Utwory górnokredowe okolic Skąpego w zachodnim obrzeżeniu niecki łódzkiej

A C T A ^G' ,E' O": L O G I C A P "OL, O N I C A

Vol. XV 1965 No. 1

JADWIGA GARBOWSKA ,ANDRZEJ WIERZBOWrSKI

U huorg górnokredowe okolic Skąpego

w zachodnim obrzeżeniu niecki łódzkiej

STRESZCZENIE: W pra.cy opisano i udokumentowano fauniśtycznie utwory .g6rno- kredowe okolic Skąpego w za'cbodnim obrze,żeniu niecki łódzkiej., Wykaz'ano!rów-

nież, że rozpOwszechniony w Literaturze geologicznej pogląd o występowaniu na bada.nym obszarze skał g6rnojuraj-skich nie odpowiada. rzeczywistości. W zwi:ązku

z tyŻl1zakwes'tionowa.no istnienie w doty,chczasowym ujęciu dyslOkacji, kt6ra' wy- jaśniać miała fakt pojawiania się "górnojurajskich" utworów Skąpego w ciągłym

pasie' skał kredowych za'chodniego s,krzydła niecki łódzkiej, WSTĘP

Odsłonięcia ,

powierzchniowe U:twOTÓW gÓTnokredowycl;l

wzdłuż,

za- chodni,ego skrzydła niecki łódzkiej należą do. duży,ch r2)adkości. Większość znanych wychodni

przywiąlZana

jest do doliny Warty na odcinku

pomię­

dzy

BUT'zenin~ i

Sieradzem. W regionach

położOlIlYc'h

jednak

!

barr:dziej na

południe skały

kredowe, , przykryte

są J

grubym kompleksem utworów

czWariorzędowych,

a rHekiedy

też trzecioTzędowy'ch

i

niedostępne 'są

do

bezpośrednichobserwa'cji. Wyjątek stanowią

jedyni1e opisane

i

udoku- mentowane fauni:stycznie w niniejszej pracy wychodnie

skał

górnokredo- wych w dkolicach

miejscowości Skąpe

na

północny

zachód. od Radomska.

Omawiane utwory

Występują

tylko na niewielkim o'bszarze, 'na wschód od sZOiS,y

Brz€Ź'ni!ca

... Szczlerców

i tWOT'zą odosołmiollle

wzgórze w

b.ezpośred­

,nim sąsiedztwie

wsi

Skąpe

(fig. 1).

Naileży

przy tym

podkreśHć, ż,e

nigdzie

w'lPromiell1iu kilku 'ki'lometI'ów od wspomnianej

mą,ejscowości ska,ły

star- szego

podłoża,

nie

odsłaniają się nia

!powierzchni,

-gdyż

przykryte

sągru­

bym kompleksem utworów

wwartorzędowych.

W

przeszłości

hie

istniały

tu

również żadne Jwięlk:sze

sztuczne

odsłonięcia.

PlOZY:CJA STRATY'GRA'FICZNA TYnWOROW ZE SKĄPEGO

Sikały

na badanym obszarze

występują wyłącznie

w zWietr,zelinie, co z góry

uniemaIŻliwia dokładne

ustalenie profi:1u lito,logkzmego. Morina

wyró:żnić

co

najwyżej

kilka zasadniczych typów

litol{)igi-czny~'h,'

których

wzajemne

ilościowe

stosunki

występowania

nie

zmieniają się, ,

znacznie

JADWIGA GARlBOWSKA .i ·ANDRZEJ WIE'RZ·B.QWSKI

w

ohrębie

oma: wianego

zespołu.

W kompl€lksie tym

udało się wydz:elić::

opoki, opoki ,wapniste, wapienie ilaste i margle. Dwa ostatlIlie typy ska' lne

występują

!Stosunkowo TZadko

i tworzą

zapewne tylko

podrzędne

prze-o warstwienia.

W całym

kompl'eksie omawianych utwo,rów utrzymuj,e

się

facja Sl,Pikulowo-otwornicowa, przy znacznej na

ogół

prrewadze · spikul

gąbek

Niekiedy jednak

większą rolę

jako element .

skałbtwórczy

odgry-'

wają również

otwornice.

