R
E
C
E
N
Z
J
E
W irtsc h a ftlic h e u n d soziale P r o b l e m e d er g e w e r b lic h e n E n tw ilc- k lu n g im 15.— 16. u n d 19. J a h rh u n d e rt. B e r ic h t ü b e r d ie z w e it e A r b e i t s t a g u n g d e r G e s e lls c h a ft f ü r S o z ia l- u n d W irt s c h a fts g e s c h ic h t e in W ü r z b u r g 8.— 10. M ä r z 1965. I m A u f t r a g d e r G e s e lls c h a ft h e ra u s g e g e b e n v o n F r ie d r ic h L ü t g e . F o r s c h u n g e n z u r S o z ia l- u n d W ir t s c h a f t s g e sch ic h te h e r a u s g e g e b e n v o n F r ie d r i c h L ü t g e , B a n d 10, G u s t a v F is c h e r V e r la g , S tu ttg a rt 1968, s. X I I , 156.
N a z ja z d a c h n a u k o w y c h r o z p r a w ia się z a z w y c z a j o w s z y s tk im , ta k w ię c i o siem T e f e r a t ó w z e b ra n y c h w o m a w ia n y m tom ie p r z e d s t a w ia się ró ż n o ro d n ie i nie o g r a n ic z a (s z c z ę ś liw ie ) do s p r a w rz e m io s ła . O t w ie r a k s ią ż k ę r e f e r a t z m a rłe g o n ie d a w n o p r o fe s o r a H e k t o r a A m m a n a „ N ü r n b e r g s in d u s t rie lle L e is t u n g im S p ä t m it t e la lt e r ” . A u t o r r o z w i ja te m a t w ie lo k r o t n ie ju ż p rz e z s ie b ie p o ru s z a n y , o m a w ia ją c z w ią z k i h a n d lu i r z e m io s ła n o ry m b e rs k ie g o . Z o so b n a p o d k r e ś la m n ie j d o tą d ce n io n e n o r y m b e r s k ie suk ien nictw -o, k tó re g o w y r o b y z n a jd o w a ły z b y t n a p o łu d n io w y m w s c h o d z ie a ż p o M o łd a w ię , nie p o j a w i a ł y się n a to m ia s t an i n a r y n k a c h w ło s k ic h , an i n a j a r m a r k a c h w e F r a n k fu r c ie n a d M e n e m .
„ W ir t s c h a ft lic h e u n d so z ia le P r o b le m e d e r g e w e r b lic h e n E n t w ic k lu n g im 15./16. J a h r h u n d e r t n a ch h a n s is c h -n id e rd e u ts c h e n Q u e lle n ” to tem at r e fe r a t u E rn s ta P i t z a (H a n o w e r ). A u t o r ostro w y r ó ż n ia w i e k X V ja k o fa z ę d e p r e s ji i n a stę p n y j a k o fa z ę r o z w o ju g o s p o d a r k i m ia s t h a n z e a ty c k ic h . S iln ie p o d k r e ś la w z g lę d n ie s ła b e r ó ż n ic e m a ją t k o w e s p o łe c z e ń s tw a m ie js k ie g o (e in e verh ä ltn ism ä ss ig aus g eg lich en e S o z ia lo rd n u n g , s. 29). W y w o d y te je d n a k n ie m o g ą za d o w o lić . J a k k o lw ie k są o p a rte g ł ó w n ie n a lite r a t u r z e p rz e d m io t u , u d e rz a b r a k p o d s t a w o w y c h d la o m a w ia n y c h s p r a w p o z y c ji, k tó re n a s u w a ją w n io s k i o d m ie n n e . M y ś lę z w ła s z c z a o m o n o g r a fii r u c h ó w sp o łe c z n y c h w S trz a ło w ie , R o s to c k u i W is m a r z e J. S c h i l d h a u e r a 1 o lic z n y c h ju ż p ra c a c h p o lsk ic h . T a o statn ia s p r a w a k aże ra z je szcze z a w o ła ć — n a p u szc z y — o w ię c e j p o ls k ic h p u b li k a c ji o b c o ję z y c z n y c h . W o m a w ia n y m tom ie, j a k w w i e lu in n y c h , w y n ik i p o ls k ic h b a d a ń w ó w c z a s ty lk o b r a n e są p o d u w a g ę , g d y o gło szo n o je w z ro z u m ia ły m d la o b c y c h b a d a c z y ję z y k u i z a p e w n io n o ich d o s tęp n ość. Z p r a c o gło sz o n y c h p r z e d r. 1965 u d e r z a w ię c z w y r a ź n ą szk o d ą d la w n io s k ó w a u to ra n ie z n a jo m o ś ć o b u m o n o g r a fii r z e m io s ła g d a ń s k ie g o M . B o g u c k i e j , m o n o g r a fii k a p it a łu h a