Uniwersytet Jagielloński
Wykorzystanie przeszłości w roszczeniach władczych kandydatów w kampanii prezydenckiej 2015 roku
Wstęp
Współczesna polska polityka jest zjawiskiem dynamicznym, zmiennym, wymagającym poszukiwania kolejnych dróg jej wyjaśniania i rozumienia.
Zmusza do odnajdywania nowych perspektyw metodologicznych i teore- tycznych umożliwiających dokładniejsze jej wyjaśnienie. Odwoływanie się do dotychczas utartych schematów badawczych, zastanych paradygmatów naukowych, podejść badawczych, metodologii czy metod i technik badawczych często okazuje się niewystarczające. Specyfi ka badanych zjawisk bądź procesów politycznych skłania zarówno do rozszerzania, jak i zawężania pola widzenia lub też do szukania nowej perspektywy badawczej, na przykład temporalnej.
Obecnie polityka gwałtownie przyspieszyła, podobnie jak całe życie społeczne, co doskonale pokazuje analiza polskich kampanii wyborczych. Z dominującą w polityce szybkością podejmowania działań i zmiennością dobrze korespon- duje istniejące w politologii przekonanie, że zbytnie przywiązanie do jednej perspektywy badawczej może prowadzić do ograniczenia „spojrzenia” na przekształcający się przedmiot badań – politykę.
Sposobem do uchwycenia zmian dzisiejszej polityki i problemów rzeczy- wistości może być analiza kampanii wyborczych, w tym badanie elementów temporalnych. Wynika to z faktu, że „treść kampanii wyborczej stanowi dla jej głównego adresata – «społeczeństwa» – określony komunikat”1 i jako
1 A. Szulżycka, Twoja przyszłość w czystych rękach, [w:] E. Tarkowska (red.), O czasie, politykach i czasie polityków, Warszawa 1996, s. 41.
taki pokazuje przekształcenia zachodzące w życiu społeczeństw i w polityce.
Rywalizacja w kampanii ukazuje przekształcanie się społeczności, budowę nowych sensów2, istotnych dla nich wartości, zmiany postaw czy zarzewia kryzysów społecznych. W kampaniach odbijają się najważniejsze społeczne problemy i jednocześnie wyodrębniają nowe sposoby ich rozwiązywania.
Pojawiają się nieznane dotychczas metody oddziaływania na społeczeństwo i przeciwnika politycznego. Upraszając: kampanie są obrazem społeczeństwa, bieżącej polityki i przekształceń systemu politycznego.
Niniejszy tekst prezentuje roszczenia władcze polityków składane w czasie prezydenckiej kampanii wyborczej. Roszczenia to wysuwane przez polityków żądania własne do sprawowania władzy publicznej. Rozumiem przez nie wszystkie narracje elit symbolicznych, których celem jest uzasadnianie, że kandydatowi należy się udział w sprawowaniu władzy. Składają się na nie defi nicje, uzasadnienia i usprawiedliwienia służące do wytworzenia legitymacji, umotywowujące prawo polityka do władzy. Należą do nich między innymi: odwołanie się kandydata do dokonań własnych, rodziny, autorytetów, ugrupowań, z których się wywodzi, czy środowisk, z którymi był lub jest związany. Przeszłościowa polityczna legitymacja (tzn. to, co z przeszłości legitymuje kandydata) to jedna z najczęściej stosowanych form uzasadnienia jego przewagi przez wytworzenie zakotwiczenia w przeszłości, czyli powiązania jego osoby z istotnymi składnikami pamięci społecznej.
Proponowane w różnej formie odpowiedzi na pytanie „dlaczego ja powi- nienem rządzić?” stanowią teatralizację polityki, wpisują się w rytuały poli- tyczne3, propagandę polityczną opartą na przekształcaniu sfery symbolicznej i na manipulowaniu symbolami. Podstawą uprawomocnienia polityków są również narracje odwołujące się do przeszłości, korzystające z przeszłościowej symboliki, które pomagają w budowaniu legitymacji kandydatów, ich propozycji politycznych dla zbiorowości, do których się odwołują. Służą temu wydarzenia i postacie zakotwiczone w pamięci społecznej zbiorowości będących adresa- tem przekazów. Celowe, częste nawiązywanie do nich zwiększa wiarygodność polityka, urealnia u wyborców spełnienie proponowanych obietnic. Celem tekstu jest ukazanie symboli pochodzących z przeszłości, pojawiających się w dyskursie wyborczym 2015 roku oraz pokazanie podobieństw i różnic w korzystaniu z przeszłości w kampanii wyborczej. Analiza ukazuje formy wykorzystywane w procesie legitymizacji, służące legitymacji i delegitymacji poszczególnych polityków oraz elementy przeszłościowe w kształcie narracji wyborczej. Testuje także tezę, że najważniejszym przeszłościowym argumen- tem legitymizacyjnym wykorzystywanym w dyskursie przez Andrzeja Dudę i Bronisława Komorowskiego była skuteczność dotychczasowych działań ich samych oraz ugrupowań, z których się wywodzili. Do delegitymizacji służyły przykłady świadczące o braku takiej skuteczności.
2 T. Biernat, Legitymizacja władzy politycznej. Elementy teorii, Toruń 2000, s. 19.
3 Zob. K. Churska-Nowak, Rytuały polityczne w demokracji masowej, Poznań 2009.
Główną metodą badawczą, która została zastosowana w artykule, była ana- liza i interpretacja dyskursu wyborczego. Podstawowym źródłem był dyskurs polityczny prowadzony przez elity symboliczne na łamach czterech portali społecznościowych: gazeta.pl, onet.pl, wp.pl oraz interia.pl, w okresie od 1 stycz- nia 2015 roku do dnia 22 maja 2015 roku4. W artykule uwzględniono dyskurs dwóch kandydatów Andrzeja Dudy i Bronisława Komorowskiego. Zostało to podyktowane dominacją narracji wyborczej tych kandydatów, ich wejściem do drugiej tury wyborów oraz ograniczeniami objętościowymi artykułu.