Do:pływ materiału teTł'ygenicznego

jest miniM'

II· ~ . I I II II II·

II

"

II ,I

24~1

~I/

II II

----.J

1/ ^{L ____ _}

o

I ^45łm ,

Fig. 1

M<lJpa wycho,dni utworów górnokredowych okolic Skąpego

l kreda .górna" 2 czwartorzęd, 3 SJtudn1a, Vi ,któr'e<j nfllPo~anQ utwory górtno~edo~e.A szklc:

ł'Okallzacyjny Skąpego

Carte de l'affleurement des sediJInents du Cretace superieur auxenvirons de ^Skąpe

1 Cdtad ·slijperJ.eur, 2 Quatell'n&1re, 3 ipulJts dans leq1.1e1

on

łl rencontr6 ·des s6d1milnts.

. du cr6tac6 au.p6r.ieur.· A oroquls de la sltu1l.tlon g6olog1que de SklWle

maIny,

rżadko ,występują

drobne ziarna kwarcu i ' baasziki muskowitu.. , Glaukonit trafia

^się

tylkospoiradycznie.

W całym

promu pospoHte

^są

poziomy krzemieni.

Najstarsze

^skały

na badanym obszarze

^występują

na z,achodnich

stokach . wzgórz,a, w

bezpośrednim sąsiedztwie

wsi

Skąpe. Zostały

one

napotkane przy kopaniu studni

(właściciel

Piotrowski Józe'f) pod cienIkim

uTWORY GóB.NOKRlEDOWE OKOLIC SiK4PE(iO 101

nadkładem

piasków

czwarto:rzędo'wych.

Analiza mikrofa'Ullistyczna

po-

łn'anych

z

hałdy

opok (fig.

1) wyka,zała

charakterystyczny

zespół

otwor- nic górniOkredowych (santon:.&ampan):

Planularia aM. liebusi Brotz.

Buliminella gracilis Vas.sUen1ro GloboTotalites michelinianq (d'Orb.) Eponides biconvexusM-arie

E. aff. biconvexus Marie Globotruncana sp.

StensiOina

sp.

Zasięg

posZ'CIZególnych,gatunków ustalono na

podstawie

prac E. Ga- Wioc-Biedowej i

E.

Wdtwickiej

(19'600), K. PożaTyskiej (1967.)

lO!r'az

V. Vas,si.-

lenko

(1961). Zły stopień

zachiOWIania

i

ubóstwo>

materiału

mikTtOfaum- stycZlllego

uniemożliwia

jednak dolcllad!niejsze sprecYZJOw.anie wieku oma-

wianych utworów . .

.

Młodsze

utwory

wyStępują

w szczytowych partiach wzgórza i

są

dobrze udolkumentowane f'aUlIlistyczni'e. Dysponujemy

stąd nalStępującym

.

zespołem

:fia, uny:

Offaster pomeli Munier-Chalmas Offaster sp.

Irujceramus balticus B8hm Inocera.mus sp.

Lima (Limea ?)

m.

granulata (NiLss.) Pecten sp.

gąbki

Utwory te

zalliczyć n'ależy

dO' do,lnegO' kampanu z

następujących

powodów:

1.

Forma Inoceramus

balticus~ według

S.

CieśIińskiego, (1960), po~

ja,wia

się

na , granicy lSantonu

,i

kam'Panu

iwys.tępuje alŻ

dO' dlp>lnego

mastryehtu. .

2. Offaster pomeli jest ,w za'sadzie

skamieniałością

charaktery-

styczną

w· Polsce dla

niżs~ej części

dO'lnego kampanu.

3. WyikOiIlaJlla aiIlaIiza mikrO'fau'llistyczna pobranych

!Ze zwiełtrzeliny

opoik

i opolk wapnistych

wyka2Jała następujący zespół

o,twornic:

Bolivinoides stigillatus (Chaopman) Bulimina ventricosa oBrotz.

StensiOina exsculpta (Reuss) S. pommerana ;Brotz.

Gavelinell<i aft pseudoexcola.ta Kałinin Anomalina (GaveHnella) aff. umbili- rotuZa MjatL.

A. (Pseudovalvulineria) stelligera (Ma- rie)

Gyr04dina turgida (Hagenow) var, obliquasepta,ta Mjatl.

