nym, kam iennym i słomą paloną (spodnia w ar stwa ciemniejsza) oraz z pobiały wapiennej. Za chowane jest na elewacji w około 50%. Znisz
czenia spowodowane są głównie u tratą wiązania węglanu wapnia w szarej, ciemniejszej zaprawie sgraffita, a także działaniem warunków atm osfe rycznych. Zniszczenia techniczne sgraffita to: ubytki, odspojenia brzeżne i wewnętrzne, pęknię cia, spudrowania oraz odkształcenia plastyczne powierzchni. Stopień zaawansowania zniszczenia oraz szybki jego postęp przem aw iał za potrzebą jak najszybszej interw encji konserw atorskiej i zadecydował o podjęciu próby przeniesienia sgraf fita. Postanowiono zatem odsłonić w ybrany frag m ent spod zakrywającego tynku, dokonać tra n sferu na nowe podłoże i przygotować do zamon towania na ścianie w tym samym miejscu. Fragm ent przeznaczony do przeniesienia znajdo wał się na południowej elewacji dworu i obej mował powierzchnię m uru znajdującą się na le wej osi okiennej, między oknem p arteru a pierw szego piętra. Była to kompozycja o w ymiarach 167X112 cm z alegorycznym przedstawieniem Sprawiedliwości.
P r a c e p r z y o b i e k c i e . Po usunięciu d ru tów i gwoździ z ty nku zakrywającego sgraffito (podtrzym ujących wcześniej winorośl) przystąpio no do odsłaniania sgraffita. Zaprawę usuwano skalpelem, a w miejscach lepszej spoistości sgraf fita z pobiałą odstukiwano przecinakiem. W m iej scach spudrowanej zapraw y sgraffito nasączono 1% dyspersją PO W — W inacet DP-50. Po odsło nięciu doczyszczono lico, a odspajającą się pobia- łę przyklejono 10% Paraloidem B-72. Następnie utrw alono lico sgraffita wodą wapienną.
3 Do b ad a ń użyłem w y k o n an e w spółcześnie sg ra ffita , k tó ry ch au to ra m i b y li stu d e n ci A S P w K rakow ie.
4 D w ór w Z agrodnie (w ojew ództw o legnickie), m u ro w a ny, p iętrow y, częściowo podpiw niczony, założony je st na p lan ie podkow y, zw róconej fro n te m k u południow i. S k ła da się z k o rp u su głów nego, w zniesionego n a p lan ie p ro s to k ą ta i z dw óch sk rzy d e ł bocznych, w y su n ię ty ch od po łudnia. W p o łudniow o-zachodnim n aro ż n ik u z n a jd u je się cylin d ry czn a b aszta z hełm em k ry ty m łupkiem . K orpus oraz dw a sk rzy d ła n a k ry te są łączącym i się d w u sp ad o w ym i dacham i kalenicow ym i, p o k ry ty m i dachów ką k a r- piów ką. O becna b ry ła dw o ru je st re z u lta te m rozbudow y w k ie ru n k u zachodnim w olno stojącego b u d y n k u i po łączenia go ze sta rsz ą budow lą, u sy tu o w a n ą n a północ od obecnej w ieży. P ierw szy b u d y n e k — dziś w schodnie skrzydło dw oru — w zniesiony został w dru g iej połow ie w iek u X V I w sty lu renesansow ym . W spom niana w yżej rozbudow a z zaad a p to w an iem b u d o w li ren esan so w ej do now ego rozw iązan ia arc h itektonicznego, do dziś zacho w anego, przep ro w ad zo n a została w w iek u X V III. D w ór p osiada d ek o racje sgraffitow e, k tó re w iążą się ty l ko z b u d o w lą renesansow ą, w y ró ż n ia ją c ą się w raz z w ie żą od reszty budo w li w ątk iem ceg lan o -k am ien n y m o u kładzie n ie re g u larn y m . S g ra ffito zachow ało się n a czę ści elew acji północnej, n a całej elew ac ji w schodniej oraz na p raw y m skrzy d le elew acji południow ej. S g ra ffita elew acji północnej i w schodniej o b ejm u ją m otyw y geo m etryczne i orn am en taln e. G eom etryczne n a śla d u ją rus- ty k ę diam entow ą, o rn am e n taln e — w postaci wici ro ślin nych i gro tesk i — o b ra m ia ją ru sty k o w a n ie od góry, po bokach i przy k am ien n y c h o b ram ien ia ch okiennych. P o łu dniow a elew acja dw oru p o k ry ta je st sg raffitem fig u raln y m , geom etrycznym i o rn am e n taln y m . S g raffito tej elew acji, podobnie ja k pozostałych, z a k ry te jest p ó źn iej szym n arz u te m (zapew ne osiem nastow iecznym ).