n d lo w e g o w G d a ń s k u H . S a m s o n o w i c z a (w k r ó t c e u k aże się w N R D w e r s ja n ie m ie c k a ) i lic z n y c h d r o b n ie js z y c h a r t y k u łó w . Jest w tym je d n a k c h y b a n ie t y lk o u b ó s t w o le k t u r y ((„H a n sis c h e G e sc h ich -tsb lä tte r” , w y d a w a n e w H a m b u r g u , s u m ie n n ie i s zc z e g ó ło w o in f o r m u ją o c a ły m p iś m ie n n ic t w ie tego r e g io n u ), a le i p e w n e k o n s e r w a t y w n e u p rz e d z e n ie . D o s trz e g a m je w p o d k r e ś la n iu a u to n o m ic z n e g o c h a r a k t e r u r u c h ó w r e lig ijn y c h {o s o b n y ustęp, w y k r a c z a ją c y poza te m a ty k ę i zasięg c h ro n o lo g ic z n y r e f e r a t u , s. 23 n.), w u p a r t y m p o d k r e ś la n iu , że „ m ie s z c z a ń s tw o k i e r o w a ło się, ja k w id a ć , czysto p o lit y c z n y m i c e la m i” (s. 20). Jest w ty m n ie zro z u m ie n ie , że s p r a w y p o lity c z n e , u s t r o jo w e w ś ro d o w is k u m ie js k im w i ą ż ą się ś ciślej niż w ja k im k o lw i e k m o że in n y m z k o n k re tn y m i in te re s a m i g o s p o d a rc z y m i. G d y w a l k a to c z y ła się o w ła d z ę (in te re s p o lity c zn y ), o p rz e d s t a w ic ie ls t w o „ m ie s z c z a ń s t w a ” cz y li tzw . o p o z y c ji m ie s z c z a ń sk ie j (p r o b le m u s t r o jo w y ), w a r t o z a s ta n o w ić się, o co p o za s p le n d o re m sze d ł w ła ś c iw ie spór.
O d in n e j s tro n y z a u w a ż y ć t rz e b a , że w w y w o d a c h E. P itz a b r a k c a łk o w ic ie lą d o w e g o z a p le c z a m ia s t h a n z e a ty c k ic h . D o r o b e k p o w o je n n e j lit e r a t u r y h a n z e a ty c k ie j s ta n o w i w ła ś n ie z w r o t k u zap leczu , b ę d ą c y z re s ztą w p o w a ż n y m s to p n iu za s łu g ą b a d a c z y p o lsk ic h . A u t o r s łu szn ie z a u w a ż a , że p r o d u k t y rze m ie ś ln ic ze g r a ły w m o r
404
R E C E N Z J Esk im h a n d lu h a n z e a ty c k im ro lę n ie w ie lk ą , u s tę p u ją c z w ła s z c z a w y r o b o m z Z a c h o d u , choć z d ru g ie j s tro n y k o n iu n k tu ra r z e m io s ła m ia s t p o r t o w y c h z w ią z a n a b y ła ściśle z h a n d le m m o rs k im . Z k o le i je d n a k rz e m io s ło w i e lu m ia s t H a n z y p r a c o w a ło d la zap lecza , s łu żą c c z ę śo io w y m e k w iw a le n t e m za te t o w a r y e k s p o rt o w e i u ż y t k o w a n e n a m ie js c u , k tó re p ły n ę ły z g łę b i lą d u . P r o d u k c ja g d a ń s k a w z a m ia n za zboże s ta n o w i p r z y p a d e k s k r a jn y , a le nie o d o s o b n io n y . A u t o r k o ń c z y s w ó j r e f e r a t o b s e r w a cją , że n a p ó łn o c y — w s tre fie H a n z y — n ie p r z y j ą ł się ta k s ze ro k o r o z w i n i ę fy w S a k s o n ii czy G ó r n y c h N ie m c z e c h sy stem n a k ła d c z y . P r z y p is u je to g łó w n ie b r a k o w i s iln e g o z ró ż n ic o w a n ia s p o łecz n ego i b r a k o w i k a p ita łó w . P r z y p o m in a , że z a r ó w n o w w ie lk ic h o śro d k a c h s u k ie n n ic z y c h ś re d n io w ie c z n e j F la n d r ii i B r a b a n t u , ja k w G ó rn y c h N ie m c z e c h X V i X V I s tu le c ia n a k ła d c y w y k o r z y s t y w a li s w ą s iłę p o lity c zn ą , „ a b y o d e b ra ć ro b o tn ik o m ich s p r a w i e d l iw y u d z ia ł w p r o d u k c ie s p o łe c z n y m ”. T y m c z a s e m w s tre fie H a n z y „ ro d z in y p a tr y c ju s z o w s k ie (r a ts fä h ig e n ) n ie są je d n o c z e ś n ie p r a c o d a w c a m i w z a k re s ie rz e m io s ła d la z n a c z n ie jsz e j części lu d n o ś c i” . U z y s k u je m y z tego „ w r a ż e n ie nie inn e, ja k ty lk o w z g lę d n ie w y r ó w n a n e g o i z g o d n e g o (fr ie d lic h e n ) p o r z ą d k u sp ołeczn ego , sp o łe c z e ń s tw a , k t ó re choć w ż a d n y m r a z ie n ie b y ło p o z b a w io n e n ę d zy , je d n a k z a b e z p ie c z a ło c h le b i p ra c ę b ie d n y m , b o g a t y m i w s z y s tk im p o trz e b n y m s p o łe c z e ń s tw u rz e m io s ło m i z a w o d o m w s to p n iu w e d le ó w c z e s n y c h p o ję ć nie n a z b y t n ie s p r a w ie d liw y m - - ”. W s z y s tk o to t ru d n o b y u zn ać za w y ja ś n ie n ie . W ia d o m o p o w sz e c h n ie , że p a tr y c ja t h a n z e a ty c k i w y c o f u je się z p r o d u k c ji, a le co to m a w s p ó ln e g o z r ó w n a n ie m p o z y c ji społeczn ych ? O b o k p a t r y c ju - szy — z ie m ia n i r e n t ie r ó w — w z ra s ta w a r s t w a k u p ie c k o -rz e m ie ś ln ic z a , lu d z ie , choć ra tsu n fä h ig , a le b o g a c i, p r z y w ó d c y „ m ie s z c z a ń sk ie j o p o z y c ji” , w ż a d n e j m ie r z e , s o c ja ln ie a n i m a ją t k o w o , nie z b liż a ją c y się do „ p le b s u ” . S w o is te g o , a le p rzec ie ż istn ie ją c e g o , p ro c e s u r o z w o ju p r o d u k c ji n a k ła d c z e j w m ia s ta c h h a n z e a ty c k ic h p o d o b n e r o z w a ż a n ia nie w y ja ś n ia ją .
I n g o m a r B o g p r z e d s t a w ia „ W a c h s t u m s p ro b le m e d e r o b e rd e u ts c h e n W ir t s c h a ft 1540— Ί618”. P r z e d la ty F. L ü t g e z w r ó c ił u w a g ę n a z a w iłe lo s y tego o k re su w N i e m czech l . P o d k r e ś lił on b łę d n o ś ć m e to d y w n io s k o w a n ia o w ię k s z y m r e g io n ie b ą d ź n a w e t o c a ły m k r a j u na p o d s ta w ie s to s u n k ó w i w a h a ń k o n iu n k tu r y b a d a n y c h d la je d n e g o m ia s ta czy o k rę g u . D l a G ó rn y c h N ie m ie c z ja w is k ie m , k tó r e n a js iln ie j u t k w i ło w w y o b r a ź n i-b a d a c z y , b y ły b a n k r u c t w a w ie lk ic h d o m ó w h a n d lo w y c h . D l a n ie je d n e g o h is to ry k a z n a m io n o w a ły one d e p re s ję c a łe j g o s p o d a r k i k r a ju . S t u d iu m I. B o g a , o g ra n ic z o n e ściśle do G ó r n y c h N ie m ie c , p o k a z u je złożoność p r o b le m a ty k i i s z u k a o g ó ln ie js z y c h k r y t e r ió w o k r e ś la n ia tre n d u r o z w o jo w e g o d la g o s p o d a r k i e p o k i p rz e d s ta ty sty c z n e j.
'Z a p u n k t w y jś c i a a u t o r p r z y jm u je : a ) p r z y r o s t lu d n o ś c i w o b e c sta łe j p o d a ż y ziem i, to) z n ik o m ą zm ien n o ść tec h n ik i, c) r o z w a rc ie nożyc cen n a rz ecz a r t y k u łó w ro ln y c h , k o s z te m t o w a r ó w p r z e m y s ło w y c h . J a k w tyc h w a r u n k a c h k s z t a łt o w a ł się do ch ód s p o łe c z n y (R e a le in k o m m e n ), k o n s u m p c ja i z a tru d n ie n ie ? J a k ich z m ia n y m ia ły się do w z r o s t u ludn ości? W r e s z c ie : czy w g o s p o d a rc e , k t ó rą c e c h u je n ie zm ie n n a (k o n s ta n te ) te c h n ik a p r z e d p rz e m y s ło w a , w k t ó re j — w o b e c p r z y r o s t u lu d n o ś c i — n a sila się b r a k ziem i, m o żn a p o d n ie ść do tego sto p n ia p r o d u k t y w n o ś ć s iły roboczej,, a b y u t rz y m a ła s ię p rz e c ię tn a sto p a ży c io w a ?