W tekście uwzględniono wypowiedzi i odwołania, które ukazały się na wymienionych portalach społecznościowych, będące celowym działaniem zarówno wymienionych kandydatów i ich sztabów, jak i wypowiedzi polityków i kandydatów innych ugrupowań, ekspertów, dziennikarzy, celebrytów oraz innych osób. Często były to przedruki ze źródeł prasowych, telewizyjnych czy radiowych. Przyjęto założenie, że wszyscy wypowiadający się w dyskursie wyborczym uczestniczą w kształtowaniu opinii publicznej i walce politycznej przez budowanie „świata politycznych symboli”. W artykule nie podjęto próby określenia, czy defi nicje przeszłościowe zgodne są ze stanem faktycznym, na przykład, czy Andrzej Duda istotnie blokował etat pracy, a Bronisław Komorowski miał kontakty z WSI? Dochodzenie prawdziwości tych defi nicji nie jest celem artykułu. Wszystkie wypowiedzi uznano za równoprawne ze wzglę- du na oddziaływanie na świadomość wyborców, do których były skierowane.
Legitymacja przeszłościowa Andrzeja Dudy
Kształtowanie sposobów korzystania z przeszłości u kandydata determinował jego dotychczasowy, krótki udział w życiu politycznym. Odwoływanie się do własnych politycznych osiągnięć było zadaniem trudnym, ale nie niemożli- wym. Polegało w praktyce na przywoływaniu w dyskursie indywidualnych osiągnięć edukacyjno-tożsamościowych w postaci ukończenia prestiżowego liceum, elitarnego kierunku studiów, bycia „wyróżniającym się studentem”5, uzyskania tytułu naukowego doktora w zakresie nauk prawnych. Autorytet kompetencyjny kandydata wzmacniany był jego zatrudnieniem na UJ, pracą ze studentami – „znakomity wykładowca prawa”6. Brak zakotwiczenia w walce opozycyjno-solidarnościowej zastąpiono przywoływaniem symbolicznych
4 Niektóre analizowane narracje były wykorzystywane w dyskursie wyborczym dość często, pojawiały się na stronach wybranych portali wielokrotnie; ze względu na przejrzystość artykułu ograniczono w przypisach cytowanie takich narracji do najważniejszych źródeł.
5 Wypowiedź prof. J. Zimmermanna. M. Wrzos-Lubaś, Andrzej Duda – bierny, ale wierny, http://
wiadomosci.onet.pl/kraj/andrzej-duda-bierny-ale-wierny/w65lnc (20.04.2015).
6 Wypowiedź J. Gowina. Tamże.
miejsc z młodości. Było to na przykład kino Mikro w Krakowie, do którego przychodził z przyjaciółmi wczesną wiosną 1989 roku, gdzie obejrzał fi lm Człowiek z żelaza Andrzeja Wajdy. „Pamiętam, że (w 1989 r.) wyszliśmy z kina tutaj na ulicę, już był taki wieczór, że było ciemno, i płakaliśmy wszy- scy razem”7.
Podkreślano, że tożsamość Dudy została ukształtowana przez jego najbliższe otoczenie, czyli rodzinę. Legitymacja przeszłością rodziny polegała na przypo- minaniu, że zarówno on, jak i żona wywodzą się z krakowskich inteligenckich rodzin profesorskich, z tradycjami. Ojciec żony jest byłym opozycjonistą i cenionym poetą. Tradycyjny obraz rodziny kandydata wzmacniany był jej głęboką religijnością: „Andrzej jest człowiekiem zasad i bardzo głębokiej wiary”8. Sam kandydat powoływał się w kampanii na autorytet Jana Pawła II, mówił o trwaniu przy „podstawowych wartościach”, wskazywał, że nauka papieża powinna być drogowskazem. Tę konserwatywną narrację wspierał obraz udanego małżeństwa. Żona podkreślała: „Andrzej to bardzo troskliwy mąż i ojciec”9 oraz „Kiedyś mu zaufałam – było to 20 lat temu i nigdy się na nim nie zawiodłam”10. Indywidualne przymioty kandydata podnosiła córka:
„To człowiek kompetentny, który nie będzie miał wiele wpadek i gaf ”11, co wzmacniało przekaz o spójności rodziny.
Do podkreślenia aktywności politycznej kandydata wykorzystano jego pra- cę w Sejmie i w Europarlamencie. Podczas sprawowania władzy przez Prawo i Sprawiedliwość „znakomicie pracował jako wiceminister sprawiedliwości”12 oraz w kancelarii prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Współpraca z tym ostat- nim stała się najważniejszym kapitałem symbolicznym w retoryce wyborczej kandydata. Kandydat i jego otoczenie zbudowali personalne i ideowe powią- zanie z osobą byłego prezydenta. W czasie ostatniego wspólnego spotkania Lech Kaczyński powiedział: „ja już mam swoje lata i moje pokolenie będzie
7 past, PAP, Wybory prezydenckie 2015. Nowy spot kandydata PiS. „Duda pomógł nam odzyskać dzieci”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,17808850,Wybory_prezydenckie_2015__
Nowy_spot_kandydata_PiS_.html (26.04.2015).