Na w yko n an ie tra n s fe ru s g ra ffita u zy sk an a została zgo da W ojew ódzkiego K o n se rw a to ra Z ab y tk ó w w L egni cy — m g ra Z dzisław a K urzeji.
3. Zagrodno, dw ór, w id o k ele w a c ji p o łu d n io w ej z dekoracją sg ra ffito w ą (fot. autor, 1977) 3. Zagrodno, a co u n try house, v iew of th e so u th e rn elevation w ith sg ra ffito decoration
4. Z agrodno, dw ór, re k o n str u k c ja deko ra cji sg ra ffito w e j na elew a cji p o łu d n io w ej — ciem n e p la m y za kreśla ją ob szar zachow anego sg ra ffita za k ry te g o p ó źn ie jszy m n a
rzu te m (rys. autor)
4. Z agrodno, a co u n try house, re construction o f th e sg ra ffito decoration on th e so u th e rn eleva tio n — d a rk spots depict th e area o f th e p reserved sg ra ffito
5. Zagrodno, dw ór, fra g m e n t sg ra ffita przeznaczonego
do przeniesienia, sta n przed konserw acją (fot. autor) 5. Zagrodno, a co u n try, house, detail o f th e sg ra ffito to be tra n sferred , condition prior to conservation
ß. Zagrodno, dw ór, fra g m e n t sg ra ffita z personifikacją S p ra w ied liw o śc i po u su n ię ciu za k ry w a ją c y c h ty n k ó w (fot. autor)
6. Z agrodno, a co u n try house, detail o f th e sg ra ffito w ith a perso n ifica tio n of Justice a fte r th e rem oval of covering pla sters
7. Z agrodno, dw ór, fra g m e n t do ln ej p a rtii sg ra ffita po u su n ię ciu ty n k u zakryw a ją ceg o (fot. autor)
7. Z agrodno, a co u n try house, detail o f th e low er part o f th e sg ra ffito a fte r th e rem o va l of covering plaster
Po utrw aleniu założono na lico sgraffita w arstw ę 20%, a następnie 30% roztw oru POW — W inacet R-50. Kolejną w arstw ą była w arstw a izolacyjna, którą wykonano z 17% roztw oru POW — W ina cet R-50, zmieszanego ze sproszkowanym Movio- lem (proszek) i nałożono na zabezpieczone gazą sgraffito. Po wyschnięciu tej w arstw y całość prze myto wodą, by uzyskać adhezję dla następnej rozpuszczalnej w wodzie w arstw y. Stanowiła ją kompozycja: 1 cz. 30% kleju glutynowego + 2 cz. k lajstru z mąki pszennej.
Ze względu na tru d n e w arunki atmosferyczne (duża wilgotność) postanowiono użyć k itu na ba zie polioctanu winylu. Dlatego wprowadzono do datkową w arstwę, która umożliwiła adhezję kleju rozpuszczalnego w wodzie i POW — Winacet R-50. Do w arstw y tej użyto kompozycji kleju roz puszczalnego w wodzie oraz granulki Movilith-70. Po wyschnięciu tejże w arstw y przem yto powierz chnię acetonem i założono w arstw ę POW — Wi nacet R-50. Do w arstw y tej przyklejono gazę. Na stępnie na powierzchnię założono kit składający się z: 2 cz. piasku, 3 cz. kredy i 1 cz. trocin, na bazie 10% roztw oru POW — W inacet R-50. Mając na uwadze duży ciężar zabezpieczenia sgraffita oraz dużą powierzchnię płata przykle jono dodatkowo pasy odciążające, w ykonane z płótna lnianego. Przenosiły one siłę ciężkości ze środka sgraffita bezpośrednio na zawieszenie, k tó rego funkcję spełniała podwieszona drew niana kantówka.
