Organizacje proobronne w polskiej kulturze bezpieczeństwa

(1)

ORCID: 0000-0001-8804-5227 Akademia im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wielkopolskim

Organizacje proobronne w polskiej kulturze bezpieczeństwa

Streszczenie

Przedmiotem badań zrekapitulowanych w niniejszym artykule było miejsce współ- czesnych organizacji proobronnych w polskiej kulturze bezpieczeństwa. Przedmiotem analizy uczyniono sposób rozumienia zarówno organizacji proobronnych, jak i kultury bezpieczeństwa.

Na tej podstawie podjęto badania nad współczesnymi organizacjami proobronnymi w perspektywie sfery mentalnej polskiej kultury bezpieczeństwa – w ramach tych rozważań przedmiotem zainteresowania były aspekty definicyjne, stopień rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce oraz postrzeganie organizacji proobronnych przez Ministerstwo Obrony Narodowej.

Słowa kluczowe: organizacje proobronne, kultura bezpieczeństwa, bezpieczeństwo

Wstęp

Druga dekada XXI wieku to czas znaczącego rozwoju organizacji proobronnych w Polsce¹. Egzemplifikacją dynamiki rozwoju organizacji proobronnych mogą być dwa wydarzenia. Pierwsze to utworzenie w lipcu 2015 r. w ramach Ministerstwa Obrony Narodowej Biura do Spraw Proobronnych. Drugie to udział w 2016 r. organizacji proobronnych w ćwiczeniach Anakonda-16, co było pierwszym przypadkiem od czasu transformacji ustrojowej zaangażowania organizacji proobronnych w tak znaczące wojskowe ćwiczenia². Ponadto należy zwrócić uwagę na przypadający

1 Można spotkać się z opinią dotyczącą części organizacji proobronnych, zgodnie z którą „ist- niejące od wielu lat polskie organizacje paramilitarne w 2014 r. przeżyły swój renesans”, N. Tomaszewska, Organizacje proobronne w polskim systemie prawnym – stan obecny i per- spektywy. Analiza politologiczna i prawna, „Ante Portas – Studia nad Bezpieczeństwem”

2016, nr 2 (7), s. 130.

2 „Przełom”. Organizacje proobronne na Anakondzie, 16.06.2016, https://www.defence24.pl/

przelom-organizacje-proobronne-na-anakondzie [dostęp: 4.07.2020].

(2)

na drugą dekadę XXI wieku dynamiczny rozwój klas mundurowych, które można traktować jako szczególny rodzaj organizacji proobronnych³.

Powyższy proces implikuje konieczność podjęcia badań nad fenomenem rozwoju organizacji proobronnych w perspektywie polskiej kultury bezpieczeństwa.

Na użytek badań prowadzonych w tym zakresie sformułowano problem badawczy wyrażony następującym pytaniem: jaka jest percepcja współczesnych organizacji proobronnych w ramach polskiej kultury bezpieczeństwa? Przyjęto założenie, że identyfikacja organizacji proobronnych ma wymiar funkcjonalny na poziomie poszczególnych instytucji zapewniających bezpieczeństwo, natomiast w ramach polskiej kultury bezpieczeństwa brakuje kompleksowej percepcji tych organizacji.

W celu zweryfikowania przyjętej hipotezy badania zrekapitulowane w niniejszej pracy zostały podzielone na trzy części. W pierwszych dwóch częściach przedmiotem analizy były teoretyczne sposoby postrzegania organizacji proobronnych oraz kultury bezpieczeństwa. W tym drugim aspekcie szczególnie istotny był zaproponowany przez prof. Mariana Cieślarczyka podział dotyczący postrzegania kultury bezpieczeństwa przez pryzmat trzech sfer. W trzeciej części pracy podjęto próbę operacjonalizacji tego podziału w ramach refleksji nad współczesnymi organizacjami proobronnymi w perspektywie sfery mentalnej (świadomościowej) polskiej kultury bezpieczeństwa.

Badaniom towarzyszyły trzy ograniczenia. Pierwszym z nich było pominięcie aspektów historycznych, tego, jak organizacje proobronne kształtowały się na prze- strzeni dziejów. Uwagę skupiono na współczesnych organizacjach proobronnych oraz na tym, jakie jest ich współczesne miejsce w polskiej kulturze bezpieczeństwa.

Drugie ograniczenie to pominięcie w zrekapitulowanych badaniach sfery materialnej oraz sfery organizacyjnej kultury bezpieczeństwa. Przyjęto założenie, zgodnie z którym te dwie sfery mają wobec sfery mentalnej charakter wtórny, zatem dla przedmiotu badań wystarczające było skupienie uwagi tylko na sferze mentalnej.

Ostatnie ograniczenie związane było ze znacznym skupieniem uwagi w trzeciej części pracy na działaniach Ministerstwa Obronny Narodowej. Założono, że spośród wszystkich instytucji zapewniających bezpieczeństwo jest to instytucja w szczególny sposób predystynowana do współpracy z organizacjami proobronnymi.

1. Organizacje proobronne

W rozważaniach nad organizacjami proobronnymi zasadnym jest wprowadze- nie rozróżnienia na państwa demokratyczne i niedemokratyczne. W państwach

3 Więcej na temat specyfiki klas mundurowych w dalszej części artykułu.

(3)

demokratycznych organizacje proobronne są dobrowolną formą społecznego zaangażowania na rzecz dobra wspólnego w zakresie wspierania obronności (i – szerzej – bezpieczeństwa). W państwach niedemokratycznych nie zawsze występuje dobrowolne zaangażowanie, ponadto organizacje te służą nie tylko wspieraniu obronności i bezpieczeństwa, ale również przyczyniają się do zwiększenia kontroli rządzących nad społeczeństwem. Ponieważ przedmiot zainteresowania stanowi działalność organizacji proobronnych w państwie demokratycznym, zatem koniecz- nym jest zwrócenie uwagi na sposób rozumienia społeczeństwa obywatelskiego.

