802 ZA PISK I
K siążka oparta jest n a starannej k w eren d zie a rch iw aln ej (n iestety autor nie m ógł sk orzystać ze zbiorów zn a jd u jących się w b. N RD, co odbiło się n a pracy: np. p rak tyczn ie pom in ięta została d ziałaln ość n iem ieck iej le w ic y w ZSRR), o fic ja l n y ch w y d a w n ic tw p artyjn ych (protokołów , spraw ozdań, m ów ) i — w m n iejszym stop n iu — w sp om n ień . Im ponujący jest ta k że w y k a z w y k o rzy sta n y ch opracow ań.
D w a początk ow e rozdziały stan ow ią jakby w p row ad zen ie do o m ó w ien ia okresu zasadniczego, w yzn aczon ego przez m aj 1945 roku. W rozdziale p ierw szy m (s. 13— 30) autor an alizu je stan n iem ieck ieg o ruchu rob otn iczego w 1933 roku i jeg o rozbicie, b ły sk a w iczn ie p ostęp u jące od 1930 roku w raz z k ry zy sem R ep u b lik i W eim arsk iej. D rugi (s. 31— 64) in form u je o k ieru n k ach i form ach pracy n ieleg a ln ej S P D do w y buchu II w o jn y św ia to w ej.
R ozdział trzeci (s. 65— 174) om aw ia d z ie je odtw orzonej po m aju 1945 roku SPD i e w o lu cję w n iej „hasła jed n o ści” : p o w sta n ie K om itetu C entralnego, „w sch od n ie p rzeo rien to w a n ie” po lip cu 1945, gdy trw a le ok reślon o strefy ok u p acyjn e, początek propagandy „jed n o ścio w ej” p row adzonej od sierpnia 1945 przez R adziecką A d m i n istra cję W ojskow ą (SM A D) i K PD , k ry zy s socjaldem okracji i zjed n oczen ie w ra dzieck iej str e fie ok u p acyjn ej SP D i K PD w io sn ą 1946 roku i w k ońcu u tw orzen ie SED.
R ozdział IV (s. 175— 212) to w n ik liw a i p rzek on yw ająca an aliza p ierw szego okresu (1946/47) działania SED: struktura partii, p olityk a personalna, fo rm y dzia łania, propaganda, podział na jed n o stk i tery to ria ln e itp. R ozdział o sta tn i (s. 213— — 241) tra k tu je o drodze do p o w sta n ia sta lin o w sk iej p artii „now ego typu", już bez e le m e n tó w socjald em ok ratyczn ego program u, m ożliw ości op ozycji. A u tor starannie przed staw ia proces utraty zn aczenia przez b y ły ch d ziałaczy S P D i o d su n ięcia ich od p rak tyczn ego w p ły w u na partię.
Z p racy P. M oraw a w y ra źn ie w y n ik a , w jak dużym stop n iu ek sp ery m en t p o li ty czn y w radzieckiej strefie o k u p acyjn ej N iem iec b y ł poligon em przed id e n ty c z n y m i przem ian am i w C zech osłow acji, P o lsc e czy n a W ęgrzech.
J.K .
R udolf J i ć i n, K areł K a p l a n , K arel К r â t к ÿ, Jaroslav S i 1 a r, C e s k o s l o v e n s k o a M a r sh a llû v plân. S b o r n i k d o k u m e n t ù . Ü sta v pro soudobé d ëjin y , S tâ tn i û stfe d n i arch iv, Praha 1992, s. 131. S e ś ity Ü stavu pro sou d ob é d ëjin y C SA V svazek 1, 1992.
S to su n e k ZSRR oraz p a ń stw z n im zw ią za n y ch do P lanu M arshalla b ył n ieraz p rzed m iotem zain teresow an ia h isto ry k ó w , p isa li o tym n iek tó rzy u czestn icy w y darzeń w e w sp om n ien iach , lecz w d alszym ciągu brak jest d ostateczn ej bazy źró d łow ej. In sty tu t D ziejó w W sp ółczesn ych w Pradze po raz p ierw szy u d o stęp n ił za in tereso w a n y m badaczom w y b ó r d o k u m en tó w z a rch iw ó w czech osłow ack ich , k tóre rzucają św ia tło n a n iek tóre przyn ajm n iej zagadnienia. O publikow ano ogółem 62 d o k u m en ty ob ejm u jące okres od 17 czerw ca do 31 lipca 1947 r., u zu p ełn ion e chro n o lo g ią w y d a rzeń w ciągu całego 1947 г., a n g ielsk im i ty tu ła m i i reg esta m i d oku m en tó w oraz in d ek sem n azw isk .