Odspojenia sgraffita od ściany dokonano przez odstukiwanie gumowym młotkiem. Sgraffito oder wało się z zabezpieczeniem w 100%. P łat o dość w yrównanej grubości (około 5 mm) umieszczony między grubym i płytam i pilśniowymi przewiezio no do pracowni konserw atorskiej ASP w K rako wie. P łat został ścięty od strony odwrocia do gru bości 2—3 mm i utrw alony mieszanką o składzie: 1 cz. 4% dyspersji POW — W inacet DP-50 + 1 cz. 4% roztw oru polialkoholu winylu, z dodat kiem 5% pięciochlorofenolu.
Po sprawdzeniu skuteczności utrw alenia założono kit wyrównawczy o składzie: 1 cz. kredy, 3 cz. piasku + 10% kompozycja spoiw POW — W ina cet DP-50 i polialkoholu winylu. Następnie przy klejono dwie w arstw y gazy dublującej. Za w ar stwę interw encyjną posłużył polistyren o grubo ści 1,5 mm. Przyklejono go dyspersją 45% POW — Winacet DO-50.
Po dokładnym rozważeniu warunków, jakie w in no spełniać podłoże (grubość 1 cm, lekkie, o du żej wytrzymałości mechanicznej oraz odporności na w arunki atmosferyczne), postanowiono wyko nać płytę o konstrukcji przekładkowej. Do okła dzin użyto dwóch podwójnie laminowanych Epi- dianem 53 tkanin szklanych. Rdzeń stanowił alu miniowy blok ulowy u jęty w konstrukcję z im pregnow anym Epidianem 53 bukowych listew. P łat przyklejono do podłoża Epidianem 53 z do datkiem krzemionki tiksotropowej i przystąpiono do zdjęcia zabezpieczenia. Kompres z alkoholem metylowym pozwolił na szybkie usunięcie płótna lnianego i kitu w raz z gazą. W arstwę izolacyjną zmyto gorącą wodą, a ostatnią w arstw ę gazy usu nięto podmywając ją pędzlem zmoczonym w al koholu metylowym.
8. Zagrodno, dw ór, sta n w czasie kon serw a cji; usunięcie
gazy, o sta tn iej w a r s tw y zabezpieczenia lica sg ra ffita (fot. autor)
8. Z agrodno, a c o u n try house, condition du rin g conser v a tio n ; re m o v a l of th e gauze, th e last layer o f th e pro te ctio n o f sg ra ffito ’s facing
9. Z agrodno, dw ór, fra g m e n t sg ra ffita z p erso n ifik a cją Spraw iedliw ości po p rzen iesien iu na now e podłoże (fot. autor)
9. Zagrodno, a c o u n try house, detail o f th e sg ra ffito w ith a p ersonification of Justice a fte r its tr a n s fe r on a n ew base
Do odwrocia tran sferu zostały zamocowane alu miniowe kształtki o przekroju litery „U . Takie same kształtki przymocowane do m uru pozwolą na zawieszenie sgraffita na dawnym miejscu.
