TRANSFORMACJE KONSTYTUCYJNYCH SYSTEMÓW WŁADZY PAŃSTWOWEJ W EUROPIE ŚRODKOWEJ

SYSTEMÓW

WŁADZY PAŃSTWOWEJ

W EUROPIE ŚRODKOWEJ

TRANSFORMACJE KONSTYTUCYJNYCH

SYSTEMOW

WŁADZY PANSTWOWEJ

W EUROPIE SRODKOWEJ

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO

RECENZENT

Doc. dr hab. Michal Kubát, Uniwersytet Karola w Pradze PROJEKT OKŁADKI

Marcin Bruchnalski Na I stronie okładki:

Budynek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Autor: Piotr Waglowski

National Council of the Slovak Republic 04 Author: Svetovid

Podzim ve Valdštejnské zahradě Author: V. Groulík

A Parlament felújított homlokzata Author: Ivanhoe

Bulgarian Parliament, Sofi a, Bulgaria.

Author: Nenko Lazarov Na IV stronie okładki:

Autor z Václavem Havlem, prezydentem Czechosłowacji (1989–1992) i Republiki Czeskiej (1993–2003). Zdjęcie ze zbiorów prywatnych Autora

© Copyright by Marek Bankowicz & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2010

All rights reserved

Książka, ani żaden jej fragment, nie może być przedrukowywana bez pisemnej zgody Wy- dawcy. W sprawie zezwoleń na przedruk należy zwracać się do Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego

ISBN 978-83-233-2877-3

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 0506-006-674, e-mail: wydaw@if.uj.edu.pl

Spis treści

Wstęp ... 9

1. Bułgaria ... 13

1.1. Konstytucja tyrnowska ... 13

1.2. Konstytucja Bułgarskiej Republiki Ludowej z 4 grudnia 1947 roku ... 17

1.3. „W służbie budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego”: konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii z 18 maja 1971 roku ... 21

1.4. Konstytucja demokratycznej Bułgarii z 12 lipca 1991 roku .. 26

2. Czechosłowacja ... 35

2.1. Powstanie państwa czechosłowackiego ... 35

2.2. Konstytucja Republiki Czechosłowackiej z 29 lutego 1920 roku – w kierunku wzorcowej republiki parlamentarnej ... 39

2.3. Druga Republika ... 56

2.4. Protektorat Czech i Moraw ... 58

2.5. Limitowana demokracja: lata 1945–1948 ... 60

2.6. Konstytucja Republiki Czechosłowackiej z 9 maja 1948 roku, czyli komunizm w szatach parlamentaryzmu ... 62

2.7. Konstytucja Czechosłowackiej Republiki Socjalistycznej z 11 lipca 1960 roku – pogłębienie systemu komunistycznego ... 68

2.8. Ustawa konstytucyjna o federacji czechosłowackiej

z 27 października 1968 roku ... 71 2.9. Porządek konstytucyjny po „aksamitnej rewolucji” ... 78

3. Czechy ... 87 3.1. Konstytucja Republiki Czeskiej z 16 grudnia 1992 roku

– między parlamentaryzmem klasycznym

a parlamentaryzmem zracjonalizowanym ... 87

4. Polska ... 115 4.1. Narodziny Rzeczypospolitej. Regulacje ustrojowe

z lat 1918–1919 ... 115 4.2. Idealizm demokracji parlamentarnej. Konstytucja

z 17 marca 1921 roku ... 118 4.3. Autorytarny zwrot. Nowela sierpniowa 1926 roku ... 123 4.4. Cezaryzm prezydencki. Konstytucja z 23 kwietnia

1935 roku ... 124 4.5. Ustanowienie systemu komunistycznego. Lata 1944–1947 .. 131 4.6. Państwowość Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Konstytucja z 22 lipca 1952 roku ... 134 4.7. Transformacja ustrojowa. Lata 1989–1992 ... 137 4.8. Rzeczywistość ustrojowego kompromisu. Konstytucja

z 2 kwietnia 1997 roku ... 144

5. Rumunia ... 159 5.1. Ustrój monarchii konstytucyjnej: konstytucja z roku1866 ... 159 5.2. Konstytucja Królestwa Rumunii z 27 marca 1923 roku ... 161 5.3. Autorytaryzm monarchistyczny. Konstytucja z 27 lutego

1938 roku ... 163 5.4. Komunistyczny tryptyk konstytucyjny: konstytucje Rumunii

z roku 1948, 1952 i 1965 ... 166 5.5. Konstytucja Republiki Rumunii z 21 listopada 1991 roku:

bikameralizm egalitarny i system półprezydencki ... 173

6. Słowacja... 187 6.1. Państwo Słowackie ks. Jozefa Tiso ... 187 6.2. Konstytucja Republiki Słowackiej z 1 września 1992 roku

– parlamentaryzm ze słabą egzekutywą ... 191

7. Węgry... 201 7.1. Ustrojowe epizody: republika demokratyczna

i republika komunistyczna ... 201 7.2. Monarchia bez monarchy, państwo bez konstytucji ... 202 7.3. Konstytucja Węgierskiej Republiki Ludowej z 18 sierpnia

1949 roku ... 206 7.4. Modyfi kacja konstytucji z 18 października 1989 roku

– węgierski wariant systemu kanclerskiego ... 213

Zakończenie ... 223 Bibliografi a ... 227

Wstęp

Tematykę tej książki stanowią transformacje konstytucyjnych systemów władzy państwowej w Europie Środkowej. Trzy kwestie wymagają w tym kontekście komentarza. Po pierwsze – trzeba zdefi niować, co kryje się pod pojęciem „konstytucyjny system władzy państwowej”, po wtóre – odpowiedzieć na py- tanie, jak postrzegana jest i defi niowana przez autora Europa Środkowa, po trzecie wreszcie – określić znaczeniową zawar- tość terminu „transformacja”.

Konstytucyjny system władzy państwowej będzie zasadni- czo przedstawiany w ujęciu instytucjonalnym, które jednak zostanie uzupełnione i wzbogacone ujęciem funkcjonalnym.

W związku z tym konstytucyjny system władzy państwowej to zespół przewidzianych przez konstytucję organów, które stoją na czele państwa, wytyczają i realizują jego politykę we- wnętrzną i zewnętrzną. Przedmiotem zainteresowania staje się zatem tryb wyłaniania tych organów, ich uprawnienia, miejsce w systemie ustrojowym oraz możliwości działania i wywierania wpływu na pozostałe instytucje. Organy władzy państwowej nie działają w politycznej i aksjologicznej próżni. Z tego powo- du autor zwracać będzie uwagę na zasady polityczne i ustrojo- we tkwiące u podstaw państwa i jako takie wyspecyfi kowane przez konstytucje, a także na system wartości, z którym pań- stwo się identyfi kuje i na którym opiera swój mechanizm funk- cjonowania. W tak rozumianym systemie władzy państwowej

nie mieści się, tradycyjnie podejmowane przez konstytucje, za- gadnienie praw i wolności obywatelskich, co powoduje, że nie będzie ono rozważane na kartach pracy.

Co do Europy Środkowej, to w książce będzie ona rozumia- na w sposób stanowiący kombinację czynnika geografi cznego i politycznego¹. Przedmiotem zainteresowania będą państwa położone w regionie powszechnie w świecie w sensie geogra- fi cznym określanym jako Europa Środkowa bądź Europa Cen- tralna, chociaż ten drugi termin nie upowszechnił się w Pol- sce. Państwa te dzieliły los historyczny wyznaczony przez trzy okoliczności. Po pierwsze, pojawiły się one na politycznej ma- pie Europy albo w drugiej połowie XIX wieku (Bułgaria i Ru- munia), albo po pierwszej wojnie światowej (Czechosłowacja i Polska), lub też na skutek tego, że w następstwie pierwszej wojny światowej drastycznej zmianie uległa formuła państwa (Węgry), tak że jego nową postać nie sposób uznać za kontynu- ację dawnej państwowości. Drugą z kolei okoliczność warun- kującą wspólnotę losu politycznego tych państw stanowi to, iż one wszystkie po drugiej wojnie światowej znalazły się w stre- fi e wpływów Związku Radzieckiego, tworząc sterowany z Mos- kwy tzw. blok wschodni. W rezultacie również na płaszczyź- nie ustrojowej musiały one przyjąć rozwiązania w większym lub mniejszym stopniu kopiujące wzory radzieckie. Po trzecie wreszcie, państwa te odzyskały wolność i samodzielność poli- tyczną w roku 1989, wchodząc wówczas na drogę demokracji.

Opisana powyżej wspólnota losu historycznego łączy opisywa- ne w pracy państwa, z których jedno – Czechosłowacja, już nie istnieje, ale kontynuatorami jej tradycji politycznej i ustrojo- wej są – niepodległe od 1993 roku – dwa nowe państwa, to jest Republika Czeska i Republika Słowacka, które też zostały uwzględnione. Tak pojmowana wspólnota losu historyczne- go nie dotyczy Austrii, która geografi cznie należy do Europy Środkowej, ale nie przynależy do niej w znaczeniu politycznym

i nigdy nie znalazła się w okowach władzy komunistycznej, ani Jugosławii – i tym samym państw postjugosłowiańskich – któ- ra z kolei co prawda była państwem komunistycznym, lecz nie stała się satelitą Moskwy i zachowała polityczną suwerenność.