A u t o r d o ch o d zi do w n io s k u ,, że p r z e m ia n y w o r g a n iz a c ji p r o d u k c ji nie b y ły do tego w y s ta rc z a ją c e , że w o m ó w io n y c h w a r u n k a c h e k s p a n s ja i w z r o s t g o s p o d a r c z y d o k o n a ć się m o g ły nie „ w w y n i k u d z ia ła n ia sił w e w n ę t r z n y c h ” le cz je d y n ie p r z y o g ro m n y m „ w k ła d z ie z e w n ę t r z n y m ” . W s k a z a n y p r z y k ła d s ie d e m n a s to w ie c z n y c h N i d e r l a n d ó w w s k a z u je , że id z ie tu o k o rz y s tn y u k ła d s to s u n k ó w w h a n d lu z a g r a
-i F. L ü t g e , D ie w irts c h a ftlich e Lage D eutschlands v o r A u sbru ch des D re issigjä h rig en K rieges, ostateczna, rozszerzona w e rs ja w zbiorze F. L ü t g e , S tu d ien z u r Sozia l- und W ir t schaftsgeschichte. G esam m elte A bh an dlu n gen, Stu ttgart 1963.
n ic zn y m . O b o k tyc h u w a g o g ó ln y c h s zc z e g ó ln ie cen n e są w y w o d y szc zegó ło w e. I. B o g o m a w ia k o le jn o p o sz c ze g ó ln e g r u p y lu d n o ś c i m ie js k ie j i w ie js k ie j, k ła d ą c n a c is k n a r z e m ie ś ln ik ó w i b ie d o tę . 'P r o b le m y tru d n o śc i ry rfk o w y c h , a n a liz a fa z i fo r m d e p r e s ji p r o d u k c ji r z e m ie ś ln ic ze j n a s u w a ją c z y te ln ik o m z a z n a jo m io n y m z s ie d e m n a s t o w ie c z n y m i sto s u n k a m i p o ls k im i w i e le s k o ja rz e ń i su gestii. K o l e j n y szk ic J. A . v a n H o u t t e „ S t a d t u n d L a n d in d e r G e sc h ich te des fla n d r is c h e n G e w e r b e s im S p ä t m it t e la lt e r u n d in d e r 'N e u ze it” s ta n o w i p r z e d r u k (z n ie w ie lk im i z m ia n a m i) r o z p r a w y w y d a n e j w 1366 r.2 D o ty c z y on p r z e m ia n w p r o d u k c ji, g łó w n ie t e k s ty ln e j, w m ia s ta c h i n a w s i f la n d r y js k ie j n a tle p r o b le m ó w r y n k o w y c h i p o lit y k i fis k a ln e j.
E ric h M a s c h k e n a w ią z u je do o b u e p o k o m a w ia n y c h n a zje ź d z ie w z w ię z ły m s zk ic u „ D e u ts c h e K a r t e l le im s p ä te n M it t e la lt e r u n d im 19. J a h r h u n d e r t v o r 1870” . N ie je st to p ie r w s z a p r ó b a tego r o d z a ju , n a s u w a o n a je d n a k r e fle k s ję , że p o w ią z a n ie o b u o m a w ia n y c h z ja w is k n ie b y ło s zc zę ś liw e . O c z y w iś c ie z a r ó w n o cech y r z e m ie ś ln i cze w ś re d n io w ie c z u (i p ó ź n ie j) ja k też k a r t e le k a p ita lis ty c z n e d ą ż y ły do u z y s k iw a n ia k o rz y stn y c h d la s ie b ie c e n d ro g ą o p a n o w a n ia r y n k u o k re ślo n y c h p r o d u k tó w . W o b e c je d n a k u d e r z a ją c y c h ró żn ic o rg a n iz a c ji p r o d u k c ji i r y n k u w o b u ep o k a c h o w e a n a lo g ie o k a z u ją się w ą t łe . J u ż b a r d z i e j t r a fn e b y ł y k o n c e p c je J. S t r i e d e r a 3. K n u t B o r c h a r d t p r z e d s t a w ił ro z s z e rz o n ą w e r s ję s w e g o k o m u n ik a tu , z g ło szo n e go n a Ι Ι Ί K o n g r e s H is to rii G o s p o d a rc z e j w M o n a c h iu m w 1965 r.: „ R e g io n a le W a c h s t u m s d if fe r e n z ie r u n g in D e u ts c h la n d im 19. J a h rh u n d e r t u n te r b e s o n d e re r B e r ü c k s ic h t ig u n g des W e s t - O s t - G e f ä l l e s ” . P r o b le m y b a d a w c z e d a d zą się s p ro w a d z ić d o k w e s tii, czy m o żn a c o fa ć w s te c z z n a n e z m a t e r ia łó w s ta ty s ty c zn y c h z r ó ż n ic o w a n ie d o ch o d u sp o łe c z n e g o .na g ł o w ę w ró ż n y c h częściach k r a ju , ja k i n a nie w p ł y w m ia ł p ro c e s u p r z e m y s ło w ie n ia i czy te n d e n c je w ty m z a k resie b y ły je d n o k ie r u n k o w e , czy te ż p o d le g a ły w a h a n io m .