Zakłada się, że jest to „społeczeństwo, w którym zespół instytucji oraz różnego typu dobrowolnych, spontanicznych organizacji, związków i stowarzyszeń jest podstawą samodzielnego, wolnego od ingerencji państwa rozwoju obywateli, a zarazem stanowi wyraz ich własnej aktywności, inicjatyw i potrzeb”⁴.

Przyjmuje się, że partycypacja obywatelska może być mierzona w dwóch obszarach. Pierwszy to działalności w sferze politycznej, zatem takich aktywno- ści, jak uczestniczenie w wyborach (w zakresie biernym i czynnym), działalność w partiach politycznych i sprawowanie funkcji politycznych. Drugi obszar to aktywność społeczna obejmująca zarówno sporadyczną pracę społeczną na rzecz innych, jak i zaangażowanie zinstytucjonalizowane (działalność w stowarzysze- niach, fundacjach etc.)⁵.

W kontekście społeczeństwa obywatelskiego zwraca się uwagę na dbanie o dobro wspólne i wartości ważne dla danej społeczności. Można zatem przyjąć, że „społeczeństwo obywatelskie jest jednym z najważniejszych elementów współcze- snych demokracji. Wskazuje na świadomość i poczucie wspólnotowości członków społeczności. Ukazuje ich zrozumienie dla konieczności dbania o dobro wspólne i szeroko pojęte wartości, które dana społeczność pielęgnuje”⁶. Można również przyjąć, że „jednym z elementów demokracji jest społeczeństwo obywatelskie charakteryzujące się aktywnością i zdolnością do samoorganizacji niezależnie od instytucji państwowych. Niezależność nie oznacza rywalizacji z demokratyczną władzą, ale poczucie wspólnotowości i odpowiedzialności za określone sprawy społeczeństwa. Samorealizujące się grupy biorące udział w różnych obszarach działalności są źródłem nieograniczonej liczby inicjatyw: kulturalnych, sportowych, oświatowych i innych umożliwiających rozwój szeroko rozumianych wartości”⁷.

4 Leksykon politologii, wydanie V, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1999, s. 546-547.

5 Z. Kinowska, Kondycja społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, „INFOS. Zagadnienia społeczno-gospodarcze” 2012, nr 22 (136), s. 1.

6 N. Tomaszewska, op. cit., s. 130.

7 A. Soboń, Proobronność Rzeczypospolitej Polskiej. Teraźniejszość i przyszłość, Warszawa 2019, s. 39.

(4)

Wśród podejmowanych w ramach społeczeństwa obywatelskiego inicjatyw, mających na celu dbanie o wspólne wartości, znajdują się i takie, które zwią- zane są z obronnością i bezpieczeństwem. Tym samym w literaturze przedmiotu przyjmuje się m.in. taką percepcję organizacji proobronnych: „są organizacjami pozarządowymi, dla których nadrzędną wartością jest dbałość o dobro wspólne – czyli państwo i jego obywateli – i bezpieczeństwo. Opierają się na dobrowolnym zrzeszeniu, odwołaniu do idei patriotyzmu oraz dążą do zwiększania możliwości obronnych ludności. Organizacje te podejmują wysiłek edukacyjno-wychowaw- czo-szkoleniowy w celu zwiększenia świadomości obronnej, zbudowania narodu gotowego do obrony Ojczyzny oraz wytworzenia wykwalifikowanych rezerw dla Sił Zbrojnych, a także wyszkolenia przyszłych żołnierzy zawodowych armii”⁸.

W korespondującym ujęciu organizacje proobronne „łączą pasje i zainteresowania swoich członków sprawami bezpieczeństwa narodowego z ich działalnością na rzecz umacniania obronności państwa. Aktywność ta przybiera różne formy, od popularyzowania wiedzy na temat obronności do szkolenia wojskowego i przygotowania społeczeństwa na wypadek wojny”⁹. Różne formy aktywności obejmują również działania mające wymiar społeczny, organizacje te „są inicjatorami i organi- zatorami obchodów rocznic ważnych wydarzeń historycznych i świąt narodowych.

Kultywują także lokalne tradycje walk o niepodległość […] W wielu miejscowo- ściach, oddalonych od coraz mniej licznych wojskowych garnizonów, członkowie tych organizacji są jedynymi osobami noszącymi mundur i mogącymi uświetnić lokalne uroczystości (pododdział honorowy, poczty sztandarowe, warty)”¹⁰.

Odzwierciedleniem różnorodności zadań jest typologia organizacji proobronnych. Są one dzielone w literaturze przedmiotu na organizacje bezpieczeństwa powszechnego, środowiskowo-edukacyjne, młodzieżowe, sportów i zainteresowań, kombatanckie, weteranów i żołnierzy, rekonstrukcyjne, paramilitarne¹¹.