Owa wspólnota losu historycznego państw Europy Środ- kowej przejawia się ponadto zbieżnością ich rozwoju poli- tycznego. W tym samym okresie ulegały one wspólnej fascy- nacji demokracją – lata po pierwszej wojnie światowej i czas po roku1989, w tej samej epoce hołdowały rozwiązaniom au- torytarnym od połowy lat dwudziestych i zwłaszcza w latach trzydziestych XX wieku (prawidłowość ta nie dotyczy Czecho- słowacji), w tym samym czasie praktykowały narzucony im sy- stem komunistyczny.

Transformacja z kolei to zmiana, przemiana, przekształ- cenie, przeobrażenie. Transformacja oznacza zatem przejście z jednego stanu w drugi. Książka analizuje proces przemian konstytucyjnych i będące ich konsekwencją przekształcenia ustroju państwa. Tego rodzaju formuła nie może ograniczać się tylko do charakterystyki aktualnych rozwiązań ustrojowych, lecz musi podjąć próbę zmiany systemów konstytucyjnych w Europie Środkowej w pełnym przekroju historycznym obej- mującym wiek XX i pierwszą dekadę XXI wieku, zaś niekiedy – jak w przypadku Bułgarii i Rumunii – także drugą połowę XIX stulecia.

Autor pragnie podzielić się z Czytelnikami jeszcze jedną re- fl eksją. Książka nie pretenduje do miana pracy pionierskiej czy nowatorskiej. Taką nie jest choćby z tego powodu, że proble- matyka konstytucyjna i ustrojowa państw Europy Środkowej była, jest i będzie przedmiotem zainteresowania licznych ba- daczy, przede wszystkim pochodzących z tego regionu. Książ- ka jest studium problemowym rozwiązań konstytucyjnych w dziedzinie organizacji władzy państwowej w Europie Środ- kowej, a intencją autora było przeprowadzenie dyskursywnej

i dynamicznej analizy środkowoeuropejskich konstytucyjnych mechanizmów władzy państwowej, w tym podjęcie wątków do tej pory nieobecnych w badaniach tej problematyki oraz eksplo- racja nietradycyjnych czy nietypowych ujęć interpretacyjnych.

* * *

Słowa podziękowania należą się dr Andrei Schmidt z Uniwer- sytetu Pécs, a także doc. dr. hab. Michalowi Kubátowi i doc.

dr. hab. Jiřiemu Vykoukalowi z Uniwersytetu Karola w Pradze, którzy pomogli w gromadzeniu materiałów, źródeł i literatury przedmiotu, a także służyli radą i wsparciem. Doc. M. Kubát zgodził się ponadto być recenzentem tej pracy, zgłaszając cen- ne spostrzeżenia i uwagi.

Dla przygotowania książki niezwykle pomocne okazały się pobyty badawcze w Pradze, realizowane w ramach wymiany bezpośredniej pomiędzy Uniwersytetem Jagiellońskim a Uni- wersytetem Karola. Władzom obu uczelni za utrzymywanie tej formy współpracy naukowej autor bardzo dziękuje.

Przypis

1 Interesujące rozważania na temat rozumienia pojęć „Europa Środkowa”

i „Europa Środkowo-Wschodnia” zawiera opracowanie A. Czarnocki, Europa Środkowa. Europa Środkowowschodnia. Geopolityczne a histo- ryczno-kulturowe rozumienie pojęć, Annales UMCS, sectio K: Politolo- gia, vol. 1, Lublin 1994, s. 23–35.

1

BUŁGARIA

„Jeden jest tylko kraj bałkański, który nie obraża się, jeżeli nazwie się go państwem bałkańskim.

Krajem tym jest Bułgaria”.

M.W. Fodor

1.1. Konstytucja tyrnowska

Na mocy traktatu z San Stefano (19 lutego 1878 r.) kończącego wojnę rosyjsko-turecką utworzone zostało Księstwo Bułgar- skie z tymczasową administracją rosyjską. Kongres berliński (czerwiec – lipiec 1878 r.) potwierdził istnienie tego organizmu państwowego, aczkolwiek w bardziej uszczuplonym wymiarze terytorialnym niż to uprzednio planowano. Artykuł 4 traktatu berlińskiego zobowiązywał administrację rosyjską w Bułgarii do zebrania w Tyrnowie „bułgarskich notabli” w celu opra- cowania statutu organicznego Księstwa¹. Owi notable, część z nich pochodziła z wyborów, ale większość stanowili wysocy urzędnicy, dostojnicy kościelni i osoby mianowane przez ro- syjskiego namiestnika, księcia Aleksandra Dondukowa-Korsa- kowa, uformowali Zgromadzenie Ustawodawcze (Konstytuan- tę), które po dwóch miesiącach obrad i dyskusji 28 kwietnia 1879 roku uchwaliło w Tyrnowie konstytucję Księstwa Buł-

garskiego. Wzorowała się ona na konstytucji belgijskiej z roku 1831 i powszechnie była uznawana za jedną z najbardziej li- beralnych konstytucji w ówczesnej Europie. Zawierała dość rozbudowany katalog swobód jednostki, gwarantowała prawa wyborcze i uznawała nienaruszalność własności prywatnej². Bardziej istotne okazało się tu jednak uzyskanie efektu poli- tycznego i pokazanie, że nowe państwo będzie monarchią libe- ralną i otwartą, aniżeli rzeczywiste rozstrzygnięcie ustrojowe.

„Konstytucje – stwierdził po uchwaleniu konstytucji tyrnow- skiej Dondukow-Korsakow – są jak piękne kobiety: domagają się gwałtu”³. Te wypowiedziane z dezynwolturą słowa okazały się prorocze – pierwsza konstytucja bułgarska była gwałcona często i na rozmaite sposoby.

Konstytucja tyrnowska określała Bułgarię jako dziedziczną monarchię konstytucyjną. Głową państwa, które formalnie po- zostawało w wasalnej zależności od Turcji, był książę dyspo- nujący rozległą władzą. Księciu przysługiwał tytuł „Światłość”, lecz szybko zastąpiono go uznawanym za wyższy tytułem „Wy- sokość”. Mógł wydawać ukazy, to jest akty prawne z mocą usta- wy. Sprawował władzę wykonawczą, w tym zakresie jego orga- nem pomocniczym był rząd, ogłaszał wybory do parlamentu, rozwiązywał parlament, zatwierdzał ustawy parlamentarne i był naczelnym wodzem armii. Przedstawicielstwo narodu stanowiło pochodzące z wyborów powszechnych Zgromadze- nie Narodowe. Prawa wyborcze przyznano mężczyznom, któ- rzy ukończyli 21 lat. Konstytucja przewidywała dwie postacie Zgromadzenia Narodowego – Zwyczajne i Wielkie. Zwyczajne Zgromadzenie Narodowe było parlamentem i sprawowało ty- powe dla tego organu funkcje, to jest ustawodawcze oraz kon- trolne. Wielkie Zgromadzenie Narodowe natomiast zwoływa- ne było w celu wybrania nowego księcia, zmiany konstytucji oraz zatwierdzenia układów międzynarodowych zmieniają- cych terytorium państwa.

Pierwsze Wielkie Zgromadzenie Narodowe zostało zwołane 17 kwietnia 1879 roku i na księcia Bułgarii jednomyślnie wy- brało Aleksandra Battenberga z dynastii Hessen-Darmstadt⁴. Książę był krytycznie nastawiony do porządku konstytucyjne- go, w którym przyszło mu funkcjonować. Dążył do skupienia w swych rękach pełnej władzy, nie miał szacunku dla prawo- rządności i zwalczał przejawy nawet bardzo ograniczonego parlamentaryzmu. Andrzej Nowosad, badacz zajmujący się problematyką władzy i mediów w Bułgarii, twierdzi wręcz, iż Battenberg „chciał rządzić krajem jak majętny car”⁵. Mówiąc inaczej, dążył do tego, aby Bułgaria recypowała wprost rosyj- skie wzorce ustrojowe i polityczne.

W kwietniu 1881 roku książę Aleksander Battenberg ogło- sił manifest, w którym zapowiadał rozwiązanie parlamentu oraz zaprowadzenie porządku w znajdującym się „w wiel- kim nieładzie wewnętrznym” kraju. Towarzyszyły temu kro- ki znamionujące książęcy zamach stanu. Zwołano Wielkie Zgromadzenie Narodowe, które przyjęło podyktowane przez Battenberga zmiany konstytucyjne. Zakładały one wprowa- dzenie trwającego siedem lat reżimu specjalnych uprawnień książęcych. Na tej podstawie książę uzyskał możliwość two- rzenia ukazami nowych instytucji ustrojowych, niebawem powołał w ten sposób obsadzaną przez wojskowych Radę Państwa jako organ doradczy panującego i równocześnie organ władzy o bliżej nieokreślonych uprawnieniach. Gene- ralnie książę nabył pełnomocnictwa do dokonywania wszel- kich koniecznych zmian w dziedzinie zarządzania państwem.