S t a ty s ty k a n ie m ie c k a d y s p o n u je d a n y m i o do ch od zie s p o łe c z n y m w e d le k r a j ó w z w ią z k o w y c h od r. 1871, n ie stety je d n a k n ie p o s ia d a in fo r m a c ji o ich z ró ż n ic o w a n iu w e w n ę t r z n y m , a p rz e c ie ż P r u s y p o s ia d a ły ok. 6 0% lu d n o ś c i c a ły c h N ie m ie c w ich ó w c z e s n y c h g ra n ic a c h , r o z c ią g a ją c się od R e n u do N ie m n a . J a k w ię c e k s t r a p o lo w a ć s zc z e g ó ło w e d a n e, k tó re p rz y n o s i d o p ie ro w i e k X X ?
B o r c h a r d t b a d a ró żn ic e re g io n a ln e cen a r t y k u łó w k o n s u m p c y jn y c h i p ła c d n ió w k o w y c h , z w r a c a ją c u w a g ę , że U k ła d cen, z r e g u ły n isk ic h w u b o g ic h re g io n a c h , w p r a k t y c e z m n ie js z a ł ro zp ię to ś ć r e a ln y c h d o c h o d ó w lu d n o śc i. W s k a ź n ik o w y c h d o c h o d ó w z n a jd u je a u t o r w sp o só b z a s k a k u ją c y . S t w ie r d z a m ia n o w ic ie d o d a tn ią k o r e la c ję m ię d z y lic z b ą s tu d e n t ó w i lic z b ą le k a r z y w p r z e lic z e n iu n a lic z b ę lu d n ości. Z w ła s z c z a w s p ó łc z y n n ik k o r e la c ji d la lic z b y le k a r z y i d o c h o d u s p o łe c z n e g o je st z a s k a k u ją c o w y s o k i r = 0,8511 i(dla r. 1908); je ś li b a d a ć nie lic z b y le cz k o le jn o ś ć p r o w in c ji ■— s ię g a on 0,9. D l a la t 1931/32 i 1936 zb ie żn o ść je st je szcze w y ż s z a (r = 0,96 i 0,97). C z y te ln ik a p o ls k ie g o z a in te re su je , że ziem ie p o ls k ie p o d z a b o re m p r u s k im w y k a z u j ą d la 1908 r. w s p ó łc z y n n ik k o r e la c ji szc z e g ó ln ie w y s o k i, g d y n a to m ia st lic z b a le k a r z y w W e s t f a lii ((p rz y p a d e k s k r a jn y ) je st n ie m a l o p o ło w ę za n is k a w s to s u n k u do ta m te jsz e g o d o ch o d u s p o łeczn ego .
T ą m e t o d ą c o fa B o r c h a r d t s w ó j le k a r s k i w s k a ź n ik d o ch o d u s p o łeczn ego k r a jó w p r u s k ic h aż do r. 1825. M ię d z y tym ro k ie m i 1902 (1908) z m ie n ia się n a js iln ie j p o z y c ja r e g io n ó w in t e n s y w n e j in d u s tria liz a c ji. W 1825 r. u s p o d u h ie ra r c h ii p r o w in c ji z n a jd u je m y P r u s y W s c h o d n ie , P r u s y Z a c h o d n ie , P o z n a ń s k ie i w r e s z c ie P o m o rz e .
2 W irts ch a ft, G esch ich te und W irts ch a ftsgesch ich te. F e s ts c h rift zum 65. G ebu rtsta g von F rie d ric h L ü tg e , S tu ttg art 1966.
3 J, S t r i e d e r , S tu d ien z u r G esch ich te k a p ita listis ch er O rga n isa tion sform en . Monopole., K a rte lle und A k tie n g e s e lls ch a fte n im M itte la lte r und zu B egin n der N eu zeit, M ü n ch en -L e ip zig
406
R E C E N Z J ED a le j N a d r e n ia , B ra n d e n b u r g ia , Ś lą s k , W e s t fa lia , S a k s o n ia i B e r lin . Ć w i e r ć w i e k u p ó ź n ie j Ś lą s k z d y s t a n s o w a ła B r a n d e n b u r g ia i N a d r e n ia , w 1867 r. s p a d a on po n iżej' P o m o rz a , w 1882 r. je d n a k d y s ta n s u je B r a n d e b u r g ię . N a to m ia s t w 1902 r. i 1908 r. B r a n d e n b u r g ia je st ju ż n a trze cim m ie js c u p o ś r ó d trz y n a s tu p r o w in c ji, k tó r y m p r z o d u je o k r ę g B e r lin a i H e s ja . W e s t fa li a s p a d a n a o d le g le m ie js c e za Ś lą s k ie m . U d e r z a o state czn ie a w a n s B r a n d e n b u r g ii i N a d r e n ii, d e g r a d a c ja W e s t fa lii i Ś lą s k a , w m n ie js z y m sto p n iu S a k s o n ii.