2. Kultura bezpieczeństwa

W badaniach nad kulturą bezpieczeństwa zakłada się, że jest to kultura „wymagająca od podmiotu zdolności przewidywania sytuacji zagrożenia, identyfikowania jej oraz reagowania w odpowiednim czasie w sposób racjonalny i skuteczny, związana

8 N. Tomaszewska, op. cit., s. 132.

9 P. Wywiał, Organizacje proobronne w systemie bezpieczeństwa narodowego Polski, Warszawa 2016, s. 63.

10 Ibidem, s. 153.

11 A. Soboń, op. cit., s. 41.

(5)

jest z potrzebą kształtowania świadomości bezpieczeństwa wśród społeczeń- stwa, a także z dysponowaniem kompetencjami w zakresie pozyskiwania wiedzy o zagrożeniach, z odpowiedzialnością za utrzymywanie stanu bezpieczeństwa, z opowiadaniem się za wartościami, na których można budować bezpieczeństwo jednostki i narodu, z kształtowaniem pozytywnych postaw wobec problemów bezpieczeństwa, wykorzystywaniem emocji mobilizujących do przeciwdziałania zagrożeniom oraz wzmacniania więzi, a w końcu z kształtowaniem zachowań, które sprzyjają budowaniu poczucia bezpieczeństwa i niwelowaniu stanów zagrożenia”¹².

Prowadząc badania nad kulturą w kontekście bezpieczeństwa narodowego, prof. Jan Czaja skonstatował, że „Chodzi więc zarówno o sposoby zrozumienia i postrzegania bezpieczeństwa – a zwłaszcza zagrożeń – przez jednostki, grupy społeczne i całe społeczeństwo, ale także sposoby odczuwania bezpieczeństwa, jak i jego zapewnienia. Ten ostatni aspekt obejmuje czynnik podmiotowy, narodowy, związany z obronnością i zapewnieniem bezpieczeństwa poprzez własne zdolności, jak i międzynarodowy, związany ze środowiskiem i systemem bezpieczeństwa międzynarodowego, sojuszami polityczno-militarnymi, polityką międzynarodową, ale także działaniami aktorów niepaństwowych. Rola tych aktorów, skutki ich działań, aspekty behawioralne, wszystko to podlega analizie we współczesnych badaniach nad bezpieczeństwem i kulturą bezpieczeństwa”¹³.

Jednocześnie prof. J. Czaja w swoich badaniach utożsamił kulturę bezpieczeń- stwa narodowego z kulturą strategiczną¹⁴ – niekiedy pojęcia te nie są traktowane jako tożsame¹⁵. Na marginesie prowadzonych rozważań można odnotować, że pierwszy z tych terminów nie został użyty w Białej Księdze Bezpieczeństwa Narodowego, natomiast drugi został kilkukrotnie użyty, między innymi w następującym sformułowa- niu: „wydanie pierwszej w historii Polski Białej Księgi Bezpieczeństwa Narodowego nadaje nową jakość procesowi kształtowania polskiej kultury strategicznej”¹⁶.

Na potrzeby niniejszych badań postanowiono zoperacjonalizować postrzeganie kultury bezpieczeństwa zaproponowane przez prof. M. Cieślarczyka: „kultura bezpieczeństwa to charakterystyczny dla danego podmiotu jego zasób wiedzy

12 H. Batorowska, Kultura bezpieczeństwa informacyjnego, „Edukacja – Technika – Informaty- ka” 2018, nr 1 (23), s. 93.

13 J. Czaja, Kulturowe czynniki bezpieczeństwa, Kraków 2008, s. 223.

14 „Kulturę strategiczną można określić najogólniej jako kulturę bezpieczeństwa narodowego”.

Ibidem , s. 227.

15 Kultura bezpieczeństwa jest np. identyfikowana jako element otoczenia kultury strategicznej, vide Z. Sabak, Wielokulturowość a kultura strategiczna Europy, „Przyszłość: Świat – Europa – Polska” 2017, nr 1 (37), s. 49-50.

16 Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2013, s. 237.

(6)

i sposoby myślenia o bezpieczeństwie, ale także sposoby odczuwania bezpieczeń- stwa oraz związane z tym sposoby osiągania bezpieczeństwa”¹⁷. W szerszym ujęciu

„kultura bezpieczeństwa to wzór podstawowych założeń, wartości, norm, reguł, symboli i przekonań charakterystycznych dla danego podmiotu, wpływających na sposób postrzegania przez niego wyzwań, szans i (lub) zagrożeń w bliższym i dalszym otoczeniu, a także sposób odczuwania bezpieczeństwa i myślenia o nim, oraz związany z tym sposób zachowania i działania (współdziałania)”¹⁸.

Prof. M. Cieślarczyk skonstatował, że w przypadku większości definicji kultury odnoszonej do bezpieczeństwa można wyodrębnić trzy sfery: sferę kultury mentalnej, świadomościowej, duchowej; sferę kultury materialnej; sferę kultury organizacyjnej¹⁹. Pierwsza sfera została podzielona na dwa obszary – pierwszy to świadomość podmiotu oraz jego potencjał intelektualny i wiedza; drugi to umie- jętność korzystania z tego potencjału (umiejętności te są tworzone przez cechy mentalne, osobowościowe). Druga sfera również została podzielona na dwa obszary – pierwszy to regulacje prawne, zasady i normy; drugi ma wymiar instytucjonalny, to struktury organizacyjne wraz z zasadami ich funkcjonowania. Ostatnia sfera obejmuje takie elementy, jak infrastruktura, sprzęt, narzędzia czy też środki finansowe.

Prof. M. Cieślarczyk zaznaczył przy tym, że „granice między sferą kultury mentalnej a sferą kultury materialnej i organizacyjnej wydają się być dosyć płynne”, podobnie jak granice między sferą kultury organizacyjnej a sferą kultury materialnej²⁰.