Głowa państwa mianowała odtąd prezydium Zgromadzenia Narodowego, bezceremonialnie ingerując tym samym w ma- terię parlamentarną. Zmieniono ponadto ustawę wyborczą, która wyraźnie ograniczała procedury demokratyczne. „Kon- stytucja tyrnowska – jak słusznie ocenili powstałą w wyniku tych zmian sytuację Janusz Karp i Marian Grzybowski – była

w takim układzie de facto zawieszona”⁶. Reżim specjalnych uprawnień, będący w istocie rodzajem reżimu wojskowe- go, trwał do września 1883 roku, kiedy to pod presją Rosji i rosnącego niezadowolenia społecznego książę Battenberg wycofał się z tego modelu władzy, przywracając rządy cywil- ne. W grudniu 1883 roku przyjęto nowelę do konstytucji tyr- nowskiej, która ograniczała liczbę deputowanych, wydłużała kadencję Zgromadzenia Narodowego, a przede wszystkim zapowiadała powołanie drugiej izby parlamentu. Izba ta, nie- posiadająca zresztą swojej nazwy, nigdy się nie ukonstytuo- wała. Po wyborach z 1884 roku, które przyniosły większość mandatów w parlamencie liberałom, zmiany ustrojowe prze- prowadzone w poprzednim roku anulowano, co oznaczało powrót do systemu rządów konstytucyjnych.

W sierpniu 1886 roku książę Aleksander Battenberg, który stracił poparcie bułgarskiego wojska, zmuszony został przez Rosję i Niemcy do abdykacji, a 25 czerwca 1887 roku III Wiel- kie Zgromadzenie Narodowe nowym księciem Bułgarii wybra- ło Ferdynanda Sachsen-Koburg-Gotha. Nowy władca pozował na politycznego liberała i człowieka o otwartym umyśle.

Bułgaria, wykorzystując zamęt polityczny w Turcji, spowo- dowany przez skierowaną przeciwko sułtanowi rewolucję mło- doturecką, postanowiła zrzucić formalną zależność od Turcji.

9 września 1908 roku w Tyrnowie proklamowano niepod- ległość kraju. W wydanym z tej okazji manifeście do narodu książę Ferdynand I ogłosił utworzenie Carstwa Bułgarii i przy- jął tytuł cara. W kontaktach międzynarodowych nie posługi- wał się jednak tym tytułem i występował jako król.

W trzy lata po proklamacji niepodległości, dokładnie 11  czerwca 1911 roku, przeprowadzono nowelizację konsty- tucji, zmieniając równocześnie jej nazwę z „Konstytucja tyr- nowska” na „Konstytucja Carstwa Bułgarii”. Tekst konstytucji uroczyście oprawiono w srebro, stąd nazywano ją „srebrną

konstytucją”. Przeprowadzone zmiany służyły wzmocnieniu pozycji monarchy. Car był głową państwa i szefem rządu, sa- modzielnie powoływał ministrów bez konieczności respek- towania politycznego układu w parlamencie. Posiadał prawo weta absolutnego wobec ustaw. Mógł w każdym momencie rozwiązać Zgromadzenie Narodowe, którego kadencję okre- ślono na cztery lata. Posiadał prawo podpisywania układów międzynarodowych bez zgody parlamentu. Zgromadzenie Narodowe uchwalało ustawy i sprawowało kontrolę polityczną nad rządem, która wszakże była mocno ograniczona, ponie- waż przyjęcie wniosku o wotum nieufności dla ministra stawa- ło się skuteczne dopiero po zatwierdzeniu go przez monarchę.

Po klęsce Bułgarii w pierwszej wojnie światowej, w której wystąpiła ona po stronie Austro-Węgier i Niemiec, car Ferdy- nand I został zmuszony do abdykacji, co nastąpiło 3 październi- ka 1918 roku, a na tron bułgarski wstąpił jego syn – car Borys III.

Konstytucja z 1879 roku formalnie pozostawała w mocy pra- wie 70 lat, chociaż zdarzały się okresy – i to niekiedy całkiem długie – zawieszenia jej obowiązywania (np. lata 1934–1945).

Praktyka ustrojowa Bułgarii w tym czasie reprezentowała róż- ne modele władzy: od rządów demokratycznych – w tym zda- rzały się radykalnie lewicowe i skrajnie prawicowe – poprzez różnego rodzaju autorytaryzmy cywilne, a także osobiste rzą- dy monarchy i gabinety dworskie, aż po dyktatury o wyraźnie wojskowym obliczu ustanawiane w wyniku przewrotów.

1.2. Konstytucja Bułgarskiej Republiki Ludowej z 4 grudnia 1947 roku

We wrześniu 1944 roku równocześnie z wkroczeniem na te- rytorium Bułgarii wojsk radzieckich doszło do przewrotu fi r- mowanego przez Front Ojczyźniany, którego rdzeń stanowili

komuniści z Bułgarskiej Partii Robotniczej (BPR)⁷. Nowy rząd reprezentował opcję zdecydowanie proradziecką, a wojska buł- garskie skierowały broń przeciwko Niemcom. Pierwsze prze- prowadzone po wojnie wybory (18 listopada 1945 r.) zostały ewidentnie sfałszowane, ogłoszono wielkie zwycięstwo rządzą- cego bloku. W referendum przeprowadzonym 8 września 1946 roku, według ofi cjalnych danych, prawie 93% Bułgarów opo- wiedziało się za zniesieniem monarchii. Zasiadający na tronie od sierpnia 1943 roku – po nagłej śmierci Borysa III, praw- dopodobnie otrutego podczas wizyty w Berlinie – małoletni car Symeon II zmuszony został do wyjazdu z kraju. 15 wrześ- nia proklamowano powstanie Bułgarskiej Republiki Ludowej.

Przeprowadzone niebawem wybory do Wielkiego Zgromadze- nia Narodowego, mającego równocześnie pełnić funkcję Kon- stytuanty, potwierdziły dominację komunistów, których lider Georgi Dymitrow w listopadzie objął stanowisko premiera.

Klimat polityczny tamtego okresu i narastającą atmosferę ter- roru najlepiej obrazuje zmiażdżenie legalnej i mającej repre- zentację parlamentarną opozycyjnej partii chłopskiej, której przywódcę Nikołę Petkowa skazano na karę śmierci⁸.

Konstytucjonalizacja systemu komunistycznego nastąpiła w drodze uchwalenia 4 grudnia 1947 roku konstytucji Buł- garskiej Republiki Ludowej. Zarówno treścią i rozwiązaniami formalnymi, jak i samą systematyką, konstytucja wyraźnie na- wiązywała do stalinowskiej konstytucji Związku Radzieckiego z 1936 roku. Art. 1 stanowił: „Bułgaria jest Republiką Ludową opartą na rządach przedstawicielskich, powstałą i utrwalo- ną w wyniku bohaterskich walk ludu bułgarskiego przeciwko monarchistyczno-faszystowskiej dyktaturze oraz zwycięskiego powstania ludowego z 9 września 1944 r.”⁹. Pompatyczność ideologiczna dawała znać o sobie w wielu postanowieniach konstytucji, która w o wiele większym stopniu była dokumen- tem politycznym niż regulacją formalnoprawną.

Najwyższym organem władzy państwowej i zarazem jedy- nym organem ustawodawczym było Zgromadzenie Ludowe wybierane na okres czterech lat. Członków parlamentu konsty- tucja określała mianem „przedstawiciele ludowi” i uwypuklała ich podległość wobec wyborców, czego wyrazem była możli- wość odwołania ich przed upływem kadencji, na którą zostali wybrani. Ów mandat imperatywny, podobnie jak wiele innych rozstrzygnięć, lokował się w świecie fi kcji ustrojowej i w rzeczy- wistości nie miał zastosowania. Do zadań Zgromadzenia Ludo- wego należało między innymi: wybór prezydium Zgromadze- nia Ludowego, powoływanie rządu, przeprowadzanie zmiany konstytucji, tworzenie i likwidacja ministerstw, podejmowanie decyzji dotyczących terytorium państwa, uchwalanie budżetu i narodowego planu gospodarczego, decydowanie o kwestiach wojny i pokoju oraz udzielanie amnestii (art. 17). Parlament uchwalał ustawy, a zarazem sam decydował o ich zgodności z konstytucją, co było swoistą nielogicznością (art. 25). Inicja- tywa ustawodawcza przysługiwała przedstawicielom ludowym w liczbie jednej piątej ogólnego składu izby oraz rządowi.

Zgromadzenie Ludowe powoływało prezydium Zgroma- dzenia Ludowego w składzie: przewodniczący, dwóch za- stępców przewodniczącego, sekretarz i piętnastu członków.

Zgodnie z zasadami konstytucjonalizmu socjalistycznego odrzucającego trójpodział władzy, prezydium spełniało funk- cję kolegialnej głowy państwa, ściśle związanej z najwyższym organem przedstawicielskim. Wśród kompetencji prezydium znajdowały się: zwoływanie sesji Zgromadzenia Ludowego, zarządzanie wyborów do parlamentu, ogłaszanie ustaw, usta- lanie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw, wydawanie dekretów, dokonywanie zmian w składzie rządu w czasie, gdy parlament nie obraduje, reprezentowanie państwa w stosun- kach międzynarodowych, mianowanie przedstawicieli dyplo- matycznych, ogłaszanie na wniosek rządu mobilizacji, stanu

wojny, stanu wojennego i mianowanie naczelnego dowództwa sił zbrojnych (art. 53). Prezydium Zgromadzenia Ludowego odpowiadało przed Zgromadzeniem Ludowym za całą swą działalność, choć również zastępowało parlament w okresie, gdy ten nie obradował, a także zwoływało jego sesje. Konstruk- cję taką uznać trzeba nie tylko za mocno ryzykowną, lecz po- nadto za pozostającą na bakier z wymogami ustrojowej logiki.