8 Wypowiedź J. Kaczyńskiego dla Radia Maryja, jg, Nałęcz u Olejnik: Życzyłbym panu Kaczyńskiemu i panu Dudzie tylu spotkań z Ojcem Świętym, ile miał Bronisław Komorowski, http://wiadomosci.gazeta.
pl/wiadomosci/1,114871,17571761,Nalecz_u_Olejnik__Zyczylbym_panu_Kaczynskiemu_i_panu.
html?lokale=rzeszow#BoxNewsLink (15.03.2015).
9 K. Opozda, Molęda-Zdziech: Żona jest atutem Andrzeja Dudy, http://fakty.interia.pl/tylko-u- nas/news-moleda-zdziech-zona-jest-atutem-andrzeja-dudy,nId,1725454 (2.05.2015).
10 PAP/INTERIA.PL, Duda: Idę po zwycięstwo. Poniósł mnie wasz entuzjazm, http://fakty.interia.pl/
raporty/raport-wybory-prezydenckie-2015/kandydaci/news-duda-ide-po-zwyciestwo-poniosl-mnie- wasz-entuzjazm,nId,1729604 (7.05.2015).
11 (jsch), Kinga Duda – córka kandydata PiS została włączona do kampanii wyborczej, http://
wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/kinga-duda-corka-kandydata-pis-zostala-wlaczona-do-kampanii- wyborczej/grk835 (11.05.2015).
12 Wypowiedź Z. Ziobro, Ziobro w RMF FM: To kabotyn. Chce odwrócić uwagę od Komorowskiego, rozmowa Konrada Piaseckiego ze Zbigniewem Ziobro, http://fakty.interia.pl/wywiady/news-ziobro-w- rmf-fm-to-kabotyn-chce-odwrocic-uwage-od-komorowski,nId,1703857 (24.03.2015).
odchodzić, ale wtedy, gdy to będzie się działo, na was spocznie ciężar prowa- dzenia polskich spraw. Zaśmialiśmy się, kiedy to będzie. Dwa dni później nie było już pana prezydenta. Kiedy opadły emocje po 10 kwietnia, zrozumiałem, że nie ma dla mnie innej drogi”13. Duda wielokrotnie wspominał Kaczyńskiego jako męża stanu, człowieka, jakiego drugiego w Polsce nie było. Przypominał, że widział, jak prezydent pracował14, wymieniał dokonania prezydenta w po- staci liczby zgłoszonych ustaw, co miało pokazywać, że Lech Kaczyński był o wiele aktywniejszy od innych prezydentów15. Był prezydentem, który jako jedyny prowadził skuteczną polską wschodnią politykę16, posiadał wyczucie polityczne i przewidział w 2008 roku to, co się dzieje teraz na Wschodzie17. Duda argumentował, że „do aneksji Krymu być może by nie doszło, gdyby prezydentem Polski nadal był Lech Kaczyński. – On baczniej obserwował Rosję.
W Gruzji zatrzymał wojnę”18. Na inaugurację swojej kampanii Duda mówił:
„Polacy oczekują, że dzieło Lecha Kaczyńskiego zostanie podjęte na nowo”19, wymieniał cele, jakie przyświecały prezydenturze Kaczyńskiego, zbudowanie sprawiedliwego i równo traktującego obywateli państwa, państwa broniącego najsłabszych, potępiającego w życiu cynizm, a ceniącego i kierującego się uczciwością. Kandydat twierdził, że misja prezydenta Kaczyńskiego nie została zakończona. „Nie dokończył swojego dzieła”20, a proponowana przez niego prezydentura będzie „kontynuowała wizję polityczną mojego prezydenta”21. Szacunek oddawał, tytułując go „pan prezydent, profesor Lech Kaczyński”22,
13 (wb, kab, pp), Konwencja wyborcza kandydata PiS. „Andrzej Duda – to się uda!”, http://
wiadomosci.wp.pl/kat,1329,title,Ruszyla-konwencja-wyborcza-kandydata-PiS-Andrzej-Duda-to- sie-uda,wid,17241916,wiadomosc.html?ticaid=1144d5 (7.02.2015).
14 Tamże.
15 klep, „Czas obudzić prezydenta Komorowskiego”. Za nowym spotem stoi sztab Dudy?, http://
wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,17464565,_Czas_obudzic_prezydenta_Komorowskiego___
Za_nowym.html?lokale=rzeszow#BoxNewsLink (21.02.2015).
16 (bart), „Na to nie mogę pozwolić”. Ostra odpowiedź kandydata PiS, http://wiadomosci.wp.pl/
kat,1342,title,Na-to-nie-moge-pozwolic-Ostra-odpowiedz-kandydata-PiS,wid,17202154,wiadomosc.
html (23.01.2014).
17 (MP), Andrzej Duda: Komorowskiemu brak wyczucia politycznego, http://wiadomosci.onet.pl/
kraj/andrzej-duda-komorowskiemu-brak-wyczucia-politycznego/jhb7y (6.02.2015).
18 (bs), Andrzej Duda: spot Komorowskiego to świństwo, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/andrzej- duda-spot-komorowskiego-to-swinstwo/7x3b9l (7.05.2015).
19 (PAP), Duda: Lech Kaczyński chciał, żeby zwyciężała uczciwość, a nie cynizm i draństwo, http://
fakty.interia.pl/raport-wybory-prezydenckie-2015/aktualnosci/news-duda-lech-kaczynski-chcial- zeby-zwyciezala-uczciwosc-a-nie-c,nId,1660838 (7.02.2015).
20 Tamże.
21 WB, PAP, Duda: Rolnicy i chłopi nie mają prezydenta, który byłby ich orędownikiem. Zgromadzeni:
„Zwyciężymy!”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,17273967,Duda__Rolnicy_i_
chlopi_nie_maja_prezydenta__ktory.html#BoxNewsLink (18.01.2015).