3. Organizacje proobronne w perspektywie sfery mentalnej polskiej kultury bezpieczeństwa

Możliwość postrzegania kultury bezpieczeństwa przez pryzmat wyodrębnionych przez prof. M. Cieślaryczka trzech sfer umożliwia podjęcie próby identyfikacji organizacji proobronnych w perspektywie sfery mentalnej polskiej kultury bez- pieczeństwa. W tym zakresie przedmiotem zainteresowania były trzy zagadnienia:

problemy definicyjne; stopień rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce;

postrzeganie organizacji proobronnych przez Ministerstwo Obrony Narodowej.

17 M. Cieślarczyk, W poszukiwaniu tożsamości nauk o bezpieczeństwie. Znaczenie kultury metodologicznej i kultury bezpieczeństwa dla rozwoju tożsamości nauk o bezpieczeństwie, [w:] Granice tożsamości nauk o bezpieczeństwie. Perspektywa materialna i formalna, red. T. Kośmider, W. Kitler, Warszawa 2017, s. 72.

18 Ibidem, s. 73.

19 M. Cieślarczyk, Bezpieczeństwo narodowe w perspektywie kulturowej, [w:] Integracja i bez- pieczeństwo jako wartości we współczesnym świecie, red. W. Gizicki, Lublin 2016, s. 88.

20 Ibidem, s. 89-90.

(7)

Problemy definicyjne związane są z interpretacją sformułowania „proobronne”

oraz z wynikającym z tego zakresem przedmiotowym. Termin „proobronne”

można interpretować sensu stricto oraz sensu largo. Wąskie rozumienie terminu

„proobronne” wskazywałoby na to, że organizacje te są de facto organizacjami paramilitarnymi. Przy takiej interpretacji można sformułować pytanie: czy zasadnym było upowszechnianie nowego terminu na opisanie organizacji mających taki sam zakres działania? W literaturze przedmiotu dominuje podejście szerokie, czego dowodzi typologia organizacji proobronnych – organizacje paramilitarne są przedstawiane jako jeden z kilku rodzajów organizacji proobronnych.

Przyjęcie rozumienia terminu „organizacje proobronne” w szerokim zakresie oznacza możliwość identyfikowania jako organizacji proobronnych tych organizacji, których zakres działania bardziej jest związany ze sferą bezpieczeństwa niż obronności (co może dotyczyć np. organizacji ratowniczych albo upowszech- niających wiedzę na temat różnych aspektów bezpieczeństwa). W tym zakresie można sformułować pytanie: w jaki sposób w kontekście organizacji proobronnych identyfikować klasy mundurowe? Nie spełniają one formułowanego w literaturze przedmiotu wymogu posiadania statusu organizacji pozarządowej. Jednakże wymóg ten można interpretować jako konieczność podkreślenia dobrowolnego zaangażowania poszczególnych osób w działalność proobronną. Można przy- jąć, że realizujący obowiązek szkolny uczniowie, decydując się na wybór klasy mundurowej, dokonują wyboru dobrowolnego (jakkolwiek w indywidualnych przypadkach może mieć miejsce presja rodziców czy też rówieśników). Ponadto klasy mundurowe przygotowują potencjalnych kandydatów do służby wojskowej, tym samym, zapewne w większym stopniu niż, na przykład organizacje ratownicze, wypełniają formułowane w definicjach organizacji proobronnych zadanie szkolenia wojskowego („wyszkolenie przyszłych żołnierzy zawodowych armii”, „szkolenie wojskowe i przygotowanie społeczeństwa na wypadek wojny”).

W tym kontekście należy zwrócić uwagę na zadania Biura do Spraw Proobronnych. Przyjęto, że „jego zadaniem jest wsparcie systemu obronnego przez wykorzystanie potencjału obronnego organizacji pozarządowych o charakterze proobronnym i uczniów kształcących się w tzw. klasach mundurowych oraz wzmocnienie ich identyfikacji z tradycją i dziedzictwem narodu oraz Woj- ska Polskiego”²¹. Biorąc pod uwagę jednakowe zainteresowanie Biura klasami mundurowymi i organizacjami proobronnymi, jak również uwzględniając przedstawione uprzednio argumenty, można uznać klasy mundurowe za specjalny rodzaj organizacji proobronnych. Organizacji nieposiadającej wprawdzie statusu

21 Tradycje, https://bdsp.wp.mil.pl/pl/pages/tradycje-2017-01-16-6 [dostęp: 4.07.2020].

(8)

organizacji pozarządowej, ale mającej charakter dobrowolny i szkolącej młodych ludzi na potrzeby wojska oraz innych służb mundurowych.

Drugi z wymienionych problemów z zakresu sfery świadomości dotyczy rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. Jak zaznaczono, partycypację obywatelską można wyróżnić na dwóch poziomach – politycznym i społecznym.

W zakresie badań nad organizacjami proobronnymi istotny jest poziom społeczny.

Z badań CBOS Aktywność Polaków w organizacjach obywatelskich wynika, że jakkolwiek większość Polaków nie uczestniczy pracy społecznej w organizacjach obywatelskich, to w drugiej dekadzie XXI wieku nastąpił wzrost tej aktywności:

Tabela 1. Praca społeczna Polaków w organizacjach obywatelskich w latach 1998-2018 Praca społeczna w organizacjach

obywatelskich / data badania Osoby niepracujące

społecznie Osoby pracujące społecznie

II 1998 (n = 1167) 77% 23%

XII 1999 (n = 1522) 76% 24%

I 2002 (n = 973) 79% 21%

I 2004 (n = 1057) 76% 24%

I 2006 (n = 1007) 77% 23%

I 2008 (n = 890) 80% 20%

I 2010 (n = 1052) 72% 28%

I 2012 (n = 1058) 68% 32%

I 2016 (n = 1063) 63% 37%

II 2018 (n = 1057) 60% 40%

II 2020 (n = 944) 57% 43%

Źródło: CBOS, Komunikat z badań nr 37/2020, Warszawa, s. 4.