Trudno bowiem wyobrazić sobie, jak Zgromadzenie Ludowe mogło egzekwować odpowiedzialność od organu zastępujące- go go przez większość czasu, skoro parlament pracował tylko na zwoływanych dwa razy do roku sesjach. W praktyce tego rodzaju problemy zupełnie jednak nie występowały, gdyż za- równo Zgromadzenie Ludowe, jak i prezydium Zgromadzenia Ludowego spełniały rolę fasadową, autoryzując wytyczające politykę państwa decyzje kierownictwa partii komunistycznej.

Najwyższym organem wykonawczym i zarządzającym wła- dzy państwowej był rząd (Rada Ministrów). Sprawował on kie- rownictwo nad administracją państwową. Konstytucja okre- ślała strukturę rządu, lecz parlament mógł dokonywać zmian w tym zakresie. Rząd i poszczególnych jego członków powoły- wało i odwoływało Zgromadzenie Ludowe. Rząd – jak stanowił art. 40 – „jest odpowiedzialny i zdaje sprawę ze swej działalno- ści przed Zgromadzeniem Ludowym”. W czasie gdy parlament nie obradował, rząd ponosił odpowiedzialność przed prezy- dium Zgromadzenia Ludowego. Prezydium skądinąd zawsze miało prawo uchylić każdą uchwałę i zarządzenie Rady Mini- strów w wypadku stwierdzenia ich niezgodności z konstytucją i ustawami.

Inicjatywa co do zmiany konstytucji przysługiwała rządo- wi bądź co najmniej jednej czwartej ogólnej liczby członków Zgromadzenia Ludowego. Projekt ustawy o zmianie konstytu- cji musiał trafi ć pod obrady parlamentu nie później niż w ty- dzień od dnia jego wniesienia. Przeprowadzenie zmiany kon-

stytucji wymagało większości dwóch trzecich ogólnej liczby przedstawicieli ludowych.

1.3. „W służbie budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego”:

konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii z 18 maja 1971 roku

Komunistyczna Bułgaria była całkowicie i bez reszty podległa wobec Związku Radzieckiego, nie dążyła do uzyskania nawet minimalnej samodzielności. Kolejni przywódcy, to jest Georgi Dymitrow, Wyłko Czerwenkow i Todor Żiwkow, odznaczali się nieprawdopodobnym serwilizmem wobec Moskwy. Żiw- kow, niebawem po przejęciu władzy w 1962 roku, wystąpił z pomysłem przyłączenia Bułgarii do ZSRR jako kolejnej re- publiki radzieckiej, co wprawiło w zakłopotanie nawet władze na Kremlu¹⁰.

Skoro nie powiodła się próba wprowadzenia Bułgarii do Związku Radzieckiego, Żiwkow uznał za stosowne ugruntować i podnieść na wyższy poziom „budownictwo socjalistyczne”

w kraju. Celowi temu miało służyć między innymi uchwalenie przez Zgromadzenie Ludowe 18 maja 1971 roku nowej konsty- tucji Bułgarskiej Republiki Ludowej, uprzednio popartej w re- ferendum przez 99,66% głosujących.

Inaczej niż ustawa zasadnicza z 1947 roku nowa konsty- tucja została poprzedzona preambułą. Przejęcie władzy przez komunistów 9 września 1944 roku uznano za „historyczne zwycięstwo socjalistycznej rewolucji”, podkreślając, że było ono możliwe „przy decydującej pomocy Armii Radzieckiej, wyzwolicielki”¹¹. Zapowiedziano, iż zadaniem obywateli Buł- garii jest „zbudować pod kierownictwem Bułgarskiej Partii

Komunistycznej i zgodnie z jej programem rozwinięte społe- czeństwo socjalistyczne”. Konstytucja określała Bułgarię jako

„socjalistyczne państwo ludu pracującego miast i wsi z klasą robotniczą na czele” i stanowiła, że partia komunistyczna jest

„kierowniczą siłą w społeczeństwie i państwie”, która „kie- ruje budową rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego (...) w ścisłej braterskiej współpracy z Bułgarskim Ludowym Związkiem Chłopskim” (art. 1). Bułgarski Ludowy Związek Chłopski, wypada doprecyzować, był ugrupowaniem wasal- nym wobec komunistów, całkowicie fasadowym, działał głów- nie na wsi. Do konstytucji wpisano też Front Ojczyźniany bę- dący „ucieleśnieniem sojuszu klasy robotniczej, pracujących chłopów i ludowej inteligencji”. Miał on być „społeczną opo- rą władzy ludowej, masową szkołą patriotycznego i komuni- stycznego wychowania ludności oraz przyciągania ludzi pracy do rządzenia krajem” (art. 11). „Państwo służy ludowi” – jak dumnie głosił art. 3 – co przejawiało się między innymi tym, że „ochrania jego interesy i zdobycze socjalizmu oraz rozwija i umacnia przyjaźń, współpracę i pomoc wzajemną ze Związ- kiem Radzieckim oraz innymi krajami socjalistycznymi. Pod względem ideologizacji przepisów konstytucja z 1971 roku da- leko pozostawiała w tyle swą poprzedniczkę z roku 1947. Tak więc w bułgarskich realiach konstytucyjnych epoka „budowy rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego” oznaczała regres w stosunku do okresu stalinowskiego.

Formalnie konstytucja przekazywała pełnię władzy pań- stwowej organom przedstawicielskim – Zgromadzeniu Ludo- wemu i radom ludowym w terenie. Zgromadzenie Ludowe, jako najwyższy organ władzy państwowej i najwyższy organ przedstawicielski, było ciałem „wyrażającym wolę ludu i jego zwierzchnictwo” (art. 66). Konstytucja uznawała ponadto par- lament za jedyny organ ustawodawczy i – wysoce enigmatycznie – za „najwyższego organizatora planowego kierownictwa roz-

wojem społecznym” (art. 77). Zawarte w art. 67 stwierdzenie, iż

„Zgromadzenie Ludowe jednoczy ustawodawczą i wykonawczą działalność państwa i sprawuje najwyższą kontrolę”, potrakto- wać należy jako szczególnie mocną egzemplifi kację kluczowej dla systemu komunistycznego zasady jednolitości władzy. Par- lament składał się z 400 przedstawicieli ludowych wybieranych na okres 5 lat. Członkowie parlamentu i radni – stanowił art.

7 – „są odpowiedzialni i zdają sprawę przed swymi wyborca- mi. Mogli oni być odwołani również przed upływem okresu, na jaki zostali wybrani”. Tryb ich odwoływania określiła ustawa wyborcza z 10 lipca 1973 roku. Wniosek o odwołanie przed- stawiciela ludowego (bądź radnego) zgłosić mogły dwie partie polityczne, to jest komuniści i ludowcy, organizacje społeczne oraz wyborcy. Deputowany w ciągu tygodnia miał prawo złożyć pisemną odpowiedź na zarzuty. Gdy jego wyjaśnienia nie za- dowoliły wnioskodawców, sprawę rozpatrywała Rada Państwa, która podejmowała ostateczną decyzję o przeprowadzeniu lub nie głosowania odwoławczego¹². Wykaz szczegółowych upraw- nień Zgromadzenia Ludowego zawierał art. 78, który stanowił, że parlament między innymi: sprawuje najwyższe kierowni- ctwo w zakresie wewnętrznej i zagranicznej polityki państwa, uchwala i zmienia konstytucję, uchwala ustawy, przyjmuje bu- dżet państwa, decyduje w sprawach wypowiedzenia wojny i za- warcia pokoju, ratyfi kuje i wypowiada umowy międzynarodo- we, decyduje o strukturze rządu, określa zadania i organizację Rady Państwa, Rady Ministrów, rad ludowych, sądów i proku- ratury, wybiera i odwołuje Radę Państwa, Radę Ministrów, Sąd Najwyższy i Naczelnego Prokuratora oraz sprawuje najwyższą kontrolę zarówno nad przestrzeganiem konstytucji i ustaw, jak i nad działalnością organów państwowych. Znacznemu rozbu- dowaniu uległa lista podmiotów wyposażonych w inicjatywę ustawodawczą, którą posiadali przedstawiciele ludowi, stałe komisje parlamentu, Rada Państwa, rząd, Sąd Najwyższy i Na-

czelny Prokurator, a także – w zakresie problemów dotyczą- cych ich działalności – organizacje społeczne, takie jak Front Ojczyźniany, związki zawodowe, związek młodzieży i związek spółdzielczy. Identycznie jak wcześniej samo Zgromadzenie Ludowe decydowało o zgodności ustaw z konstytucją. Umoc- niona została pozycja przewodniczącego Zgromadzenia Ludo- wego, który kierował posiedzeniami parlamentu, przedkładał projekt porządku dziennego sesji, poświadczał swym podpi- sem teksty aktów przyjętych przez parlament oraz organizował kontakty międzynarodowe Zgromadzenia Ludowego.

Nowością ustrojową w systemie naczelnych organów pań- stwowych Bułgarii była ustanowiona przez konstytucję z 1971 roku Rada Państwa, która weszła na miejsce prezydium Zgro- madzenia Ludowego, uzyskując jednak znacznie szersze od niego uprawnienia. Rada Państwa składała się z przewodni- czącego, zastępców przewodniczącego, sekretarza i członków wybieranych przez Zgromadzenie Ludowe spośród członków parlamentu. „Pełnomocnictwa Rady Państwa – mówił art.