D o k u m en ty zaw ierają in teresu ją ce dane d otyczące stop n iow ej e w o lu c ji stan o w isk a ZSRR w stosunku do p lan u oraz rozb ieżności m ięd zy w y p o w ied zia m i n ie k tórych dyplom atów . R ó w n o leg le dostrzec m ożna proces k o n k rety za cji projek tów , n a k reślo n y ch jed yn ie gen era ln ie w p rzem ó w ien iu G. M arshalla. S ta n o w isk o p o li ty k ó w czech osłow ack ich b yło początk ow o ostrożne, lecz raczej p rzych yln e. D y p lo m aci p o d jęli kroki celem u zgodnienia stan ow isk a z P olską (h istoryk p o lsk i znajdzie n ieco w ia d o m o ści o reakcjach p o lity k ó w polskich) oraz z ZSRR. Jak się zdaje je d
ZA PISK I 803
nak, n ie d ostrzegli w porę, że w M osk w ie zaczęła zw y cięża ć p od ejrzliw ość w sto sunku do in te n c ji U SA .
Znane m i relacje (publikow ane i p ryw atn e) zdają się św iad czyć, że ek sp erci (ekonom iści) obu stron zajm ow ali bardziej n ieu fn e stan ow isk a n iż dyplom aci. Za w arte w n in iejszy m zbiorze dok u m en ty n ie dają jednak na ten tem a t w iad om ości. W arto b y ło b y w ię c w p rzyszłości u zu p ełn ić ten tom m ateriałam i (jeśli się zach o w a ły ) z ro zm ów p row adzonych bod ajże w Pradze przez grupę p olsk ich ek o n o m i stów , k tórych celem b yło sform u łow an ie w sp ó ln ej opinii.
D ane zaw arte w depeszach p o se lstw czech osłow ack ich zdają się su gerow ać, że ZSRR p op ełn ił błąd tak tyczn y, zajm u jąc zd ecyd ow an ie n eg a ty w n e stan ow isk o w ob ec P lan u M arshalla. R y sow ały się b o w iem szanse stw orzen ia podczas rok ow ań w s p ó l n eg o fron tu z Francją, P olską i C zech osłow acją p rzeciw k a tegoryczn em u p o stu la to w i U S A , b y p lan em objąć także ok u p ow an e N iem cy.
E dycja je s t staranna i odpow iada zasadom sto so w a n y m w czech osłow ack ich w y d a w n ic tw a c h źródeł. W ytknąć n a leży jedną om yłk ę w przypisach do załącznik ów przy d o k u m en cie nr 16. Su geru ją one, że ob yd w a załącznik i są tek sta m i n ot do d w óch m ocarstw , zaś te k stu trzeciej n o ty brak. W rzeczy w isto ści załącznik p ierw szy jest k om u n ik atem dla prasy, zaś załącznik drugi zaw iera tek st n oty, id en ty czn y dla każdego z m ocarstw .
W yd aw cy zapow iadają k o n ty n u o w a n ie serii dokum entów , lecz u stalona przez n ich w y so k a cena ek sp ortow a zap ew n e u n iem o żliw i zakup przez p o lsk ie b ib lio tek i n au k ow e.
J T.
Z apiski opracow ali: Iza B ieżu ń sk a -M a ło w ist (I.B.M.), H ieronim G rala (H.G.), Jan K an cew icz (J .K a n .), Ł ukasz K ąd ziela (Ł.K.), Jerzy K och an ow sk i (J.K.), A rk a d iu sz K ołod ziejczyk (A K .), D ariusz M aciak (D.M.), Jerzy T om aszew sk i (J.T.), A n drzej W yrobisz (A .W.).