N ie t r u d n o w y s u w a ć w ą t p liw o ś c i w o b e c p r z y ję t e j m e to d y ; n ie k r y je ic h sam au to r, k t ó r y p o d k r e ś la także, iż t ru d n o b y ło b y w o p a rc iu o gęsto ść z a s ie d le n ia le k a r z y b a d a ć s p o łe c z e ń s tw a zn a czn ie się od s ie b ie ró ż n ią c e czy o d l e g ł e 4. Z d a j e się j e d n a k nie b u d z ić w ą t p liw o ś c i, że ro z p ię to ś ć d o ch o d u n a te re n a c h p a ń s t w a pruskieg-O' b y ła z n a cz n a je szcz e p rz e d p r z e w r o te m p rz e m y s ło w y m . Jak je d n a k znaczna? O ty m się nie d o w ia d u je m y . S a m a k o le jn o ś ć (tz w . r a n g a ) p r o w in c ji m ó w i n ie w ie le , b o w ie m ró żn ic e m ię d z y n im i są, b y ć m o że, n ie k ie d y m a łe . D o c h ó d s p o łe c z n y w P o z n a ń s k ie m w z e s ta w ie n iu z p r u s k ą częścią N a d r e n i i k s z t a łt o w a ł się ja k n a s tę p u je : 1900 r. — 62°/o, 1907 r. — 5 6 % , 1913 r. 57°/o5. B io r ą c p o d u w a g ę z a p ó ź n ie n ie P o z n a ń s k ie g o w p ro c e s ie u p rz e m y s ło w ie n ia , s ą d z ić n a le ż a ło b y , że 80— 90 la t w c z e ś n ie j ro zp ię to ś ć b y ła m n ie jsz a . C z y i w ó w c z a s p ro p o r c jo n a ln ie do lic z b y le k a rzy ? N ie s te ty , a u t o r n ie p o d a je ta k ż e z ag ęszc z en ia le k a r z y d la w ie k u X I X . W y d a j e się, że w ią z a ło się ono n ie ty lk o z zam o żn o śc ią p o te n c ja ln y c h p a c je n t ó w , a le z c h a ra k te r e m p r o c e s ó w u r b a n iz a c y jn y c h , ch oć nie w s k a z u je n a to sta n rz e c z y ok. 1908: z a r ó w n o P r u s y W s c h o d n ie i z ie m ie z a b o ru p r u s k ie g o ja k i par e x c e lle n c e z u r b a n iz o w a n y o k r ę g B e r lin a w y k a z u j ą id e a ln ą zg o d n o ść b a d a n y c h w s k a ź n ik ó w .
B o r c h a r d t z w r a c a u w a g ę n a fa k t, że p o m y ś ln y n a w e t r o z w ó j r o ln ic t w a p r u s k ic h p r o w in c ji w s c h o d n ic h nie z a p e w n ia ł im a w a n s u w p o r ó w n a n iu z za c h o d n im i, g d y ż p e w n a część u z y s k iw a n y c h z tego z y s k ó w o d p ły w a ła , lo k o w a n a w r e g io n a c h in te n s y w n ie js z e g o u p rz e m y s ło w ie n ia .
C h w y t z a s t o s o w a n y w o m a w ia n y m r e fe r a c ie n a s u w a p e w n e r e f le k s je n a te m a t s to s u n k ó w p o ls k ic h . Z ie m ie z a b o ru p r u s k ie g o w o statn ie j ć w ie rc i X I X stu le c ia p r z e ż y w a ły fa z ę r o z w o ju g o s p o d a r k i r o ln o -h o d o w la n e j, ja k ie j n ie d o s trz e g a m y w K r ó le s tw ie , a z w ła s z c z a w G a l i c j i 6. W " ja k im s to p n iu w y r ó w n y w a ł o to u p r z e m y s ło w ie n ie K o n g r e s ó w k i? C z y d a ło b y się z n a leźć i d la ziem p o ls k ic h p o ś r e d n i w s k a ź n ik d o ch o d u sp ołeczn ego ? P r z e d z ia ły p o lity c zn e , p rz y n a le ż n o ś ć do trze ch o d rę b n y c h s tr u k t u r p a ń s t w o w y c h k a ż ą w to p o w ą t p ie w a ć . W la ta c h m ię d z y w o je n n y c h gęsto ść ro z m ie s z cze n ia le k a r z y w P o ls c e je st do ść z ró ż n ic o w a n a , co w ią ż e s ię n a d e r siln ie z ty p e m u r b a n iz a c ji: w W a r s z a w i e w r. 1935 n a 10 ty s ię c y m ie s z k a ń c ó w p r z y p a d a 23,0 le k a rz y , w w o je w ó d z t w a c h p o łu d n io w y c h 4,0, w z a c h o d n ic h 3,8, w s c h o d n ic h 2,3 i c e n