22 (bart), „Na to nie mogę pozwolić”. Ostra odpowiedź kandydata PiS, http://wiadomosci.wp.pl/
kat,1342,title,Na-to-nie-moge-pozwolic-Ostra-odpowiedz-kandydata-PiS,wid,17202154,wiadomosc.
html (23.01.2014).
a związek z nim akcentował za pomocą określenia „mój mistrz”23. Budowanie więzi kandydata z postacią i dokonaniami Lecha Kaczyńskiego realizowano za pomocą wykorzystywania postaci pary prezydenckiej, przypominania miejsc pamięci kojarzonych z Lechem Kaczyńskim, na przykład przez kadry spod pomnika Powstania Warszawskiego. Związki z byłym prezydentem zostały symbolicznie potwierdzone defi nicją Zofi i Romaszewskiej: „Andrzej Duda jest udanym wychowankiem prezydenta świętej pamięci Lecha Kaczyńskiego i tak jak on rozumie, czym jest polska racja stanu”24.
Zdecydowanie mniejsze znaczenie w budowaniu legitymacji Dudy odegrały dokonania polityczne i rządowe PiS. Nie było odwoływania się do idei IV RP, ale podkreślano niektóre działania tego ugrupowania. Następowało to najczęściej w formie porównania z nieudolnymi działaniami rządów Platformy. Koalicja PO-PSL „zniszczyła program Grażyny Gęsickiej [minister rozwoju regionalnego za rządów PiS – przyp. P.B.]”25. Podkreślano wielokrotnie zasługi szefa CBA Mariusza Kamińskiego w walce z korupcją, szczególnie po skazaniu go przez sąd. Samego Mariusza Kamińskiego porównywano do „żołnierzy wyklętych”, co przywoływało symbolikę walki niepodległościowej polskiego podziemia z sowieckim komunizmem: „Kiedyś skazywano «żołnierzy wyklętych», dziś skazuje się Mariusza Kamińskiego”26.
W spójnym przekazie przeszłościowym pojawiały się także symbole niespo- dziewane, na przykład odwołanie się do odległej wielowiekowej, ale wspólnej osobom wierzącym przeszłości oraz jednolitego dla tej przeszłości systemu wartości. W czasie uroczystości religijnych bp Jan Niemiec porównał ugru- powanie polityczne kandydata do Mesjasza, obrońcy tradycyjnych wartości.
Według hierarchy „tak jak kiedyś Jezus Chrystus „przyniósł prawo”, tak teraz przyniesie je PiS. Ale nie tylko. Wszystkie tutaj ugrupowania [przyszli koali- cjanci PiS w parlamentarnych wyborach – przyp. P.B.] odnoszą się do ojczyzny, do solidarności, do idei prawdy i sprawiedliwości”27.
23 (MP), Andrzej Duda zaprezentował swoją wizję prezydentury. Cztery fi lary dla Polski, http://
wiadomosci.onet.pl/kraj/andrzej-duda-zaprezentowal-swoja-wizje-prezydentury-cztery-fi lary-dla- polski/p4r4e (28.02.2015).
24 (wb, kab, pp), Konwencja wyborcza kandydata PiS. „Andrzej Duda – to się uda!”, http://
wiadomosci.wp.pl/kat,1329,title,Ruszyla-konwencja-wyborcza-kandydata-PiS-Andrzej-Duda-to- sie-uda,wid,17241916,wiadomosc.html?ticaid=1144d5 (7.02.2015).
25 M. Kobiałka, Andrzej Duda w Rzeszowie: Rząd PO-PSL prowadzi nas do slumsów, http://rzeszow.
gazeta.pl/rzeszow/1,34962,17271674,Andrzej_Duda_w_Rzeszowie__Rzad_PO_PSL_prowadzi_nas.
html#TRrelSST (18.01.2015).
26 E. Siedlecka, Czas na Ziobrę, http://wyborcza.pl/1,75968,17681571,Czas_na_Ziobre.
html#BoxGWImg (30.03.2015).
27 M. Kobiałka, PiS pewny swego, http://rzeszow.gazeta.pl/rzeszow/1,34962,17274457,PiS_pewny_
swego.html#BoxLokRzeLink (18.01.2015).
Legitymacja przeszłościowa Bronisława Komorowskiego
Formy legitymacji za pomocą przeszłości i dokonań własnej rodziny nieobce były także Bronisławowi Komorowskiemu. Przykładem mogą być wypowie- dzi żony, która przypominała trud wychowania pięciorga dzieci w trudnych czasach niedostatku i kolejek. Podkreślała, że najmłodsza córka jest dokładnie rówieśnicą polskiej wolności, urodziła się we wrześniu 1989 roku. „Mój mąż jak mnie prosił o rękę, mówił wiesz, łatwo nie będzie i rzeczywiście słowa dotrzymał”28. Sam prezydent przy okazji dyskusji o wieku emerytalnym przy- pominał: „Ja wychowałem z żoną pięcioro dzieci, my jesteśmy w porządku.
Nasze dzieci zapracują na nasze emerytury”29.
Wiek kandydata oraz zaangażowanie w działalność opozycyjną przed 1989 rokiem zwiększały możliwości legitymizowania jego kandydatury za pomocą indywidualnych dokonań. Początkowy niechętny stosunek do przedstawiania i eksponowania w kampanii swojej rodziny zmienił się diametralnie pod koniec kampanii wyborczej, gdy sondaże wskazywały możliwość porażki wyborczej.