Cibicides sp.

Eponides . aff. biconvexus Marie Globorotalites micheliniana (d'Orb.) GLobotruncana globigeriwoides 'Brotz.

. Globigerina sp. .

Gii.mbelina globwlosa (Ehrenb.) Egge'TeHa sp.

. PlettrostQmella sp.

POIWyższy zespół

mikrofauny jest ch.axaikterystycmy dla

wyższegt>

santon u

i ni:hszejc,zęści

kampanu (Vassilenko

1954, 1961; Pożaryska '1957;

Witwicka

1958;

Gawor-Biedowa & Witwicka

1960).

Liczne

wy·stępowanie

fO!l'my StensiOina exsculpta !Zdaje

się

jednak

przesądzać dolnoikampa'ńs'ki

wiek omawianych utworów ('LeitfossiIien ...

19621).

· Jak z tego rwyitika

wyraźD.ie,

utwory

występujące

na badanym tere-

me

:zaliczyć naJ.eżydo

dOJ.:nJego kJampanu, lIlie

wyłą1czone

}est jednak,

że

najstaJI"sze

Skały

stwierorone w studni

IOdpowitadałylby

.

już najwyższej części

górnego

santOillU.

PROBLEM WYSTĘPOWANIA UTWORÓ:W JURAJSKIDCH W REJONI~ SKĄPEGO

W związku

z jednoznacznym d·atowaniem paleontologicznym utwo- rów

odsłoniętych

w 'l'ejonie

Skąpego

i brakiem w

na~bliższej

okolicy jakichkolwiek imnych wyC'hodniSitarszego

podłoża,'

nielizasadniony wy- da'j:e

się pogląd owy.stępowaniu

na <badanym terenie

^skał

wieku gór1lJO- jurajslkiego.

Ju:ż

.

J~

Siemi'l'aJd:zki (1888, 1922)· wspominBio,rwychod:nia1ch

,,'SZ!aTlO~

żółtych wapienipłyltowyCih"

poziomu Streblites tenuilobcitus w rejonie

Skąpego,

nie

:wymieni:ając

z nich jednak

żadnej

fauny.

J. fPremik (192'5, 1931)

utożsamia skały odsłaniaJące się

w rejonie

Skąpego

z wapieniami skalistymi okolic

Gawłowa, pod.ając

przy tym jalkb charakte.rystyczny dla obu tych obszarów

:respół:g6rnojurajskiej

fauny, oznaczOiIlej uprzednio przez . J.

Siemirad~kiego

(19'22)

ⁱ

cytowanej wy-

łącznie'

· z 'rejonu

^Gawłowa

'(Siemi1:"adzki 19'22). Nadzwyczaj znamienny jest jednak sam opis

skały,

który

przytocwnyzootał

poniZej w

^całości

(Prerńik

1931,

ś.

141):

"W· .oIrolicy Gawrowa i Skąpej na NE odPajęczna napotylkamy w dolach Z'bite, 'kremowo-białe wapienie z drobnymi, czarnymi lron:krecjami krzemiennYimL Wapienie te ·sądenko· uławicone".

W

tralkcie pO/bytu' w terenie mieliśmymo'Żilość sprawdzić, że opis ten, jakkoilwiek lakoniczny,

dóśćdobrze

charakteryzuje górnolkredowe

skały odsłaniają'Ce się

w rejonie

^SkąpegO',

. w

^żadnym

przypadku ledi1.ak

n~e może oopowiadaćgórnojurajskim

wapienioml:lk,a,listym z okolic Ga-

wło:wa

o cahltowicie

odTębnej

Etologii. J. Prernik

{ł93¹1)

pisze jednak o rzekomym

podoibieństwie

petroIgraficznym utworów :ze

Skąpego

,slo.

gÓł'­

nojurajskich wapieni skalistych. Falkt ten '

upoważnił'

J. Premika do.

~a­

·liczenia uJtworów 'ze

Skąpego

do astartu. Rzecz Jasna, ze o jaki'rnlkolwi,ek

podobieństwie

nie

mo,że. >być

jednak mowy. .