92 ust. 3 konstytucji – trwają do czasu, gdy nowo wybrane Zgromadzenie Ludowe wybierze Radę Państwa”. Z niezrozu- miałych powodów konstytucja nie określiła liczby członków Rady Państwa, pozostawiając to tym samym do każdorazowe- go rozstrzygnięcia Zgromadzeniu Ludowemu. Rada Państwa została scharakteryzowana przez konstytucję jako „naczelny stale działający organ władzy państwowej, który łączy podej- mowanie uchwał z ich wykonywaniem” oraz „naczelny organ Zgromadzenia Ludowego”, który „zapewnia zespolenie dzia- łalności ustawodawczej z wykonawczą” (art. 90). Ujawniała się tu niejako dwoista natura Rady Państwa, będącej z jednej strony organem parlamentu, z drugiej zaś – kolegialną głową państwa, aczkolwiek wprost konstytucja tak tego nie ujmo- wała. Zadania Rady Państwa były rozległe, co ciekawe – ich wyszczególnienie zajmowało w konstytucji więcej miejsca

niż opis uprawnień Zgromadzenia Ludowego. To stanowiło jeden z dowodów świadczących o fasadowości parlamentu, który w praktyce ustrojowej odgrywał o wiele mniejszą rolę aniżeli mająca silne zaplecze polityczne Rada Państwa, co wy- nikało z faktu, że jej przewodniczącym był zawsze I sekretarz BPK. Rada Państwa organizowała oraz wykonywała zadania wynikające z ustaw i uchwał parlamentu, sprawowała ogól- ne kierownictwo i kontrolę nad działalnością rządu, a także innych organów państwowych, podejmowała uchwały i reali- zowała działalność wykonawczą i zarządzającą w podstawo- wych dla państwa sprawach, realizowała ogólne kierownictwo w zakresie obrony i bezpieczeństwa kraju, miała inicjatywę ustawodawczą, wydawała dekrety, ustalała powszechnie obo- wiązującą wykładnię ustaw i dekretów, mianowała, a także odwoływała wyższych dowódców sił zbrojnych, reprezento- wała Bułgarię w stosunkach międzynarodowych oraz uchylała sprzeczne z prawem lub nieprawidłowe akty rządu i poszcze- gólnych ministrów (art. 91 i 93). W okresie między sesjami Zgromadzenia Ludowego Rada Państwa przejmowała wiele jego uprawnień. I tak, sprawowała ogólne kierownictwo nad polityką państwa, na wniosek premiera odwoływała i mia- nowała członków rządu, a wypadkach niecierpiących zwłoki wydawała dekrety mogące zmieniać przepisy ustaw; dekrety takie musiały być zatwierdzone na najbliższej sesji parlamen- tu (art. 58).

Rada Ministrów (rząd) była naczelnym organem wyko- nawczym i zarządzającym władzy państwowej. Konstytucja powierzała Radzie Ministrów między innymi prowadzenie wewnętrznej i zagranicznej polityki państwa, prawo inicjaty- wy ustawodawczej, kierowanie koordynowanie i kontrolowa- nie działalności ministerstw oraz innych urzędów centralnych, przygotowywanie i przedstawianie Zgromadzeniu Ludowemu planów społeczno-ekonomicznego rozwoju krajów oraz pro-

jektu rocznego budżetu państwa oraz zapewnienie wykonalno- ści aktów parlamentu i Rady Państwa (art. 103).

1.4. Konstytucja demokratycznej Bułgarii z 12 lipca 1991 roku

Bułgarię, w której nie wystąpiły jakiekolwiek przejawy działal- ności opozycyjnej, a ustrój komunistyczny trzymał się wyjąt- kowo mocno, ogarnęła jednak „jesień ludów” 1989 roku. Nagle na ulicach miast pojawili się demonstranci, żądając demokra- cji. Władze zrazu sięgnęły po represje, lecz szybko zmieniły li- nię postępowania i zaczęły ustępować. 10 listopada 1989 roku ogłoszono dymisję wieloletniego przywódcy BPK i przewod- niczącego Rady Państwa T. Żiwkowa, podając jako przyczynę

„podeszły wiek i przemęczenie pracą”¹³. Jeszcze do niedawna uchodzący za absolutnie niewzruszalny, system komunistycz- ny zaczął się przewracać niczym domek z kart. Błyskawicznie zmieniono nazwę państwa na Republikę Bułgarii, symbolikę państwową i fl agę. W styczniu roku 1990 parlament usunął z konstytucji przepis o przewodniej roli partii komunistycznej, a 3 kwietnia 1990 roku BPK przekształciła się w Bułgarską Par- tię Socjalistyczną (BPS), która zdystansowała się od ideologii komunistycznej. Tego samego dnia rozwiązano Radę Państwa i utworzono stanowisko prezydenta. W czerwcu 1991 roku odbyły się wybory do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, którego zadaniem było uchwalenie nowej konstytucji.

Konstytucję Republiki Bułgarii przyjęto 12 lipca 1991 roku.

Była to pierwsza nowa, w pełni demokratyczna, konstytucja wśród byłych państw komunistycznych Europy Środkowej¹⁴. Jej preambuła odwołuje się do uniwersalnych wartości ludz- kich, takich jak wolność, pokój, humanizm, równość, spra- wiedliwość i tolerancja. Stwierdza się, że zadaniem konstytucji

jest zagwarantowanie jednostce praw, godności i bezpieczeń- stwa, a krajowi narodowej i państwowej integralności. Bułgaria aspiruje do tego, aby być państwem demokratycznym, rządzo- nym przez prawo, a także państwem socjalnym.

Konstytucja stanowi, iż „Bułgaria jest republiką o parlamen- tarnym systemie władzy” (art. 1 ust. 1). W innym miejscu zo- stało podkreślone, iż Republika Bułgarii jest państwem prawa rządzącym się według postanowień konstytucji – najwyższego aktu prawnego w kraju – oraz uchwalonymi w zgodzie z nią ustawami i prawami (art. 4 i 5). Państwo „zabezpiecza życie, godność, prawa człowieka oraz stwarza warunki dla swobod- nego rozwoju jednostek i społeczeństwa obywatelskiego” (art. 4 ust. 2). J. Karp i M. Grzybowski trafnie zwracają uwagę na to, że ideę państwa prawa wypowiedziano tu szczególnie mocno i w rezultacie powinna być ona rozumiana nie tylko w znacze- niu formalnym, ale i materialnym. Innymi słowy, państwo pra- wa w ujęciu bułgarskiej konstytucji to nie tylko sprawowanie władzy zgodnie z przepisami prawa i zasada legalności działa- nia organów państwowych, lecz nade wszystko sytuacja, w któ- rej prawo staje się narzędziem zabezpieczającym prawa i wol- ności jednostek¹⁵. Źródłem całej władzy w państwie jest naród.

Naród władzę sprawuje albo bezpośrednio, albo za pośredni- ctwem określonych w konstytucji organów. Jeden z przepisów mówi: „Żadna część narodu, żadna partia polityczna ani jaka- kolwiek inna organizacja, instytucja państwowa czy jednostka nie może uzurpować sobie prawa do wyrażania suwerenności narodowej” (art. 1 ust. 3).

Polityka – głosi art. 11 – oparta jest na zasadzie pluralizmu politycznego. Żadna partia polityczna ani ideologia nie może nabrać charakteru państwowego. Roli partii upatruje się w wy- rażaniu woli politycznej obywateli. Konstytucja zakazuje dzia- łalności partii odwołujących się do zasad etnicznych, rasowych

i religijnych lub też partii pragnących przemocą przechwycić władzę nad państwem.

Konstytucja zakłada rozdział instytucji religijnych od pań- stwa oraz stanowi, że instytucje i organizacje religijne, a także przekonania religijne nie mogą być wykorzystywane do celów politycznych. Jednocześnie stwierdza, iż wschodnie chrześci- jaństwo ortodoksyjne (prawosławie) jest uważane za tradycyj- ną religię w Bułgarii (art. 13).

Władza państwowa rozdzielona jest – co explicite stanowi art. 8 – pomiędzy organy ustawodawcze, wykonawcze i sądow- nicze. Tak zdecydowane uwypuklenie zasady trójpodziału wła- dzy jest wielce wymowne, ponieważ podkreśla zerwanie z obo- wiązującą w okresie komunistycznym formułą jednolitości władzy. Zdaniem niektórych badaczy, należy tu też upatrywać nawiązania do amerykańskiej zasady hamulców i równowag.

Świadczyć o tym ma zakaz łączenia mandatu parlamentarnego z zasiadaniem w rządzie, brak inicjatywy ustawodawczej głowy państwa, prawo weta prezydenta wobec ustaw oraz istnienie urzędu wiceprezydenta¹⁶.