Rodzina, czyli struktura budowana latami, stała się przydatnym narzędziem wyborczym. Prezydent wracał do korzeni swojej rodziny, pokazywał i wspo- minał miejsca symboliczne. Odwiedził Gdańsk, gdzie spotkał się z mieszkającą tam ponaddziewięćdziesięcioletnią matką, Jadwigą Komorowską. Pod koniec kampanii odebrał spontaniczne poparcie dzieci w formie nakręconego przez nich rodzinno-wyborczego spotu. W przekazie budowano obraz tradycyjnej rodziny opartej na konserwatywnych wartościach oraz przywiązaniu do zasad moralnych wspólnoty katolickiej. Podnoszono, że kandydat jest „człowiekiem głębokiej wiary. Będzie dziś na mszy. Życzyłbym panu Kaczyńskiemu i panu Dudzie tylu spotkań z Ojcem Świętym, ile miał [B. Komorowski – przyp. P.B.]”30 – mówił prof. Tomasz Nałęcz.
Podstawowym argumentem podnoszonym przez kandydata była jego działalność opozycyjna. Podkreślał to, mówiąc: „Zmiana? Na Boga, jesteśmy dwadzieścia parę lat po rewolucji!”31, by innym razem dodać jednoznacznie
28 PAP, Anna Komorowska w Olsztynie na spotkaniu z kobietami, http://fakty.interia.pl/raporty/
raport-wybory-prezydenckie-2015/aktualnosci/news-anna-komorowska-w-olsztynie-na-spotkaniu- z-kobietami,nId,1771084 (20.05.2015).
29 Komorowski: wszyscy huzia na jednego Józia, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/komorowski- wszyscy-huzia-na-jednego-jozia/6jqltj (5.05.2015).
30 jg, Nałęcz u Olejnik: Życzyłbym panu Kaczyńskiemu i panu Dudzie tylu spotkań z Ojcem Świętym, ile miał Bronisław Komorowski, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,1757176 1,Nalecz_u_Olejnik__Zyczylbym_panu_Kaczynskiemu_i_panu.html?lokale=rzeszow#BoxNewsLink (15.03.2015).
31 MT, Komorowski o kontrkandydatach: Zmiana? „Na Boga, jesteśmy dwadzieścia parę lat po rewolucji”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,17480529,Komorowski_o_
kontrkandydatach__Zmiana___Na_Boga__jestesmy.html?lokale=rzeszow#BoxNewsImg (25.02.2015).
„Ja rewolucję robiłem”32. W ten symboliczny okres walki o wolność wbudo- wywano miejsca szczególnie bliskie kandydatowi, jak Radom. W tym mieście
„rozpoczynał swoją karierę polityczną – w ramach akcji KOR pomagał robotni- kom represjonowanym po proteście w czerwcu w 1976 roku”33. Przypominano najważniejsze daty z jego przeszłości: „zaangażował się w działalność opozy- cyjną w latach siedemdziesiątych, i wtedy, kiedy zapłacił własną wolnością za wierność demokratycznym aspiracjom w latach osiemdziesiątych, i wtedy, gdy na początku lat dziewięćdziesiątych budował nową, polską demokrację”34. Kandydat jednoznacznie zdefi niował swoją przeszłość „praktycznie całe życie poświęciłem na walkę o wolność rozumianą jako niepodległość kraju, jak i tę rozumianą jako wolność obywatela, prawa jednostki”35.
Tytułem jego legitymacji stał się cały miniony okres 25 lat wolności, któ- ry zdefi niował następująco: „Nigdy jeszcze Polska nie miała tak niebywale widocznego rozwoju i tak sensownego rozwoju, jak te 25 lat wolności. To z jednej strony jest czas wielkiej próby, pokonywania gigantycznych trudno- ści i podejmowania gigantycznych wyzwań, przejścia przez głęboki kryzys, a jednocześnie jest to naprawdę złoty wiek. To są złote lata [podkr. – P.B.], które warto dzisiaj docenić”36. Prezydent podkreślał osiągnięcia miast, które odwiedzał, oraz zakładów pracy. Mówił, że przez 11 lat Polska potrafi ła mądrze wykorzystać członkostwo w Unii Europejskiej, łącząc unijne środki z polską pracą, wysiłkiem, kreatywnością i entuzjazmem obywateli. Stosował legity- mację negatywną, mówiąc, iż lansowana teza, że „trzeba będzie Polskę po 25 latach odbudowywać ze zgliszcz – jakby dopiero przeszedł huragan wojny”37, jest nieprawdziwa, że niszczy „polską dumę i polskie prawo do bycia dumnym z siebie samego i ojczyzny”38.
Uczestnictwo w życiu politycznym przyczyniło się do wytworzenia kolej- nych zasobów symbolicznych. Były nimi zdobyte doświadczenie polityczne
32 tw, PAP, Bronisław Komorowski – fi nał kampanii wyborczej. „Nie dajcie się zwieść politycznym frustratom i spóźnionym na rewolucję. Ja rewolucję robiłem”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci /1,143907,17879583,Bronislaw_Komorowski___fi nal_kampanii_wyborczej___Nie.html (7.05.2015).
33 Komorowski: kandydaci powinni mieć doświadczenie i wiedzę, http://fakty.interia.pl/raporty/raport- wybory-prezydenckie-2015/aktualnosci/news-komorowski-kandydaci-powinni-miec-doswiadczenie- i-wiedze,nId,1729006 (6.05.2015).
34 PAP, Kopacz: Komorowski dowiódł życiem, że robi to, co mówi, http://fakty.interia.pl/raporty/
raport-wybory-prezydenckie-2015/aktualnosci/news-kopacz-komorowski-dowiodl-zyciem-ze-robi- to-co-mowi,nId,1729760 (7.05.2015).