W przytoczonych badaniach CBOS zadano ankietowanym pytanie dotyczące pracy społecznej (a nie tylko przynależności) w organizacjach obywatelskich różnego typu. Badani najczęściej deklarowali pracę społeczną w organizacjach charytatywnych pomagających dzieciom (15%) oraz dorosłym (chorym, niepeł- nosprawnym, bezdomnym etc. – 11,2%), jak również w organizacjach związanych z działalnością na rzecz szkolnictwa, takich jak komitety rodzicielskie (10,8%).

W katalogu stworzonym na użytek tego badania nie wyodrębniono kategorii „organizacje proobronne”, natomiast uwzględniono kilka rodzajów organizacji, wśród których funkcjonują organizacje proobronne:

(9)

Tabela 2. Praca społeczna w wybranych rodzajach organizacji obywatelskich

Praca społeczna w organizacji obywatelskiej wg rodzaju / data badania

Organizacje (związki, kluby i stowarzyszenia) sportowe Ochotnicza Straż Pożarna, Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe itp.

Organizacje młodzieżowe, np. harcerstwo, kluby młodzieżowe, związki i stowarzyszenia studenckie Organizacje kombatantów, weteranów, ofiar wojny Inne organizacje, stowarzyszenia, ruchy, kluby, fundacje

II 1998 (n = 1167) 2,2 3,0 1,5 1,4 0,2

XII 1999 (n = 1522) 3,1 2,0 2,0 1,3 0,9

I 2002 (n = 973) 2,7 3,0 2,1 0,9 0,2

I 2004 (n = 1057) 4,8 2,2 2,3 1,4 0,3

I 2006 (n = 1007) 3,5 3,4 2,3 1,2 0,9

I 2008 (n = 890) 2,8 1,4 1,8 1,0 1,7

I 2010 (n = 1052) 5,8 2,7 3,2 0,6 1,4

I 2012 (n = 1058) 4,0 3,2 2,7 1,2 1,7

I 2016 (n = 1063) 7,5 4,7 6,1 0,9 3,5

II 2018 (n = 1057) 7,1 5,3 5,2 1,0 1,5

II 2020 (n = 944)^* 6,8 4,4 5,2 1,3 3,3

* Taką wartość podano w Komunikacie z badań CBOS przy poprzednim pytaniu (praca społeczna w organizacjach obywatelskich). Przy pytaniu dotyczącym pracy społecznej w różnych typach organizacji obywatelskich nie podano próby badawczej, natomiast na wstępie komunikatu zamieszczono informację, że badanie przeprowadzono na próbie liczącej 958 osób.

Źródło: CBOS, op. cit., s. 2.

Dane przedstawione w obydwu powyższych tabelach można interpretować przyjmując perspektywę właściwą dla nauk o bezpieczeństwie, zatem postrzegając rzeczywistość społeczną jako stan i jako proces. Tym samym aktywność społeczna Polaków (w tym w takich rodzajach organizacji, wśród których znajdują się organizacje proobronne) może być w perspektywie stanu bieżącego oceniana krytycznie, natomiast w perspektywie procesualnej może być, za sprawą wzrostu w drugiej dekadzie XXI wieku, oceniana pozytywnie.

(10)

W literaturze przedmiotu zawarta została konstatacja, w ramach której rów- nież przyjęto perspektywę stanu i procesu: „niestety, jak wynika z badań, w Polsce społeczeństwo wykazuje się raczej postawami biernymi i brakiem zaangażowania w projekty wspólnotowe. […] Wydaje się jednak, że sytuacja ta będzie się polepszać w kolejnych latach. Wskazują na to różne inicjatywy oddolne na rzecz społeczności lokalnych, ich rozwoju kulturalnego, infrastrukturalnego i edukacji. Widać również, szczególnie w ostatnich latach, zaangażowanie młodzieży w projekty związane z upamiętnianiem bohaterów Polski Podziemnej, czego symbolem stają się różne wydarzenia upamiętniające Żołnierzy Wyklętych”²².

Ostatnim elementem z obszaru sfery świadomości jest postrzeganie organizacji proobronnych przez Ministerstwo Obrony Narodowej. W tym zakresie wartościowe poznawczo są dwie konstatacje. W obydwu zwrócono uwagę zarówno na społeczną aktywność będącą źródłem „renesansu” organizacji proobronnych/paramilitarnych, jak również na reakcje MON na ten społeczny fenomen: „Jedną z niewątpliwych zasług społecznego zaangażowania Polaków w działalność w organizacjach proobronnych jest to, że zmuszają decydentów do podejmowania dyskusji na ten temat. Mamy tu do czynienia z naprawdę rzadkim we współczesnym świecie zjawiskiem, kiedy to oddolna inicjatywa zmusza władze do zmian systemowych”²³. Druga konstatacja jest znacznie bardziej krytyczna w zakresie oceny MON: „Poza systemem bezpieczeń- stwa znajdują się organizacje paramilitarne. Ich powstanie jest efektem oddolnych inicjatyw obywatelskich, w większości wynikających z głębokich pobudek ideowych, często wprost nawiązujących do wielkich tradycji patriotycznych, tak jak w wypadku odbudowy drużyn strzeleckich. […] Organizacje paramilitarne mają w relacjach z Ministerstwem Obrony formalnie taki status, jak pozostałe »organizacje pozarzą- dowe i inni partnerzy społeczni« współpracujące z ministerstwem”²⁴.