Jednoizbowy parlament bułgarski – Zgromadzenie Naro- dowe (składa się z 240 deputowanych), pochodzi z wyborów powszechnych i ma czteroletnią kadencję. Czynne prawo wy- borcze mają obywatele, którzy ukończyli 18 lat, bierne – 21 lat. Do parlamentu nie może kandydować obywatel bułgarski mający równocześnie obywatelstwo innego państwa. Prawo do zgłaszania kandydatów mają zarejestrowane partie poli- tyczne, organizacje i ruchy. Niezależna lista musi być popar- ta podpisami, w zależności od wielkości okręgu, od 1200 do 2000 wyborców. Posłów wybiera się w 31 wielomandatowych okręgach wyborczych, obowiązuje próg 4% w skali całego kra- ju. Do głównych zadań Zgromadzenia Narodowego należy ustawodawstwo oraz sprawowanie kontroli parlamentarnej, to jest głównie kontroli politycznej nad rządem (art. 62). Ważną

funkcją parlamentu jest również ratyfi kowanie zawartych przez rząd umów międzynarodowych. Poza tym Zgromadzenie Na- rodowe między innymi uchwala budżet państwa, ustanawia podatki, ogłasza wybory prezydenckie, pociąga prezydenta do odpowiedzialności konstytucyjnej, rozpisuje referendum, two- rzy, znosi i przekształca ministerstwa (na wniosek premiera), wybiera i dymisjonuje prezesa Bułgarskiego Banku Narodowe- go, a także wyraża zgodę na użycie bułgarskich sił zbrojnych poza granicami kraju (art. 84). Inicjatywa ustawodawcza przy- sługuje deputowanym i rządowi. Ustawa wchodzi w życie po jej podpisaniu przez prezydenta. Głowie państwa przysługu- je prawo weta, które może zostać przełamane w parlamencie absolutną większością głosów. Co do kontroli politycznej nad rządem, to najbardziej brzemiennym w skutki jej przejawem jest możliwość uchwalenia przez Zgromadzenie Narodowe wotum nieufności wobec Rady Ministrów. Z wnioskiem w tej sprawie może wystąpić co najmniej jedna piąta członków par- lamentu, a do jego uchwalenia potrzebna jest absolutna więk- szość całego Zgromadzenia Narodowego (przynajmniej 121 głosów). Przyjęcie przez parlament wniosku o wotum nieufno- ści prowadzi do dymisji rządu, w wypadku zaś jego odrzucenia konstytucja zabrania wystąpienia z podobną inicjatywą przed upływem sześciu miesięcy (art. 89).

Na czele parlamentu stoi przewodniczący Zgromadzenia Narodowego. Przewodniczy on posiedzeniom, dba o prze- strzeganie regulaminu, reprezentuje izbę oraz organizuje mię- dzynarodowe kontakty parlamentu.

Podtrzymując – nawiasem mówiąc bardzo interesującą – bułgarską tradycję ustrojową, konstytucja z 1991 roku przewi- działa zwoływane w celu rozstrzygnięcia fundamentalnych dla państwa spraw Wielkie Zgromadzenie Narodowe liczące 400 deputowanych. Jest ono zwoływane na wniosek parlamentu uchwalony kwalifi kowaną większością dwóch trzecich ogól-

nej liczby posłów. Termin wyborów ustala parlament. Czynne i bierne prawo wyborcze przysługuje obywatelom, którzy ukoń- czyli 18 lat życia. Wielkie Zgromadzenie Narodowe uchwala nową konstytucję, dokonuje zmian przepisów obowiązującej konstytucji oraz zatwierdza zmiany granic państwowych i ra- tyfi kuje umowy międzynarodowe dotyczące tej sprawy (art.

158). Uchwały Wielkiego Zgromadzenia Narodowego zapada- ją większością dwóch trzecich głosów jego członków (art. 161).

Głową państwa jest prezydent¹⁷, wyłaniany na 5 lat w głoso- waniu powszechnym i bezpośrednim. Kandydować może oso- ba mająca przynajmniej 40 lat, dysponująca obywatelstwem bułgarskim od urodzenia i mieszkająca co najmniej 5 lat w kra- ju w okresie poprzedzającym wybory. Aby zostać wybranym w pierwszej turze, należy uzyskać więcej niż połowę ważnie oddanych głosów przy uczestnictwie w głosowaniu więcej niż połowy uprawnionych obywateli. Jeśli żaden z kandydatów nie uzyska wymaganej liczby głosów, po siedmiu dniach przepro- wadza się drugą turę z udziałem dwóch najsilniejszych rywali (art. 93). Konstytucja przewiduje urząd wiceprezydenta, który jest wybierany razem z prezydentem i zastępuje głowę państwa w określonych sytuacjach. Zarówno prezydent, jak i wiceprezy- dent mogą być ponownie wybrani tylko raz. Nie mogą oni łą- czyć swoich mandatów z jakąkolwiek funkcją państwową, pub- liczną i ekonomiczną, ani też sprawować przywództwa w partii politycznej (art. 95). Mimo wyłaniania prezydenta w wybo- rach powszechnych i bezpośrednich, jego uprawnienia nie są duże. Grzegorz Koksanowicz określa tę koncepcję prezyden- tury mianem „asymetrycznej”¹⁸. Prezydent jest głową państwa, uosabia jedność narodu i reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych. Jest głównodowodzącym sił zbrojnych.

Na wniosek rządu mianuje i dymisjonuje wyższych dowódców wojskowych oraz ogłasza pełną lub częściową mobilizację. Ma prawo proklamować stan wojny w wypadku zbrojnego ataku

na Bułgarię bądź konieczności pilnego wywiązania się państwa ze zobowiązań międzynarodowych, ale tylko wówczas, gdy nie może się zebrać Zgromadzenie Narodowe.

Interesujące są sformułowania bułgarskiej konstytucji do- tyczące tworzenia rządu. Po konsultacjach z ugrupowaniami parlamentarnymi prezydent desygnuje premiera, który musi się wywodzić z szeregów partii mającej najwięcej mandatów.

Tym samym rola głowy państwa jest tu wyłącznie formalna, nie ma więc ona możliwości odgrywania aktywnej roli politycznej w procesie kreowania gabinetu. Gdy w ciągu siedmiu dni misja desygnowanego premiera się nie powiedzie, prezydent powie- rza sformowanie rządu reprezentantowi drugiej co do znacze- nia partii, a w razie niepowodzenia – przedstawicielowi kolej- nego ugrupowania. Gdy żadna z partii parlamentarnych nie jest w stanie zbudować koalicji rządzącej, prezydent powołuje rząd tymczasowy (tzw. gabinet prezydencki), rozwiązuje parla- ment i rozpisuje nowe wybory (art. 99). Rada Ministrów składa się z premiera, wicepremierów i ministrów. Premier kieruje po- lityką rządu, koordynuje ją i ponosi za nią odpowiedzialność.

Roman Chytilek pisze: „System władzy wykonawczej w Bułga- rii wykazuje niektóre cechy niemieckiego systemu kanclerskie- go, dotyczy to przede wszystkim relacji premiera do członków rządu. Brak tu owszem instytucji konstruktywnego wotum nieufności po stronie parlamentu (Zgromadzeniu Narodowe- mu bardzo łatwo jest odwołać gabinet), co osłabia rząd”¹⁹. Na silną pozycję premiera w Bułgarii zwraca też uwagę inny cze- ski autor Přemysl Rosůlek, który cechę tę, obok jednoizbowo- ści, traktuje jako szczególny wyróżnik ustroju tego państwa²⁰. Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa. Zawiera i wypowiada umowy międzynarodowe. Od- powiada za porządek publiczny i bezpieczeństwo narodowe, sprawując nadzór nad administracją państwową i armią. Wy- konuje budżet i gospodaruje majątkiem państwowym.

Konstytucja z roku 1991 powołała Sąd Konstytucyjny, organ niewystępujący w bułgarskim porządku ustrojowym zarów- no w epoce monarchizmu, jak i w okresie komunistycznym.

W Sądzie Konstytucyjnym zasiada 12 sędziów powoływanych na dziewięcioletnią kadencję (bez możliwości ponownego wy- boru); po czterech wyłaniają: Zgromadzenie Narodowe, pre- zydent oraz na wspólnym posiedzeniu sędziowie Najwyższe- go Sądu Kasacyjnego i Najwyższego Sądu Administracyjnego.

Sąd Konstytucyjny dokonuje wiążącej wykładni konstytucji, orzeka o konstytucyjności ustaw i innych aktów prawnych Zgromadzenia Narodowego oraz aktów prawnych prezydenta, rozstrzyga spory kompetencyjne między parlamentem, prezy- dentem a rządem, jak i między organami centralnymi a samo- rządem terytorialnym, orzeka o zgodności z konstytucją umów międzynarodowych zawartych przez Bułgarię przed ich raty- fi kacją, orzeka o zgodności z konstytucją działalności partii politycznych i stowarzyszeń, orzeka o legalności wyborów pre- zydenckich i parlamentarnych oraz orzeka w przypadku wnie- sienia przez parlament oskarżenia konstytucyjnego przeciwko prezydentowi i wiceprezydentowi (art. 149). Sąd Konstytucyj- ny podejmuje działania nie z urzędu, lecz na wniosek upraw- nionego podmiotu, to jest co najmniej jednej piątej członków Zgromadzenia Narodowego, prezydenta, Rady Ministrów, Najwyższego Sądu Kasacyjnego, Najwyższego Sądu Admini- stracyjnego oraz prokuratora generalnego.

Konstytucja Republiki Bułgarii z roku 1991 zawiera kilka oryginalnych i godnych podkreślenia postanowień. Z wyjątko- wą wprost stanowczością wypowiada zasadę państwa prawa, nadając jej wymiar zarówno formalny, jak i materialny, tudzież jednoznacznie przeciwstawia się ustanowieniu monopolu politycznego jednego ugrupowania. To uznać należy nie tyl- ko za wyraz zerwania z tradycją autorytaryzmu bułgarskiego i w szczególności z totalitaryzmem komunistycznym, lecz tak-

że za wolę traktowania demokracji nie wyłącznie w kategoriach ustrojowych, lecz jako porządku ideowo-politycznego odzna- czającego się szczególnymi wartościami. Koncepcja Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, jako organu łączącego funkcje konstytuanty i parlamentu decydującego w najistotniejszych dla państwa sprawach, stanowi niewątpliwe osiągnięcie buł- garskiego konstytucjonalizmu. Bułgaria, jako jedyne państwo Europy Środkowej, zdecydowała się na utworzenie urzędu wi- ceprezydenta, co też jest ustrojową oryginalnością.