Pogląd

o

występowaniu

utWQifów górnojurajskich w rejonie

Ską':'

pego :w .niezmienibnej wersji

utrzymał. się

ai' ido

dziś. Przykładowo możl].'a

JedY!Ilie

zazna,czyć,

re taka intertpreta,cja straty'graficzna przedsta- wion:a

jJę'Slt

;IlJa

małpie

Igoologi,czm:ej · PoLski . w s1mH 1 :300000 wydaIlJej w roku 1954 ora'z w

całym'

szeregu inny,ch map i publik.a'cjL Co cie- kaws2;e,

występO'wani'e

utwO!I'ów górnojuraJjskich zazna,czane jest

również

w miejscu wychodni

skał Igórnokredowy~h,

udolkumentowanych faU!ni-

stycznie

i

opisanych w mini,ejszej pracy.

103

. W· śWietle

uprzednio przedstawionych

faktów muszą

uiec modyfi-;, beji , dotychczasowe

pOrglądy

na

bucłowę ,geolorgiczmą

badanego

ohszaru: .

1.

W

rejonie

Skąpego odsłaniają się wyłącznie

utWOTy górnolkre- dowe, a

pogląd o występowaniu

na 'badanym o'bSzarze

Skał

gÓl"Ilojuraj- skich jest wynikiem

^jakiegoś

nieporozumienia i nie odpowiada

^r~ecrzy­

wistości.

2. Nie i'Stmieje

również

pr'zedstawiana w dotyChczasowym '

ujęciu

dyslokacja, .

którą tł~a,czono pojawi~nie się

"górnojuxajwch" . utworów

Skąpego

w

ciągłym

.pasie

skał

kredowych z8!c-hod'lliego

skrzydła

niecki

łódzkiej.

Pracownia Stratygrafii i Lciboratorium . MikropaleontoLogii

Zakładu Nauk' Geologicznych PAN Warszawa 22, Al. Zwirki i 'Wigury 6

Warszawa, w lutym 1964 T •.

LITERATURA CYTOWANA

::".

CIEŚLI~SKIS. 19'60; Biostratygrafia i zasięg fQrm przewoonich górnej kredy w . Polsce (BlooiratLgraphy B.ru:I extent of index TormsOfthe UrPPer Cre;taąeous' in' Poland) . ..;.:, Kwartalnik GOOl., t. 4, z. 2. Warszawa. .

GA WOR-BIEDOWA E. & Wl''IlWrliCKA E. 1960. Stratygrafia m1kropa.leontologiczna ,górnego albu i ,górnej kredy w Polsce, 'bez Kal'Pll.t '~icropalaoont<ilogical stratLgra:phy of Upper Albian. and Upper .. Cretaceous in lPoland, excluding' the Carpathi~ms).·· - Ibidem, t. 4, z. 4. . . JURKIEWiICZOWA'

' ,r.,

RÓZY1aKI F. & ROZY10Kl

s. '

Z. 19154. Pr:zieglądowa mapa

geologIczna Polski.' Arkusz D 3 Łódź. .

LeitfossiHen der Mi,kropaliiontologie. 1962.. Al'beit~ers. Deutscher Milpcopaliionto- log en. Berlin. . . .' . . , . ' . . . . . .' roZAJRYSKIA. K. 19157., La.g.en~ d'u' Cretace supeneu,r 4e Prologne .(La'genitda'e

z kredy ,górn~j PQlski); -)?alaoontolo,gLaPQlonica-, no. 8. 1\Va.TSzawa. . PRĘMIK J. 1925. Sp~awozdan'ie' ż bad:ł.ń ',geologicznyeh wY'konanych .w roku 19'24'

w ,pQwiecie wfeluńsktm QraZ nad .górną i środkrOwą'Widawką (oOm-pte-re:n:<iu.

des recherches geolQgiques, . executees en '1924 dans le district de' Wieluń . et sur la hautę etlllloyenne Widawka). - PQs. Nauk. P.l.G., (C.-R. Serv., Goo.l ..

Pol.), nr lO. warsZawa. ' . '. . , . ' , . ..

1931. Przyczynek do. znajomości utworów .górnOjurajskichpasma' krakowsko-

-wieluńskiego i środkowej Widawki rQOóntrirbution

a.'