Powyższe refleksje zostały sformułowane w latach 2015-2016, zatem wówczas gdy nastąpił wspomniany „renesans” organizacji proobronnych/paramilitarnych.

Można przyjąć, że oddolna inicjatywa w pewnym zakresie rzeczywiście „zmusiła władze do zmian systemowych”. Przede wszystkim świadczy o tym utworzenie w lipcu 2015 r. Biura do Spraw Proobronnych. Biuro to doprowadziło do stworzenia zasad współpracy MON z organizacjami proobronnymi i klasami mundurowymi.

22 P. Wywiał, op. cit., s. 29-30.

23 W. Chełchowski, A. Czuba, Militarni. Już wojskowi czy jeszcze cywile, Warszawa 2016, s. 343-344.

24 P. Soloch, Wstęp. Organizacje proobronne w systemie bezpieczeństwa państwa – słabo wykorzy- stany potencjał, [w:] Organizacje proobronne w systemie bezpieczeństwa państwa. Charaktery- styka wybranych armii państw europejskich na tle amii polskiej. Raport, P. Soloch, P. Żurawski vel Gajewski, Ł. Dryblak, Warszawa 2015, s. 8.

(11)

W tym pierwszym zakresie zwraca uwagę program „Paszport do współpracy pod- oddziałów organizacji proobronnych z jednostkami wojskowymi Sił Zbrojnych RP”.

Program zainaugurowano w 2017 r., założono, że: „Istotą programu «Paszport»

jest podnoszenie poziomu wyszkolenia zakwalifikowanych do niego KOP [komponenty organizacji proobronnych] w trakcie rocznego cyklu szkolenia, wspieranego przez resort obrony narodowej – na rzecz osiągnięcia zdolności tych komponentów do współdziałania z jednostkami wojskowymi SZRP”²⁵.

W 2017 r. w programie wzięło udział 26 komponentów z 22 organizacji proobronnych, „Paszport” finalnie uzyskało 20 komponentów z 18 organizacji²⁶. W 2018 r.

w programie wzięło udział 19 komponentów z 14 organizacji proobronnych, „Paszport”

uzyskało 13 komponentów z 12 organizacji²⁷. W 2019 r. w programie mogły uczestni- czyć komponenty, które uzyskały „Paszport” w jednej z dwóch poprzednich edycji²⁸. Sposób realizacji programu w poszczególnych jego edycjach nie stanowił przedmiotu zainteresowania badań zrekapitulowanych w niniejszym artykule – istotnym z punktu widzenia tych badań jest skonstatowanie, że współpraca MON z organizacjami proobronnymi (a precyzyjniej z tymi spośród nich, które są organizacjami paramilitarnymi) ma wymiar nie tylko deklaratywny. Organizacje te zostały dostrzeżone przez MON i podjęto współpracę mającą na celu umożliwienie im kooperowania z Wojskiem Polskim. Można przyjąć, że kolejnym etapem powinna być odpowiedź na pytanie:

w jakim charakterze i w jakim zakresie organizacje proobronne przygotowane do współpracy z Wojskiem Polskim powinny tę współpracę podejmować?

Zmiana o charakterze systemowym zaszła również w zakresie współpracy MON z klasami mundurowymi. Dowodzi tego uruchomienie w 2017 r. programu

„Certyfikowane Wojskowe Klasy Mundurowe”, którego celem jest ujednolicenie kształcenia w wojskowych klasach mundurowych. Przed uruchomieniem programu kształcenie w tego typu klasach odbywało się według autorskich programów, czego efektem był niejednorodny poziom wiedzy i umiejętności absolwentów z różnych szkół²⁹. Podobnie jak w przypadku programu „Paszport” przedmiotem analizy nie była

25 Koncepcja szkolenia w ramach kontynuacji w 2019 roku programu „Paszport do współpracy pododdziałów organizacji proobronnych z jednostkami wojskowymi Sił Zbrojnych RP, Biuro do Spraw Proobronnych, Warszawa 2018, s. 4.

26 Podsumowanie edycji z 2017 r., https://bdsp.wp.mil.pl/pl/pages/podsumowanie-edycji- -z-2017-r-2018-01-11-q [dostęp: 12.07.2020].

27 Podsumowanie edycji z 2018 r., https://bdsp.wp.mil.pl/pl/pages/podsumowanie-edycji- z-2018-r-2018-01-19-4 [dostęp: 12.07.2020].

28 Podsumowanie roku szkoleniowego, 7.12.2019, https://bdsp.wp.mil.pl/pl/articles6- aktualnosci/2019-12-09v-podsumowanie-roku-szkoleniowego [dostęp: 12.07.2020]; Koncep- cja szkolenia…, op. cit., s. 5.

29 O programie MON, https://bdsp.wp.mil.pl/pl/pages/o-programie-mon-2018-01-11-7 [dostęp:

12.07.2020].

(12)

zawartość programu i sposób jego realizacji, ważnym jest skonstatowanie, że również i w tym przypadku gotowość MON do współpracy ma wymiar nie tylko deklaratywny.

Działalność MON w tym zakresie wynika z dążenia do ulepszenia procesu rekrutacji do Wojska Polskiego. Świadczyć może o tym utworzenie 24.01.2020 r.

Biura do Spraw Programu „Zostań Żołnierzem Rzeczypospolitej”. Biuro to przejęło realizację m.in. programu „Paszport” oraz programu „Certyfikowanych Wojsko- wych Klas Mundurowych”. W tym drugim przypadku zapowiedziano stopniowe wprowadzanie nowego programu („Oddziały Przygotowania Wojskowego”)³⁰.