DO KU M EN TAC JA S G R A F F IT
Dotychczas znane i stosowane metody dokumen tow ania sgraffit (tj. rysunkow a i fotograficzna) są dokum entacjam i dwuwym iarowymi. Nie ilu stru ją w yczerpująco rzeczywistych wymiarów obiek tu przestrzennego, za jakie uważam y sgraffito. Fotogram etryczna metoda dokumentacji, jakkol wiek rejestrująca trójwym iarowo, ma tę niedo skonałość w w ypadku sgraffita, że nie może z przyczyn technicznych odtworzyć tak małych róż nic głębokości, jakie w nich w ystępują. M usiała by być realizowana w skali m akrom etrycznej i byłaby kilkakrotnie większa od samego obiektu. Pożądana jest dokum entacja w skali małej, ale z możliwie pełnym i inform acjami. Za istotne w w ypadku sgraffita uznano wykonanie takiej do kum entacji, która inform owałaby o dokładnych w ym iarach obiektu, fakturze lica na całej powie rzchni, głębokości i kącie reliefu. Tak więc po w stała koncepcja wykonania odlewu całej powie
rzchni sgraffita. Pozytyw ny rezultat (tj. bardzo dokładne odwzorowanie lica sgraffita) uzyskano stosując do tego celu żywicę silikonową Polasto- sil M-33 produkcji Zakładów Chemicznych w Szarzynie.
Zabieg nakładania żywicy silikonowej na lico sgraffita winien być poprzedzony nałożeniem w arstw y zabezpieczenia, gdyż zawarte w żywicy krzem iany mogą oddziaływać na zaprawę i po wodować jej zmiany kolorystyczne.
O trzym any negatyw silikonowy stanowi elasty czny, adhezyjny płat. Negatyw ten może posłu żyć do wykonania odlewu gipsowego, umożliwia więc wykonanie dokładnej kopii sgraffita. Zmniejszyć objętość dokum entacji można przez wykonanie zdjęcia rentgenowskiego z odlewu gip sowego. Zdjęcie takie jest rejestracją trzech w y miarów. Trzeci wym iar zakodowany jest w stop niu ściemnienia kliszy rentgenowskiej. Każdem u
walorowi na zdjęciu odpowiada pewna głębokość ry tu na obiekcie oryginalnym. Wykonanie jednak kopii sgraffita z samego zdjęcia rentgenow skie go będzie możliwe wówczas, gdy będziemy dys ponowali autom atycznym przetwornikiem zaopa trzonym w czujnik, przesuw ający się w obszarze zdjęcia ruchem oscylacyjnym, który będzie p rze tw arzał sygnały walorowe na ruch mechaniczny.
10. Zagrodno, dw ór, sposób w y ko n a n ia d o k u m e n ta c ji n ie rów ności pow ierzchni lica: 1 — r z u t poziom y, 2 — rzu t pionow y, 3 — p rzy k ła d poziom ic w y k o n a n y c h na po d staw ie przeniesionych na sia tk ę p u n k to w y c h w artości c y fro w y c h (rys. autor)
10. Zagrodno, a co u n try house, a m eth o d of th e prepa ring o f th e do cu m en ta tio n o f u n e v e n surfaces o f th e facing: 1 — horizontal projection, 2 — vertica l p rojec tion, 3 — ex a m p le o f th e levels on th e basis of point values on th e n et
Rozpatrzono również problem dokumentowania nierównej, sfałdowanej bądź powyginanej powie rzchni lica sgraffita. Często bowiem spotyka się sgraffita wykonane na nierównym w ątku albo ta kie, których odkształcenia powstały w skutek róż
nych czynników niszczących.
Do tego typu dokumentowania wykorzystano m e todę stosowaną w kartografii — ideę wyznaczania izobatów. Polega ona na zamianie wartości cy frowych (wyznaczanych na siatce i określających p unkty o jednakowej odległości względem rów nej płaszczyzny) na graficzny obraz ukształtow a nia powierzchni. Uzyskany obraz — poziomice — inform uje o lokalizacji nierówności, jej wielkości oraz o kącie nachylenia do powierzchni równej. Dokładniejszą metodą pomiaru jest metoda foto grametryczna. Wymaga jednak — oprócz zwykłe go procesu fotograficznego — specjalnego prze
tw ornika, k tó ry umożliwiłby wykonanie poziomic. Proponowana natom iast przeze mnie metoda mo żliwa jest do w ykonania w każdych w arunkach i za pomocą prostych środków.