Przypisy

1 T. Wasilewski, Historia Bułgarii, Wrocław–Warszawa–Kraków–

–Gdańsk–Łódź 1988, s. 188.

2 Por. J. Karp, M. Grzybowski, System konstytucyjny Bułgarii, Warszawa 2002, s. 6–7.

3 Cyt. za: A. Nowosad, Władza i media w Bułgarii, Kraków 2008, s. 120.

4 Matką pierwszego księcia Bułgarii była polska hrabianka Julia Hauke.

5 A. Nowosad, Władza..., s. 123.

6 J. Karp, M. Grzybowski, System..., s. 8.

7 W czerwcu 1948 r. Bułgarska Partia Robotnicza po wchłonięciu Socjal- demokratycznej Partii Bułgarii przekształciła się w Bułgarską Partię Ko- munistyczną (BPK).

8 Na temat ustanawiania reżimu komunistycznego w Bułgarii zob. P. Mo- ore, Bulgaria [w:] T. Rakowska-Harmstone (ed.), Communism in Ea- stern Europe, Bloomington 1984, s. 193–195 i M. Bankowicz, Bulgaria:

Th e Continuing Revolution [w:] S. Berglund, J.Å. Dellenbrant (eds.), Th e New Democracies in Eastern Europe. Party Systems and Political Cleava- ges, Aldershot–Brookfi eld 1994, s. 222–229.

9 Tekst konstytucji Bułgarskiej Republiki Ludowej uchwalonej 4 grudnia 1947 r. w polskim tłumaczeniu zawiera publikacja pt. Konstytucje euro- pejskich państw socjalistycznych, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967.

10 Zob. A. Nowosad, Władza..., s. 262; B. Bankowicz, M. Bankowicz, A. Du- dek, Słownik historii politycznej świata 1901–2005, Kraków 2006, s. 562.

11 Polskie tłumaczenie konstytucji Bułgarii z 1971 r. dostępne jest w pub- likacji pt. Konstytucja Ludowej Republiki Bułgarii, Wrocław–Warszawa–

–Kraków–Gdańsk 1979.

12 Por. na ten temat T. Szymczak, Ustrój europejskich państw socjalistycz- nych, Warszawa 1983, s. 131–132.

13 W styczniu 1990 r. Todora Żiwkowa postawiono przed sądem z oskar- żenia o korupcję i nadużycie władzy, a po długim procesie we wrześ- niu 1992 r. skazano go na 7 lat więzienia. W rzeczywistości pozosta- wał w areszcie domowym. We wrześniu 1997 r. został przedterminowo zwolniony. Zmarł 5 sierpnia 1998 r. w Sofi i.

14 Zwracają na to uwagę G. Koksanowicz, Republika Bułgarii [w:] E. Gdu- lewicz (red.), Ustroje państw współczesnych 2, Lublin 2002, s. 39 oraz B. Szmulik, M. Żmigrodzki, System polityczny Bułgarii [w:] W. Sokół, M. Żmigrodzki (red.), Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, Lublin 2005, s. 167.

15 Por. J. Karp, M. Grzybowski, System..., s. 17.

16 Ibidem, s. 20.

17 Urząd prezydenta Republiki Bułgarii dotychczas sprawowali: Petar Mla- denow (1990 r.), Želju Želew (1990–1997), Petar Stojanow (1997–2002) i Georgi Pyrwanow (od 2002 r.).

18 G. Koksanowicz, Republika Bułgarii, s. 43.

19 R. Chytilek, Bulharsko [w:] M. Kubát (ed.), Politické a ústavní systémy zemí Středovýchodní Evropy, Praha 2004, s. 82.

20 P. Rosůlek, Bulharsko: monokameralismus se silným postavením premié- ra [w:] L. Cabada a kol., Nové demokracie střední a východní Europy, Praha 2008, s. 186–190.

2

CZECHOSŁOWACJA

„Państw nie należy przesadnie kochać, bo łatwo przepadają”.

Czesław Miłosz

2.1. Powstanie państwa czechosłowackiego

Tradycja państwowości czeskiej została gwałtownie przerwana w roku 1620 po klęsce Czechów w bitwie pod Białą Górą. Trzeba było aż 298 lat i wojny światowej, aby powstały warunki umożli- wiające restytucję państwa. W roku 1918 pojawiła się bowiem na politycznej mapie Europy Czechosłowacja – wspólne państwo dwóch narodów: Czechów i Słowaków. Powstanie Czechosłowa- cji nie było jedynie rezultatem splotu sprzyjających wydarzeń na arenie międzynarodowej. Czesi i Słowacy potrafi li wykorzystać sytuację dla swych celów politycznych i narodowych, mieli także w osobie Tomáša Garrigue’a Masaryka wybitnego przywódcę ru- chu niepodległościowego. Przebywający od grudnia 1914 roku na emigracji, Masaryk rozwinął szeroką akcję polityczną, jed- noznacznie zmierzającą do zapewnienia Czechom i Słowakom niepodległości. Odrzucając zdecydowanie panslawizm, nadzieje swe wiązał z Francją, Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi, przekonując te kraje, że cesarstwo Habsburgów musi upaść, a na jego gruzach powinny powstać nowe państwa narodowe, mię- dzy innymi również Czechosłowacja.

W roku 1916 w Paryżu Masaryk powołał do życia Czechosło- wacką Radę Narodową – swoiste przedstawicielstwo polityczne Czechów i Słowaków na emigracji. Z końcem tego roku w Pra- dze powstał Komitet Narodowy – reprezentacja krajowych sił politycznych uznająca zwierzchnictwo paryskiej rady. 30 maja 1918 roku Masaryk podpisał wraz z przywódcami słowackimi w USA tzw. Umowę Pittsburską, przewidującą zjednoczenie Czech i Słowacji w ramach jednego organizmu państwowego.

17 października 1918 roku przedłożył on amerykańskiemu pre- zydentowi Th omasowi Woodrow Wilsonowi Deklarację Wa- szyngtońską, która mówiła o niezawisłości narodów czeskiego i słowackiego, a także zapowiadała, iż państwo czechosłowa- ckie będzie nowoczesną republiką demokratyczną opartą na zasadach parlamentaryzmu. Wszystko to utorowało drogę do ukonstytuowania się w 24 października 1918 roku tymczasowe- go rządu czechosłowackiego na obczyźnie, którego czołowymi przedstawicielami obok Masaryka byli Edvard Beneš i Słowak generał Milan Štefánik. Niezwłocznie fakt powstania tego rzą- du władzom państw alianckich notyfi kował Beneš. Finalnym elementem procesu tworzenia się nowego państwa było prokla- mowanie powstania niepodległej Czechosłowacji, co nastąpiło 28 października 1918 roku w Pradze¹. Dzień ten uważa się ofi - cjalnie za datę narodzin państwa czechosłowackiego.

Tego samego dnia praski Komitet Narodowy ogłosił dekret, który zapowiadał, że ustrój polityczny państwa czechosłowa- ckiego określi Zgromadzenie Narodowe (tymczasowy parla- ment) działające w porozumieniu z rządem czechosłowackim funkcjonującym w Paryżu. Jednocześnie – w obawie, aby nie powstała niebezpieczna próżnia prawna – dekret utrzymywał tymczasowo w mocy wszystkie dotychczasowe ustawy krajowe i państwowe oraz podporządkowywał Komitetowi Narodo- wemu wszelkie centralne i lokalne urzędy, a także instytucje.

„Dekret ten – jak pisał w swej błyskotliwej analizie konstytu-

cji czechosłowackiej międzywojenny polski konstytucjonali- sta Maciej Starzewski – jest pierwszą ustawą Czechosłowacji, pranormą fundującą nowe państwo. Od niego datuje się po- wstanie Państwa Czechosłowackiego, z niego wywodzi się cały czechosłowacki porządek prawny”².

13 listopada 1918 roku Komitet Narodowy wydał tymcza- sową konstytucję o ustroju najwyższych organów państwa³. Powoływała ona trzy naczelne organy władzy państwowej:

Zgromadzenie Narodowe, prezydenta republiki i rząd. Miały one sprawować swe funkcje do czasu powołania regularnych władz państwa, wyłonionych na podstawie uchwalonej kon- stytucji. Zgromadzenie Narodowe, zwane też Rewolucyjnym Zgromadzeniem Narodowym, z uwagi na to, że nie pochodziło z wyborów i działało w przełomowym okresie budowy zrębów państwa, powstało w wyniku rozszerzenia Komitetu Narodo- wego i liczyło 256 członków. Na mocy pierwszej nowelizacji tymczasowej konstytucji, do której doszło 11 marca 1919 roku, liczebność Zgromadzenia Narodowego podwyższono do 270 członków, z czego Słowakom przypadły 54 mandaty. Poszcze- gólne partie polityczne uzyskały w tymczasowym parlamencie liczbę mandatów odpowiadającą rezultatom osiągniętym przez nie podczas wyborów parlamentarnych 1911 roku⁴.