4 M ały ro c z n ik statystyczny 1937 (s. 61, 282) p o d a je liczbę le k a rz y w przeliczeniu na 10 tys.
m ieszk ań có w i d oc h ó d sp o łeczn y n a m ieszk ań ca (w tys. zł) dila sześciu k r a jó w :
k ra j dochód lek arz e
Jap o n ia 0,8 10,5 P o ls k a 0,9 3,7 B u łg a r ia 0,4 4,4 F ra n c ja 2,1 6,1 N ie m c y 2,5 7,2 D a n ia 2,5 7,3
Jak w id a ć, d o d a tn ia k o re la c ja z d a je się istnieć, z w ra c a je d n a k u w a g ą zagęszczenie le k a rzy w sw o iście przecież u bo gie j Japonii, a także w d w u k ro tn ie od P o ls k i uboższej B u łg a rii. W s k a li św ia ta czy E u ro p y m etoda b y ła b y n ie do zastosow an ia.
5 Tab. 2, s. 118: idzie o tzw. u n b e ric h tig te E in k o m m e n , z pom in ięciem d och o dów n ie
u c h w y tn y c h statystycznie osób fizyc zn yc h , części d oc h o d ów p u b lic zn y ch i n iepo dzieln ych zy s k ó w to w arz y stw .
e J. L u k a s i e w i c z , K ryzys a gra rn y na z ie m ia ch p o ls k ich w k oń cu X IX w ieku , W a r
t ra ln y c h 2,2; ś re d n io 3,7. Z r ó ż n ic o w a n ie d la w s i je st m a łe : od 1,4 d la w o j. c e n t r a l n y ch i w s c h o d n ic h , 1,8 d la p o łu d n io w y c h , do 2,2 d la zach o dn ich . N a to m ia s t z a c o fa n a b. G a li c ja u z y s k u je n a jw y ż s z y w s k a ź n ik ro z m ie s z c z e n ia le k a r z y w w ię k s z y c h m ia stach : 29,5, g d y n a w s c h o d z ie p r z y p a d a ich w ta m te jsz y c h „ w ie lk ic h m ia s ta c h ” po 21,2, a n a r o z w in ię t y m za c h o d z ie t y lk o 11,2; m ia s ta P o ls k i c e n t r a ln e j (p o z a W a r s z a w ą ) m a ją ich 8,3 n a 10 ty sięc y 7. N a s k a lę ó w c z e s n y c h s t o s u n k ó w p o ls k ic h o s ią g n ię cia G a lic ji b y ły w ię c o g ro m n e : ś w ia d e c t w o z a s łu g o b u u n iw e r s y t e t ó w .
C h o ć p o p rz e d n io w y r a z iłe m p rz y p u s z c z e n ie , że s k a la ro zp ię to śc i sto p n ia ro z w o ju m ię d z y r e g io n a m i ro ś n ie w ep o c e u p r z e m y s ło w ie n ia , to je d n a k i d la d z ie ln ic p o ls k ic h is tn ie je p r o b le m w z g lę d n e g o z a c o fa n ia . O d p o ło w y X V I stu le c ia m o ż e m y s tw ie rd z ić zn aczn e re g io n a ln e ró żn ic e p ła c ro b o c z y c h i cen p o d s t a w o w y c h p r o d u k t ó w s p o ż y w c z y c h . Z b a d a n ie tyc h ró żn ic i ich p rz y c z y n , d łu g o - i k r ó t k o fa lo w y c h zm ian , ja k ie w tej d z ie d z in ie zac h o d zą, u zn ać trz e b a za w a ż n e z ad a n ie. J e d n a k w ła ś n ie d o ś w ia d c z e n ia p o ls k ie s u g e r u ją z k o le i r e f le k s ję p o d a d re s e m b a r d z ie j n ie k ie d y z a a w a n s o w a n y c h b a d a ń z a g ra n ic z n y c h — w ty m p r z y p a d k u niem ieckich.. W ep o c e .p rz e d p rz e m y s ło w e j, z w ła s z c z a w re g io n a c h s ła b ie j w ó w c z a s ro z w in ię ty c h , w ię z i g o s p o d a rc z e k s z t a łtu ją się o d m ie n n ie niż dziś. P r o s p e r it y d a n e j a g lo m e r a c ji m ie js k ie j o d d z ia ły w a dziś s iln ie j ma o k o lic ę ; c h c ia ło b y się p o w ie d z ie ć , że m odel' v o n T h ü n e n a , k o n s t r u o w a n y z m y ś lą o M e k l e m b u r g i i p ie r w s z e j p o ło w y X I X w ., w p r a k t y c e — nie w z ało żen iu — d z ia ła o b e c n ie n ieco in aczej. Z toczon ej n ie d a w n o na ła m a c h „ P r z e g lą d u H is to ry c z n e g o ” d y s k u s ji w y n ik a , że np. G d a ń s k w p e w n y m sensie u t r u d n ia ł r o z w ó j m ia s t P r u s K r ó l e w s k i c h 8. Z d r u g ie j s tro n y d o strzeżo n e p rz e z B o r c h a r d t a u je m n e s tro n y ro ln ic z e g o ty p u r o z w o ju w s c h o d n ic h p r o w in c ji P r u s w X I X w . d a d z ą się m u ta tis m u ta n d is o d n ieść do c a łe j K o r o n y w c ią g u d w u s tu p rz e s z ło la t p rz e d r o z b io r o w y c h . M o ż n a b y to z p e w n ą lic e n c ją o k re ś lić ja k o O s t - flu c h t k a p it a łu .