Przy w ybranym obiekcie ustaw iam y dwie listwy w pozycji pionowej, wyznaczające rów ną płasz czyznę. Na listwach tych zaznaczamy skalę o rów nej odległości punktów . Do listew pionowych przykładam y listw ę poziomą, w której w rów nych odległościach znajdują się swobodnie prze suwane metalowe bolce. Bolce te w m iarę prze suwania listw y chowają się w otwory, a w ystają ce ich części określają odległość lica sgraffita w danym miejscu od rów nej płaszczyzny. Długości te w wartościach cyfrowych nanosimy na siatkę z przecinającym i się liniami prostopadłymi. N a stępnie p unkty o tych samych wartościach cyfro wych łączymy linią ciągłą. W ten sposób w yko nane poziomice określają pola o tej samej w y sokości. Metodę tę można wykorzystać do doku m entowania wszelkich nierównych zapraw.
PODSUM OW ANIE
1. Podczas opracowania metody przenoszenia sgraffit nie opierano się na wcześniejszych do świadczeniach w tym zakresie. Opracowana m e toda przenoszenia sgraffit z zastosowaniem w li cowaniu k itu i w arstw y izolacyjnej została spraw dzona na oryginalnym obiekcie i uzyskano pozy tyw ny rezultat. Może zatem być stosowana w w y padku zagrożonych zniszczeniem sgraffit lub do przenoszenia sztukaterii.
2. Wykonane zabezpieczenie lica jest odpowied niej sztywności, gw arantuje zachowanie plastyki powierzchni, nie dopuszcza do spękań prostopa dłych lica i jest całkowicie odwracalne. Technika wykonania zabezpieczenia zapewnia mocne zwią zanie go z licem sgraffita, co ma wpływ na oder wanie się całej powierzchni od ściany.
3. Rozpatrzony został problem dokum entacji sgraffit i praktycznie wypróbowano nowe jej for my. Wykonano negatyw z żywicy silikonowej Po- lastosil M-33 oraz zastosowano układ poziomico wy dla zilustrow ania powierzchni sgraffita. 4. Przenoszenie sgraffita według opracowanej m e tody nie jest zabiegiem prostym. Przy jej opra cowaniu brano pod uwagę m ateriały używane po wszechnie w konserwacji. Pożądane byłoby za poznanie się z m ateriałam i nowymi i rozpatrze nie możliwości ich zastosowania do licowania sgraffita.
5. Odsłonięte zostało sgraffito o niespotykanym układzie kompozycyjnym. Proces zniszczenia i szybki jego postęp przem awiałby za natychm ia stową interw encją konserwatorską: przeniesienia sgraffit z całej południowej ściany dworu.
m g r M ieczysław S te c K r a k ó w
THE METHOD OF TRANSFERRING SGRAFFITOES AS EXEMPLIFIED BY A DETAIL OF THE SGRAFFITO FROM ZAGRODNO
A vast number of sgraffitoes got destroyed due to a lack of the method to transfer them on a new base. Attem pts w ere made to em ploy a distacco method, w i dely used to transfer paintings. However, this method appeared improper and unsuitable in the case of sgraf fitoes. A fundam ental problem lies in a rough texture of sgraffito and plasticity of its surface. An insulating layer and putty w ere introduced for facing. The use of an insulating layer made it possible to rem ove safely protections, w hile putty guaranteed the m aitaining of surface’s plasticity during the treatm ent. As it w as n e cessary to introduce an insulating layer a difficulty had also to be overcom e of tight bonding of a watersoluble adhesive w ith an adhesive soluble w ith organic sol vents. It is generalny known that there is no adhesion betw een such adhesive agents. The method was tested on an original object by transferring a detail (167X112 cm) of a R enaissance sgraffito in Zagrodno, Legnica voi- vodship.
The transfer made is 1,5 cm in width, w hich w ill allow its location in the original place and the levelling of the rem aining sgraffitoes w ith the surface.
Because a photogrametric method registering in three dimensions is not suitable for sgraffitoes for technical reasons, the method of documenting sgraffitoes w as also discussed.