35 PAP, Bronisław Komorowski zaprezentował nowe hasło kampanii: „Komorowski – prezydent naszej wolności”, http://wiadomosci.wp.pl/kat,140394,title,Bronislaw-Komorowski-zaprezentowal-nowe- haslo-kampanii-Komorowski-prezydent-naszej-wolnosci,wid,17539049,wiadomosc.html (14.05.2015).
36 PAP, Komorowski w Puławach: można rozwijać przemysł, dbając o środowisko, http://wiadomosci.
wp.pl/kat,140394,title,Komorowski-w-Pulawach-mozna-rozwijac-przemysl-dbajac-o-srodowisko,w id,17462682,wiadomosc.html (18.04.2015).
37 (JM), Komorowski dziękuje wszystkim, którzy poparli jego kandydaturę, http://wiadomosci.
onet.pl/kraj/komorowski-dziekuje-wszystkim-ktorzy-poparli-jego-kandydature/1rqjl9 (8.05.2015).
38 Tamże.
wynikające ze sprawowania urzędów i funkcji publicznych39, uzyskana pozycja międzynarodowa, posiadane kontakty międzynarodowe budowane latami.
Sam kandydat charakteryzował ten proces: „krok po kroku, w bardzo różnych okresach kumulowałem tę wiedzę i doświadczenie”40, tłumaczył jego przebieg oraz przydatność: „mam swoją krytyczną opinię o braku doświadczenia i wiedzy na temat państwa. Wiedzę się zdobywa”41.
Prezydent do własnych i polskich sukcesów zaliczył „wygrane wybory [pre- zydenckie w 2010 r., które – przyp. P.B.] były zakończeniem konfl iktu”, twierdził, że „przez minione pięć lat ciężko pracował”42, wymieniał osiągnięcia tych lat, budował swój autorytet u wyborców dokonaniami kończącej się kadencji. Do tego katalogu osiągnięć zaliczył prowadzenie dialogu społecznego, co było podstawą jego prezydentury. Kolejnymi sukcesami była skuteczna polityka prorodzinna, rozwiązanie problemu braku przedszkoli, zwiększenie długości urlopu rodzicielskiego, wprowadzenie ulg w systemie podatkowym oraz Karty Dużej Rodziny43. Prezydent chwalił się sprzeciwem wobec likwidacji WSI „WSI mogło mieć mankamenty, ale zbrodnią i hańbą było zniszczenie polskiego kontrwywiadu. Uważam, że miałem rację i odwagę, by głosować przeciwko temu” – dodał. Przyznał, że „zrobił to jako jedyny poseł PO”44. Innym razem mówił „WSI należało reformować, ale nie rozwiązywać. Moi koledzy, którzy głosowali «za», popełnili grzech naiwności”45. Komorowski podkreślał, że kończącą się kadencję oparł na pięciu priorytetach: bezpieczeństwo, rodzina, konkurencyjna gospodarka, dobre prawo i nowoczesny patriotyzm. Osiągnął co najmniej 25 konkretnych celów46. Wśród szczegółowych działań zakończonych sukcesem była na przykład pomoc w budowie skoczni narciarskiej w Wiśle.
39 PAP, Komorowski: To nie jest czas na eksperymenty, http://fakty.interia.pl/raporty/raport-wybory- prezydenckie-2015/aktualnosci/news-komorowski-to-nie-jest-czas-na-eksperymenty,nId,1810188 (22.05.2015).
40 Komorowski: kandydaci powinni mieć doświadczenie i wiedzę, http://fakty.interia.pl/raporty/
raport-wybory-prezydenckie-2015/aktualnosci/news-komorowski-kandydaci-powinni-miec- doswiadczenie-i-wiedze,nId,1729006 (6.05.2015).
41 Komorowski: Kampania mogłaby być lepsza. Widać, że trzeba sporo zmienić i być bliżej ludzi, http://fakty.interia.pl/polska/news-komorowski-kampania-moglaby-byc-lepsza-widac-ze-trzeba- sporo,nId,1733115 (14.05.2015).
42 TVN24/x-news, Bronisław Komorowski zaatakował konkurentów. „Same puste obietnice, to polityczni naciągacze”, http://wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,Bronislaw-Komorowski-zaatakowal-konkurentow- Same-puste-obietnice-to-polityczni-naciagacze,wid,17348413,wiadomosc.html (15.03.2015).
43 (ks; RC), Bronisław Komorowski: polityka prorodzinna najlepsza w historii Polski, http://wiadomosci.
onet.pl/trojmiasto/bronislaw-komorowski-polityka-prorodzinna-najlepsza-w-historii-polski/g1wcd7 (7.04.2015).
44 Bronisław Komorowski: likwidacja WSI była zbrodnią i hańbą, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/
bronislaw-komorowski-likwidacja-wsi-byla-zbrodnia-i-hanba/870l2s (25.03.2015).
45 Mig, Wybory 2015. Komorowski o Dudzie: „Po co wmontowywać papieża w takie kretyńskie pomysły, jak więzienie za in vitro?”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,17886792.
html#MTstream (8.05.2015).
46 PAP, Politolodzy: Wystąpienie Komorowskiego obliczone na niezdecydowanych wyborców, http://fakty.interia.pl/polska/news-politolodzy-wystapienie-komorowskiego-obliczone-na- niezdecyd,nId,1717119 (15.04.2015).