W tym kontekście należy odnotować, że swoje programy współpracy z klasami mundurowymi mają również inne instytucje zapewniające bezpieczeństwo.

W roku szkolnym 2019/2020 funkcjonowało 1286 klas policyjnych w 267 szkołach, uczyło się w nich 27775 uczniów. Uczniowie w klasach policyjnych nie uczą się w ramach jednolitego programu kształcenia, jednakże przy jego opracowywaniu szkoły mogą korzystać ze stworzonego przez Policję i przekazanego szkołom mającym klasy policyjne „Programu Nauczania dla Klas Ponadgimnazjalnych w Zakresie Funkcjonowania Policji »Edukacja Policyjna 2016«”. Ukończenie klasy o profilu policyjnym oznacza uzyskanie dodatkowych punktów w postępowaniu rekrutacyjnym do Policji. Współpracę między jednostkami organizacyjnymi Poli- cji a szkołami z klasami policyjnymi koordynuje Wydział do spraw Ceremoniału Policyjnego Gabinetu Komendanta Głównego Policji³¹. Gabinet ten odpowiada również za współpracę Policji z Ministerstwem Obrony Narodowej oraz organizacjami proobronnymi³².

W przypadku Straży Granicznej współpraca z klasami mundurowymi prowa- dzona jest na poziomie lokalnym, odpowiadają za nią komendanci poszczególnych jednostek organizacyjnych. W roku szkolnym 2019/2020 taka współpraca była realizowana przez 11 komendantów jednostek organizacyjnych. Straż Graniczna nie ma swojego programu kształcenia w klasach mundurowych, jednakże na początku 2020 r. Komendant Śląskiego Oddziału Straży Granicznej powołał zespół do spraw opracowania programu zajęć dla uczniów szkoły średniej o profilu „Klasa Straży Granicznej”³³.

30 Klasy wojskowe, https://www.wojsko-polskie.pl/klasy-wojskowe [dostęp: 12.07.2020].

31 Dane dotyczące policyjnych klas mundurowych przekazane zostały przez J. Kołacza z Gabi- netu Komendanta Głównego Policji w ramach dostępu do informacji publicznej.

32 Gabinet Komendanta Głównego Policji, https://policja.pl/pol/kgp/gabinet-komendanta- glo [dostęp: 15.07.2020].

33 Dane dotyczące współpracy Straży Granicznej z klasami mundurowymi przekazane zostały przez Dyrektora Biura Ochrony Informacji Komendy Głównej Straży Granicznej ppłk. SG K. Dziedzica w ramach dostępu do informacji publicznej.

(13)

Podsumowanie

Na użytek prowadzonych badań sformułowano założenie, zgodnie z którym identyfikacja organizacji proobronnych ma wymiar funkcjonalny na poziomie poszczególnych instytucji zapewniających bezpieczeństwo, natomiast w ramach polskiej kultury bezpieczeństwa brakuje kompleksowej percepcji tych organizacji.

Na podstawie przeprowadzonej analizy można sformułować trzy wnioski, dzięki którym możliwa jest pozytywna weryfikacja przyjętej hipotezy.

Po pierwsze, każda instytucja zapewniająca bezpieczeństwo współpracuje z organizacjami proobronnymi (w tym z klasami mundurowymi) w sposób autonomiczny. Instytucje te kierują się przy tym swoimi potrzebami, między innymi w zakresie wspomagania rekrutacji. Egzemplifikacją różnorodności w obrębie prowadzonych działań może być współpraca z klasami mundurowymi: Wojsko Polskie współpracuje z nimi w sposób kompleksowy na podstawie jednolitego programu nauczania, Policja współpracuje z klasami mundurowymi przy pomocy fakultatywnego programu nauczania, Straż Graniczna rozpoczęła w 2020 r. pracę nad programem nauczania. Każda z tych instytucji identyfikuje współpracę z klasami mundurowymi jako szansę na wzmocnienie procesu rekrutacji, jednocześnie każda z nich w inny sposób próbuje z tej szansy skorzystać. Dowodzi to zarówno funkcjonalnego podejścia każdej z instytucji, jak i braku kompleksowej percepcji.

Po drugie, współpraca z organizacjami proobronnymi jest zróżnicowana nie tylko na poziomie klas mundurowych. Ministerstwo Obrony Narodowej współpracuje z organizacjami paramilitarnymi w sposób coraz bardziej kompleksowy (o czym świadczy program „Paszport”, który umożliwia osiągnięcie poziomu zdolności do współpracy z Wojskiem Polskim; natomiast nie wiadomo, w jakim zakresie i w jakich okolicznościach ta współpraca miałby się odbywać). W przypadku pozostałych instytucji takiej współpracy z organizacjami proobronnymi zazwyczaj brakuje, wyjątkiem są organizacje ratownicze, w tym zwłaszcza Ochotnicze Straże Pożarne³⁴.

Po trzecie, instytucje zapewniające bezpieczeństwo współpracują przede wszystkim z klasami mundurowymi, organizacjami paramilitarnymi oraz organizacjami ratowniczymi. Tymczasem katalog organizacji proobronnych jest szerszy.

Oznacza to, że pomijając doraźną i lokalną współpracę, poza systemowym zaintere- sowaniem instytucji zapewniających bezpieczeństwo są pozostałe rodzaje organizacji proobronnych (zalicza się do nich organizacje bezpieczeństwa powszechnego, środowiskowo-edukacyjne, młodzieżowe, sportów i zainteresowań, kombatanckie, weteranów i żołnierzy, rekonstrukcyjne, paramilitarne).