Zgromadzenie Narodowe posiadało pełnię władzy prawo- dawczej oraz sprawowało kontrolę polityczną nad egzekutywą.

Rozstrzygnięcia podejmowano absolutną większością głosów w obecności przynajmniej jednej trzeciej członków. W nie- których przypadkach – np. zmiana ustawy o ustroju państwa, wybór prezydenta, wypowiedzenie wojny – decyzje zapadały większością dwóch trzecich głosów przy obecności co najmniej dwóch trzecich posłów. Na czele państwa stał prezydent wyła- niany przez parlament. Reprezentował on państwo, był naczel- nym wodzem sił zbrojnych, mianował wyższych urzędników państwowych, miał prawo łaski i decydował o amnestii. Gło-

wa państwa nie ponosiła odpowiedzialności politycznej, a jej czynności urzędowe wymagały kontrasygnaty odpowiedniego członka rządu. Parlament powoływał siedemnastoosobowy rząd, do którego należała władza wykonawcza. Za realizację swych funkcji gabinet odpowiadał politycznie przed Zgroma- dzeniem Narodowym, które władne było odwołać go w całości lub tylko pojedynczych ministrów poprzez uchwalenie wotum nieufności zwykłą większością głosów.

Na pierwsze posiedzenie tymczasowy parlament zebrał się 14 listopada 1918 roku. Przez aklamację wybrano rząd z pre- mierem Karelem Kramářem na czele. Był to rząd jedności na- rodowej tworzony przez wszystkie – w wyjątkiem jednej, naj- słabszej Czechosłowackiej Partii Postępowej – partie polityczne obecne w parlamencie⁵. Następnie parlament również przez aklamację na pierwszego prezydenta republiki powołał prze- bywającego wówczas jeszcze za granicą Tomáša Garrigue’a Ma- saryka. W obliczu uformowania się tymczasowych władz pań- stwa uległ rozwiązaniu Komitet Narodowy, a także wyczerpały się pełnomocnictwa rządu emigracyjnego w Paryżu.

Praktyka polityczna szybko pokazała, że jakkolwiek system polityczny państwa spełnia należycie swe zadania, to jednak jest on w pewien sposób niezrównoważony, ponieważ uwi- doczniła się spora przewaga kompetencyjna parlamentu nad organami władzy wykonawczej. Wyeliminowaniu tej dyspro- porcji służyć miała druga nowelizacja tymczasowej konstytucji o prowizorycznym ustroju państwa, którą Zgromadzenie Na- rodowe uchwaliło 13 maja 1919 roku. Przynosiła ona wzmoc- nienie pozycji prezydenta. Głowa państwa uzyskała prawo weta zawieszającego wobec ustaw parlamentarnych (dotych- czas dysponowała ona jedynie wetem względnym, polega- jącym na odesłaniu ustawy do parlamentu celem ponownego rozpatrzenia). W ciągu 14 dni od momentu otrzymania ustawy prezydent mógł wnieść weto. Parlament, chcąc przezwyciężyć

weto prezydenckie, musiał ustawę ponownie przyjąć bez- względną większością głosów. Prezydent nabywał też prawa kierowania do parlamentu orędzi, za których pośrednictwem mógł zwracać ustawodawcy uwagę na ważne – w jego prze- konaniu – sprawy. Poważnemu wreszcie wzmocnieniu ulegały kompetencje głowy państwa względem rządu. Prezydent otrzy- mał mianowicie prawo mianowania i dymisjonowania mini- strów, wyznaczania ich liczby oraz powoływania na wniosek premiera tymczasowych kierowników poszczególnych resor- tów. Istotnym novum było wreszcie przyznanie prezydentowi prawa uczestnictwa w posiedzeniach rządu, kiedy to zresztą obejmował ich przewodnictwo.

2.2. Konstytucja Republiki Czechosłowackiej z 29 lutego 1920 roku – w kierunku

wzorcowej republiki parlamentarnej

29 lutego 1920 roku Zgromadzenie Narodowe jednomyśl- nie uchwaliło konstytucję Republiki Czechosłowackiej. Był to punkt zwrotny w krótkiej historii nowego państwa. Wraz z przyjęciem konstytucji kończył się okres budowania podstaw niepodległości oraz formowania struktur państwa. Przyjęcie konstytucji świadczyło też dobitnie o okrzepnięciu Czechosło- wacji, która zamknęła okres prowizorium ustrojowego, a insty- tucje państwa przystępowały do regularnego, czyli normowa- nego przepisami konstytucji, funkcjonowania.

Politycznym ojcem duchowym konstytucji okazał się przy- wódca silnej partii agrarnej Antonín Švehla – jedna z najważ- niejszych postaci politycznych Pierwszej Republiki Czechosło- wackiej. W pracach nad konstytucją wykazywał on olbrzymią aktywność i determinację, co pozwalało wielokrotnie przeła-

mywać polityczne impasy oraz dochodzić do kompromisu.

Twórcą przepisów konstytucji i jej pomysłodawcą od strony formalnoprawnej był natomiast profesor Jiři Hoetzel⁶. Auto- rzy konstytucji nie mogli sięgnąć do własnych zasobów tradycji konstytucyjnej, gdyż takiej brakowało, stąd – jak obrazowo pisze F. Peroutka – ich dzieło musiało „wyskoczyć z rozu- mu”⁷. Pomimo niewątpliwej oryginalności konstytucji Republi- ki Czechosłowackiej z 1920 roku, nie mogła ona jednak powstać w zupełnym oderwaniu od istniejących wzorców ustrojo- wych. Dominuje pogląd, że jej twórcy najczęściej posiłkowali się wzorami amerykańskimi i francuskimi⁸. Z rozwiązań ame- rykańskich korzystano jednak w ograniczony sposób i na dobrą sprawę uwidaczniają się one jedynie w konstrukcji preambuły, gdzie posłużono się formułą „My, naród czechosłowacki”, na- tomiast przy defi niowaniu kształtu państwa i wybieraniu opcji systemowej szerzej odwołano się do mechanizmów republiki parlamentarnej, mających swe źródło w uważanym za kla- syczny systemie III Republiki Francuskiej.

Zaznaczyć należy, iż uchwalenie konstytucji poprzedzało przyjęcie w dniu 29 lutego 1920 roku ustawy wprowadzającej Kartę Konstytucyjną Republiki Czechosłowackiej. Ustawa wprowadcza – bo tak ją określano – składała się z 10 artyku- łów. Szczególną wagę miał artykuł IX zawierający tzw. klau- zulę derogacyjną. Stanowiła ona, że z chwilą wejścia w życie konstytucji tracą moc obowiązującą wszelkie postanowienia sprzeczne z nią i republikańskim ustrojem państwowym, nawet wtedy, gdy poszczególne ich przepisy nie stoją w bezpośredniej sprzeczności z ustawami konstytucyjnymi Czechosłowacji.

Konstytucję otwiera deklaracja potwierdzająca, że jedynym źródłem władzy państwowej w Republice Czechosłowackiej jest naród, który to suwerenny naród swe prawa realizuje za pośrednictwem organów działających na podstawie konstytu- cji (§ 1). Słusznie zauważył M. Starzewski, że sformułowanie,

iż naród jest źródłem władzy, a nie podmiotem władzy – jak czyni to na przykład polska konstytucja marcowa z 1921 roku – jest „ostrożniejsze, a zarazem bardziej pozytywne”⁹. Odda- je bowiem doskonale istotę demokracji liberalnej, która jest przecież niczym innym jak systemem przedstawicielskim, po- zbywając się przy tym zbytecznej argumentacji natury czysto ideologicznej. Naród nie jest więc podmiotem władzy, lecz tylko (i aż) źródłem władzy, a funkcje źródła władzy spełnia za pośrednictwem wyborów, nadając wówczas odpowiednią le- gitymizację organom władzy państwowej. Zresztą w systemie politycznym Pierwszej Republiki Czechosłowackiej nie abso- lutyzowano zasady suwerenności narodu. W sposób niezwykle charakterystyczny konstytucja mówi nie o suwerenności naro- du, ale o narodzie suwerennym, czyniąc z suwerenności jedną z cech narodu. Deklaratywne i doktrynalne pojęcie suwerenno- ści narodu ustąpiło miejsca pragmatycznej zasadzie suweren- ności konstytucji, która jako norma najwyższa organizuje pań- stwo i następnie kieruje nim. Rzecz jasna, tego rodzaju ujęcie w niczym nie uszczupla demokratyczności ustroju państwa.

W konstytucji państwo czechosłowackie zostało określone jako „Republika demokratyczna, na czele której stoi prezydent z wyboru” (§ 2). Wskazano poprzez to, że republikanizm i de- mokracja są dwiema naczelnymi zasadami państwa, swoisty- mi fi larami jego struktury instytucjonalnej, oraz że wybieralny prezydent jest głową państwa. Jakkolwiek – jak pisze M. Sta- rzewski – „Byłoby jednak rzeczą zbyt śmiałą wyprowadzać stąd wniosek o władzy i stanowisku tego Prezydenta”¹⁰. Przepis ten świadczył jedynie, że symbolizujący państwo urząd prezy- denta ma prawo do honorowego pierwszeństwa.

Konstytucja stanowiła dalej, iż Czechosłowacja jest jed- nolitym i niepodzielnym państwem, aczkolwiek przyznawała szczególny zakres autonomii oraz samorządności Rusi Podkar- packiej. Zakładała również istnienie jednego i jednolitego oby-