W swoich wystąpieniach odnosił się do katastrofy smoleńskiej, przypomi- nając, że wydarzenie to było w przeszłości „wspólną traumą”, „czuliśmy wtedy wyjątkowo mocno, że sprawowanie władzy to przede wszystkim obowiązek i ciężar odpowiedzialności za państwo”47, uzasadniał w ten sposób własne zachowanie w tamtym czasie. Do tego wydarzenia nawiązywał, spotkając się z przedstawicielami rodzin smoleńskich, które były sygnatariuszami listu w sprawie budowy pomnika. Na tym spotkaniu, wspólnie z Hanną Gronkiewicz- -Waltz (PO), zaproponował ustawienie pomnika ofi ar na rogu ulicy Trębackiej i Focha, 60 m od Krakowskiego Przedmieścia w Warszawie, czyli w innym miejscu niż to, które zdaniem PiS w roku 2010 wybrali obywatele przychodzący uczcić ofi ary tragedii. W ten sposób wpisał się w odmienny od pisowskiego pomysł upamiętniania ofi ar.
Legitymacja kandydata następowała także za pomocą wsparcia jego osoby przez liczne autorytety. Byli to nie tylko celebryci, ale postacie znaczące dla określonych grup wyborców i całych środowisk ze względu na swoje osiągnięcia w przeszłości. Poparcia Komorowskiemu udzielił prof. Leszek Balcerowicz, byli szefowie MSZ: Radosław Sikorski, Włodzimierz Cimoszewicz, Andrzej Olechowski, Dariusz Rosati i Adam Daniel Rotfeld; niektórzy prezydenci naj- większych polskich miast; Klub Generałów; działacze solidarnościowi: m.in.
Lech Wałęsa; przedstawiciele lewicy: m.in. Aleksander Kwaśniewski; twórcy kultury: m.in. Zbigniew Hołdys; sportowcy: Przemysław Saleta, Rafał Sonik i Otylia Jędrzejczak; celebryci, np. Kuba Wojewódzki. W ostatnim dniu kam- panii prezydenckiej poparcia Komorowskiemu udzieliła „Gazeta Wyborcza”48. Przykładem wykorzystywania „dorobku” osoby nieżyjącej było wpisanie w ka- talog osób popierających Komorowskiego gen. Wojciecha Jaruzelskiego. Były prezydent Aleksander Kwaśniewski stwierdził: „Nie mam wątpliwości, że gen.
Jaruzelski w wyborach prezydenckich poparłby Bronisława Komorowskiego”49. Postacią, do której wyjątkowo mocno odwoływał się sam Komorowski, był zmarły w czasie kampanii wyborczej Władysław Bartoszewski. Prezydent podkreślił, że zmarły „był idealnym przykładem polskiego patriotyzmu”
i przypominał swoje bliskie z nim związki. „Czułem się bardzo wyróżniony znajomością z Bartoszewskim”50. Z nim łączył swoją drogę życiową i własne
47 (pp), Rada Krajowa PO poparła kandydaturę Bronisława Komorowskiego, http://wiadomosci.
wp.pl/kat,1342,title,Rada-Krajowa-PO-poparla-kandydature-Bronislawa-Komorowskiego,wid,172 39744,wiadomosc.html (7.02.2015).
48 (bs), Bronisław Komorowski z poparciem „Gazety Wyborczej” przed II turą wyborów, http://
wiadomosci.onet.pl/kraj/bronislaw-komorowski-z-poparciem-gazety-wyborczej-przed-ii-tura- wyborow/06lhcb (22.05.2015).
49 Kwaśniewski: Nie mam wątpliwości, że gen. Jaruzelski poparłby Komorowskiego, http://fakty.interia.
pl/raporty/raport-wybory-prezydenckie-2015/aktualnosci/news-kwasniewski-nie-mam-watpliwosci- ze-gen-jaruzelski-poparlby-k,nId,1771204 (21.05.2015).
50 Komorowski: Bartoszewski wzorem patrioty, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/komorowski- bartoszewski-wzorem-patrioty/v4xckc (2.04.2015).
wybory w przeszłości. „Żegnamy naszego wielkiego przyjaciela i naszego wiel- kiego nauczyciela. Także mojego. Pragnę ci Władku z całego serca podziękować, że mogłem się czuć wyróżniony twoją przyjaźnią”51.
Formy delegitymacji kandydatury Andrzeja Dudy
Podstawowym elementem wykazania negatywnych stron przeszłości kandydata była próba ukazania złego obrazu jego dotychczasowej działalności naukowej, zawodowej, społecznej i politycznej. Taki symboliczny obraz budowany był przez tych, którzy podnosili negatywne strony z przeszłości kandydata lub uszczegóławiali niektóre jego osiągnięcia. Działalność naukowa Dudy to wydany doktorat oraz jeden artykuł naukowy. Profesor Jan Zimmermann przypomniał, że Duda nigdy nie był formalnie wykładowcą UJ, prowadził jedynie ćwiczenia.
Przez ostatnie 10 lat nie pracował czynnie na uniwersytecie. Tylko formalnie był pracownikiem uczelni przebywającym na urlopie bezpłatnym. Takie zachowanie utrudniało pracę innym, ponieważ w ten sposób blokował etat na uczelni52.
Rozmowa z byłym współpracownikiem Dudy ukazała, że kandydat jest trudny we współpracy, „to antydialogowy typ człowieka”53. Przeszłość odsło- niła charakter kandydata „z czasem obrósł w piórka i niejednemu wbił w plecy polityczny nóż (…) spalił za sobą wiele mostów”54. Tę opinię potwierdzał, fakt że „zdradził Ziobrę” i innych przyjaciół, którzy wprowadzili go do polityki, nie poszedł z Ziobrą do Solidarnej Polski55. Nie lepiej przedstawiał się dorobek poli- tyczny i sposób działania kandydata. Pracując na uczelni, „długo ukrywał swoje inklinacje polityczne”56, a następnie usunął z ofi cjalnego życiorysu wzmiankę o działalności w Unii Wolności57. Podważaniem pozytywnego wizerunku było porównanie jego i żony do bohaterów amerykańskiego serialu House of Cards58. Państwo Claire i Frank Underwood nie należeli do postaci pozytywnych, ona była niekompetentna i fałszywa, a on był krętaczem, kłamcą i brutalnym politykiem.