34 P. Soloch, op. cit., s. 7.

(14)

Sformułowane wnioski potwierdzają przyjęte założenie, zgodnie z którym brakuje całościowej percepcji organizacji proobronnych w polskiej kulturze bezpie- czeństwa, a każda spośród instytucji zapewniających bezpieczeństwo współpracuje z organizacjami proobronnymi w sposób autonomiczny, kierując się aspektami funkcjonalnymi. Można zatem przyjąć, że jest to jednoznaczne z marnowaniem przez państwo (czy też przez System Bezpieczeństwa Narodowego) potencjału, jaki znajduje się w organizacjach proobronnych pomijanych w codziennej, sys- temowej współpracy z instytucjami zapewniającymi bezpieczeństwo. Można również sformułować dwie skorelowane ze sobą przesłanki, wskazujące na moż- liwość nastąpienia zmian w tym zakresie. Pierwszą z nich jest stopniowy wzrost społecznego zaangażowania Polaków. Drugą z nich jest (wprawdzie różnorodne, niemniej istniejące realnie) otwarcie się instytucji zapewniających bezpieczeństwo na współpracę z organizacjami proobronnymi (w tym z klasami mundurowymi).

Dalszy rozwój organizacji proobronnych może (jakkolwiek nie musi) doprowadzić do dalszej zmiany ich percepcji w ramach polskiej kultury bezpieczeństwa.

Bibliografia

1. Leksykon politologii, wydanie V, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 1999;

2. Batorowska H., Kultura bezpieczeństwa informacyjnego, „Edukacja – Technika – Informatyka”

2018, nr 1 (23).

3. Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Biuro Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2013.

4. CBOS, Komunikat z badań nr 37/2020, Warszawa.

5. Chełchowski W., Czuba A., Militarni. Już wojskowi czy jeszcze cywile, Warszawa 2016.

6. Cieślarczyk M., Bezpieczeństwo narodowe w perspektywie kulturowej [w:] Integracja i bez- pieczeństwo jako wartości we współczesnym świecie, red. W. Gizicki, Lublin 2016.

7. Cieślarczyk M., W poszukiwaniu tożsamości nauk o bezpieczeństwie. Znaczenie kultury metodologicznej i kultury bezpieczeństwa dla rozwoju tożsamości nauk o bezpieczeństwie, [w:] Granice tożsamości nauk o bezpieczeństwie. Perspektywa materialna i formalna, red. T. Kośmider, W. Kitler, Warszawa 2017.

8. Czaja J., Kulturowe czynniki bezpieczeństwa, Kraków 2008.

9. Gabinet Komendanta Głównego Policji, https://policja.pl/pol/kgp/gabinet-komendanta-glo.

10. Kinowska Z., Kondycja społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, „INFOS. Zagadnienia społeczno-gospodarcze” 2012, nr 22 (136).

11. Klasy wojskowe, https://www.wojsko-polskie.pl/klasy-wojskowe.

12. Koncepcja szkolenia w ramach kontynuacji w 2019 roku programu „Paszport do współpracy pododdziałów organizacji proobronnych z jednostkami wojskowymi Sił Zbrojnych RP, Biuro do Spraw Proobronnych, Warszawa 2018.

13. O programie MON, https://bdsp.wp.mil.pl/pl/pages/o-programie-mon-2018-01-11-7.

14. Podsumowanie edycji z 2017 r., https://bdsp.wp.mil.pl/pl/pages/podsumowanie-edycji- z-2017-r-2018-01-11-q.

(15)

15. Podsumowanie edycji z 2018 r., https://bdsp.wp.mil.pl/pl/pages/podsumowanie-edycji-z- 2018-r-2018-01-19-4.

16. Podsumowanie roku szkoleniowego, 7.12.2019, https://bdsp.wp.mil.pl/pl/articles6- aktualnosci/2019-12-09v-podsumowanie-roku-szkoleniowego.

17. „Przełom”. Organizacje proobronne na Anakondzie, 16.06.2016, https://www.defence24.

pl/przelom-organizacje-proobronne-na-anakondzie.

18. Sabak Z., Wielokulturowość a kultura strategiczna Europy, „Przyszłość: Świat-Europa- -Polska” 2017, nr 1 (37).

19. Soboń A., Proobronność Rzeczypospolitej Polskiej. Teraźniejszość i przyszłość, Warszawa 2019.

20. Soloch P., Wstęp. Organizacje proobronne w systemie bezpieczeństwa państwa – słabo wykorzystany potencjał, [w:] Organizacje proobronne w systemie bezpieczeństwa państwa.

Charakterystyka wybranych armii państw europejskich na tle amii polskiej. Raport, P. Soloch, P. Żurawski vel Gajewski, Ł. Dryblak, Warszawa 2015.

21. Tomaszewska N., Organizacje proobronne w polskim systemie prawnym – stan obecny i perspektywy. Analiza politologiczna i prawna, „Ante Portas – Studia nad Bezpieczeństwem”

2016, nr 2 (7).

22. Tradycje, https://bdsp.wp.mil.pl/pl/pages/tradycje-2017-01-16-6.

23. Wywiał P., Organizacje proobronne w systemie bezpieczeństwa narodowego Polski, Warszawa 2016.

Pro‑defense organizations in the Polish security culture

Abstract

The subject of the research recapitulated in this article was the place of contemporary pro-defense organizations in Polish security culture. The subject of the analysis were the understanding of both pro-defense organizations and the culture of security. On this basis, research was undertaken on contemporary pro-defense organizations in the perspective of the mental sphere of Polish security culture - within these considerations, the subjects of interest were definition aspects, the degree of development of civil society in Poland, and the perception of pro-defense organizations by the Ministry of National Defense.

Keywords: pro-defense organizations, security culture, security