T o m o m a w ia n y z a w i e r a je szcze d w a d ro b n e p rz y c z y n k i, p o ś w ię c o n e r z e m io s łu w X I X stu le ciu . P o m in ę w o m a w ia n iu u w a g i n a tem a t u jm o w a n ia z a g a d n ie ń r z e m io s ła w m a p a c h h is to ry c z n y c h ( W o l f g a n g Z o r n ) , b y z w r ó c ić u w a g ę n a szkic W o lf r a m a F i s c h e r a „ D ie R o lle des K le in g e w e r b e s im w ir t s c h a ft lic h e n W a c h s t u m sp ro z e s s in D e u ts c h la n d 1850— 1S14” . A u t o r zrę c z n ie z m a g a się z n ie d o s ta tk a m i m a t e r ia łu sta ty sty c zn eg o , r a z jeszcze w y k a z u j ą c u s te rk i s p r a w o z d a w c z o ś c i o p artej o lic z b ę z a tru d n io n y c h w p r z e d s ię b io rs t w a c h . C ie k a w ą w s k a z ó w k ę n a tem a t w z r o s t u d r o b n e j p rz e d s ię b io rc z o ś c i u z y s k u je in n ą d ro g ą . Z w r a c a u w a g ę n a im p o n u ją c y r o z w ó j k a s o sz c z ę d n o śc io w y c h , k t ó r e w z n a c z n y m (u c h w y t n y m zre s ztą ) s to p n iu s łu ż y ły fin a n s o w a n iu d r o b n e g o rz e m io s ła . Jest on d a le k o w y ż s z y n iż w z r o s t w k ł a d ó w w b a n k a c h k r e d y t o w y c h , k tó ry c h r o la w f i n a n s o w a n iu p r z e m y s łu je st p o w s z e c h n ie znana. D l a p r z y k ła d u : m ię d z y 1860 a 1913 ś ro d k i w y d a t k o w a n e za p o ś r e d n ic t w e m t o w a r z y s t w k r e d y t o w y c h w z r o s ły 647 ra z y , g d y b a n k i k r e d y t o w e p r z y n io s ły w z r o s t 5 3 -k ro tn y . O g ó ln ie u d z ia ł w in w e s t y c ja c h t o w a r z y s t w k r e d y t o w y c h i k a s o szczę d n o ś c io w y c h w z r ó s ł, w e d le o s z a c o w a ń a u to ra , z 1/4 do 1/3. T e n z a s k a k u ją c y w y n ik , k t ó r y w s k a z u j e n a w z ro s t — nie zaś s p a d e k — zn a c ze n ia r z e m io s ła w p ro c e s ie w z r o s t u g o s p o d a r k i n ie m ie c k ie j, p o z o s ta je d la a u to ra je d y n ie h ip o tezą. P r a g n ę to p o d k r e ś lić : w c ie k a w y c h , a le n a d e r p rz e c ie ż z w ię z ły c h u w a g a c h 'F isch era, p o d o bn ie· ja k u B o rc h a rd ta , a w z n a c zn y m s to p n iu i u I. B o g a z w r a c a u w a g ę w ła ś n ie o w o cen n e p o łą c z e n ie n o w a t o r s t w a , o ry g in a ln o ś c i m e to d y z u m ie ję tn o ś c ią u trz y m a n ia d y s ta n s u w o b e c u z y s k a n y c h p rz e z s ie b ie w y n ik ó w . Z c ie k a w o ś c ią o c z e k u je m y ich. w e r y f ik a c ji.
A n t o n i M ą c z a k 7 M a ły ro c z n ik sta tystyczny 1937, s. 283. B r a k dan ych statystycznych na tem at re gio n al
nego p o d zia łu doch o du społecznego w P o lsce .
8 A . W y r o b i s z , Badania nad h isto rią m ałych m iast w P olsce, P H Ы Х , 1868, s. 124—