"la oonnaissance des depots suprajurassiques de la chaine de Cracovie

a

WielUń et du cours m()yen du f1euve WidaWlka).' -.,. R()cz. P. T. 0001. (Ann. SoC. Geol. Pol.),

t.

^7.

Kra,ków.

~IEMLRADZKI J. 1888. Sprawo~danie z badań geQlQgi~ych w dorzeczu Warty i Prosny. - Pam. FizjQgr., t. 9, dz. 2. Warszawa.

- 1'922. GeolQgia e;iem Pol&kich. T. I. IWyd. 2. Lwów.

VA,SSlLENKO V. 1'9154. Anomalinidy. - Trudy WNIIGRI, vyP. 80. Leningrad.

1961. Foraminifery verchnego meła połuostrova MangySbaka. - :Dbidem.

vyp; 171.

104 JADWIGA GLARlBOWSXA 1 ANDR·ZEJ WIIDRZ;BOWSKI

WITWIIOKA E. ~'958. '8tratygrafia mikropaleontol'Ûgiczna kredy g6rnej wiel"cenia

W IChelmie 'GMicrepaleontolegicaI stratigraphy of Upper Cretaceous 'Of the Chelmborehole, Lublin Upland). - Biul. 1. G. ·(Bull. Inst. GéaI. Pol.) 121.

Warszawa.

J. GARBOW:SKA & A. WIER'ZBOWSKI

LES S:d!;DIMENTSDU CR:fi:TAC:fi: SUP.;f:RIEUR AUX ENVIRONS DE SKl\PE DANS LA BORDURE OCCIDENTALE DU BASSIN DE r..OD2:

(Résumé)

SOMMAIlU!:: Les séd~me!llts du Orétac.f supérieur aux' environs deSkl!iPll da.ns la. bOlrdure occlt~eIllt.aWe ,du blllElm die iL6dz onJt éti dé011l.ts et dO!aumeDJtéa. pa;].éotI!ItoLogiquemenot. i l a été déInC>llll1ré que l'ClIp'inlon généraJleInent admise da.ns la lLttérature géOlogique que des l'\oohies du JurllSSlque su.pér1eur se -trouvent dans le termin ' étudié ne cor.res,poIlld pas à la réaillté.

Les affleurements de sédiments du €rétacé supérieur te long du flanc ocd ...

dental du !bas s,in de l..6dt sent très rares. Le·s S'édiments crétacés affleurant aux environs de la localité de Skq;peau n'Ûrd-ouest de Radomsko (fIg. 1) -décrits et docu- mentés paléantologiquement dans ~e présent travail ,constituent une exception.

Dans le terrain étudié les roches se manifestent exclusivement dans les produits d'aoltérat'Ïon ce qui ne permet pa's d'étatbH:r ·exa·ctement le profil lithologique.

On ya distingué cependant plusieurs types litho~ogiques Icar,a·ctéristique;g tels que gaizes du type "epoka", ,gaize·s calcaires ainsi que ·ca'lcaires ar,gileux et marnes.

La faunerecueiUfe (Of/aster pomeLi, Inoceramus balticus) ainsi que l'analyse micro- faunique efectuée 'Ont permis d'attribuer les sédiments en question au Campanien inférIeur.

n

n'est pas e.xclu pourtant que les roches les plus anciennes 'constatées' dans l'adifleurement Ne. 1 (fig. 1) ,correspondraient .au Santonien le plus haut.

Vu l'absence à proximité de tout 'autre affleurement. du .substratum plus' anci-en et étant donné que les sédiments affieurant sont datés Paléontologiquement avec certitude, l'opinion que 1'00 trouve dans [e terrain étudié des sédIments du Jurassique supérieur C$iemiradzki 1888, '1,922; Prernik 1925, ¹1931) ,paraît infondée.

La dislocation ,par laquelle (ln'. expliquait l'apparitio~ de ,sédimenb' "jurassiques supérieurs" de Sk~pe dans le terrrain ,continu du Crétacé supérieur du flanc occtdental du bassin de l..6dt n'existe .pas non plus.

Laboratoire de Stratigraphie et Laboratoire de Micropaléonto~ogie

de . l'Institut des Sciences Géologiques . de l'Académie Polonaise des Sciences

'Warszawa 22, Al. Zwirki i Wigury 6

Varsovie, en 'février 1964 ..