Silicon resin was used for that purpose, w ith a cast of sgraffito and then an X -ray photo recording three di m ensions being prepared. To document uneven creased surface a technique of the allocation of isobates, used in cartography, w as employed. This alllow s to draw contour lines informing of irregularities in relation to the even surface. The said method ensures a safe trans fer of sgraffitoes. It m ay also be applied to transfer re
liefs, uneven plasters and stucco works.
W hen working this technique out, the sim plest, generally available conservation m aterials w ere taken into ac count.
MICHAŁ CZAPSKI
KONSTRUKCJA STROPU CHAŁUPY GÓRALSKIEJ
Na wsi podkarpackiej jeszcze do niedawna p ra wie wyłącznie występowała zabudowa drew nia na, z charakterystycznym i szczególnie dla strefy Wysokich T atr — budynkam i mieszkalnymi po krytym i strzelistym i dachami, gdzie izbę czarną od białej oddzielała sień. Typowe chałupy góral skie, dopóki nie zaczęły ulegać modernizacji, przystosowując się do potrzeb zaspakajanych ra czej przez wille podmiejskie, i dopóki nie zaczęto mieszać ze sobą motywów z różnych stref pod górskich, m iały swoisty układ, który dziś nazwać by można klasycznym. Powszechne zagubienie starych form nastąpiło dopiero w drugiej poło wie naszego wieku. Dawniej uderzała w chału pach góralskich duża spadzistość dachu, a we w nętrzu — biegnący środkiem okazały podciąg, zw any sosrębem. Podtrzym yw ał on belki stropo we prostopadłe do ścian podłużnych i nie rozcię te na podciągu. Belki te pracow ały więc jako bel ki ciągłe o rów nych przęsłach.
W dawnych latach tego rodzaju układ stropu nie ograniczał się tylko do Podkarpacia, ale w ystę pował i na innych ziemiach. Respektowano to, za kładając skansen w Nowogrodzie nad Narwią. Można obejrzeć tam rekonstrukcje chaty k u r piowskiej z podciągiem w osi podłużnej budyn ku. W ystępował też podciąg podłużny w zabudo wie miejskiej. W ystarczy przypomnieć osiemna stowieczne domy tkaczy w Chełmku Śląskim, zwane osiedlem „D w unastu Apostołów” 1 czy daw n y przytułek przy kościele Sw. Anny w Kazi m ierzu Dolnym.
W architekturze współczesnej zaniechano podcią gu podłużnego, idącego w osi budynku. W ynika to chyba stąd, że o kształcie budowli przestał de cydować cieśla związany silnie z tradycją i za stąpił go budowniczy o raczej skromnym w y kształceniu technicznym, posługujący się w pro jektow aniu najprostszym i schematami statyczny mi. Podciągi w obecnym budownictwie — to p ra wie wyłącznie podciągi poprzeczne, niosące wie- loprzęsłowe stropy belkowe, rozcięte na podpo rach. Są to po prostu belki wprowadzone w m iej sce ścian poprzecznych, które przeszkadzały ko muś w sensie funkcjonalnym . Inwestorzy n a gminnie dążą do powiększania, naw et w obiek tach zabytkowych, powierzchni lokali, jakby rze czywiście w sklepach był nadm iar tow aru i du ża rozmaitość potraw w gospodach. Podciągi po przeczne stosuje się wszędzie, także i w górach — choćby w schronisku na Ornaku, a więc w obrę bie tradycyjnej góralszczyzny, gdzie zasada pod ciągu podłużnego utrzym ała się aż do ostatnich czasów. W rozpatryw anym układzie belki stropo we współpracują z podciągiem podłużnym, a nie spoczywają na nim jak na ścianie; innym i słowy — podciąg nie stanowi dla belek stropowych pod pory nieskończenie sztywnej i ugina się pod ich naciskiem.
Taki tradycyjny układ konstrukcyjny poddany
1 O. C z e r n e r, Drewniane d om y podcieniowe 12 Apo
stołów w Chełmku Śląskim, „Zeszyty Naukowe P oli