51 (RZ), Komorowski żegna Bartoszewskiego. „Był, jest i będzie wzorcem postaw obywatelskich i patriotycznych”, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/komorowski-zegna-bartoszewskiego-byl-jest-i- bedzie-wzorcem-postaw-obywatelskich-i/c2en8s (4.05.2015).
52 M. Wrzos-Lubaś, Andrzej Duda…, dz. cyt.
53 Wypowiedź G. Stawowego. Tamże.
54 Wypowiedzi kolegów Dudy. Tamże.
55 Wypowiedzi krakowskich samorządców PiS. Tamże.
56 Wypowiedź prof. J. Zimmermanna. Tamże.
57 (mn), „Newsweek”: Andrzej Duda cenzuruje własny życiorys?, http://fakty.interia.pl/raport- wybory-prezydenckie-2015/aktualnosci/news-newsweek-andrzej-duda-cenzuruje-wlasny- zyciorys,nId,1698436 (14.03.2015).
58 (mb), Nowy spot kandydata PiS: Agata Kornhauser-Duda jak Claire Underwood?, http://
wiadomosci.onet.pl/kraj/nowy-spot-kandydata-pis-agata-kornhauser-duda-jak-claire-underwood/
n43hvn (12.05.2015).
Przeciwnicy Dudy rzadko przedstawiali negatywny obraz Lecha Ka- czyńskiego59, poza Januszem Palikotem, dla którego Kaczyński był „bezna- dziejnie słabym prezydentem” i „ośmieszał nasz kraj”60 oraz opiniami pojawia- jącymi się w przedrukach z niemieckich mediów61. Praca Dudy w kancelarii Lecha Kaczyńskiego była przedstawiana jako przypadkowa, bezowocna i bez osiągnięć. Jako negatywne aspekty tej pracy wskazywano, że mógł brać udział w nielegalnym wpływaniu na proces legislacyjny w sprawie ustawy o SKOK62. Podnoszono, że „milcząc w sprawie SKOK, Andrzej Duda rzuca cień na pre- zydenturę Lecha Kaczyńskiego”63. Przypominano kontrowersyjne wypowiedzi Dudy dotyczące katastrofy smoleńskiej i Komisji Millera, o tym, że „nikt nie udowodnił mi jeszcze, że pan prezydent zginął przypadkowo. Jedyne eksper- tyzy, jakie widziałem, przeczą takiej wersji”64, a Komisja według Dudy miała być Wojskową Radą Ocalenia Narodowego i bronić kłamstwa smoleńskiego stworzonego przez Rosjan65. Bycie spadkobiercą Lecha Kaczyńskiego było inicjatywą samego kandydata, decyzja była podjęta 10 kwietnia 2010 roku.
„To wtedy w Andrzeju Dudzie miały zakiełkować myśli o godnym zastąpieniu Lecha Kaczyńskiego. Sam miał się ochrzcić «pomazańcem» prezydenta”66.
W dotychczasowej pracy kandydat nie wykazał wyjątkowej aktywności, a wzrosła ona po tym, jak został naznaczony przez Jarosława Kaczyńskiego na kandydata PiS na prezydenta. Potwierdzały to opinie posłów z konku- rencyjnych partii: „W Strasburgu łatwiej spotkać go w palarni niż na sali obrad”67, a tytuł najlepszego posła zdobył liczbą złożonych sprawozdań. Był to prosty sposób na nabijanie statystyk i wyrobienie sobie pozycji prymusa.
59 Ziobro w RMF FM: To kabotyn. Chce odwrócić uwagę od Komorowskiego, rozmowa Konrada Piaseckiego ze Zbigniewem Ziobro, http://fakty.interia.pl/wywiady/news-ziobro-w-rmf-fm-to-kabotyn- chce-odwrocic-uwage-od-komorowski,nId,1703857 (24.03.2015).
60 PAP/IAR, 1 maja a kampania wyborcza. Co robili kandydaci?, http://fakty.interia.pl/raporty/
raport-wybory-prezydenckie-2015/aktualnosci/news-1-maja-a-kampania-wyborcza-co-robili- kandydaci,nId,1727025 (2.05.2015).
61 (np), Niemiecka prasa o zwycięstwie Dudy: „Triumf fi guranta”, http://wiadomosci.onet.pl/swiat/
niemiecka-prasa-o-zwyciestwie-dudy-tryumf-fi guranta/mpdmbh (12.05.2015).
62 (PG), PO: Duda mógł brać udział w nielegalnym wpływaniu na proces legislacyjny ws. SKOK, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/po-duda-mogl-brac-udzial-w-nielegalnym-wplywaniu-na-proces- legislacyjny-ws-skok/2l9y7n (27.03.2015).
63 Michał Kamiński: Milcząc w sprawie SKOK, Andrzej Duda rzuca cień na prezydenturę Lecha Kaczyńskiego, http://wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,Michal-Kaminski-milczac-w-sprawie-SKOK- Andrzej-Duda-rzuca-cien-na-prezydenture-Lecha-Kaczynskiego,wid,17405339,wiadomosc.
html?ticaid=114999 (30.03.2015).
64 A. Pawlicka, Andrzej Duda: smoleński bliźniak Macierewicza, http://opinie.newsweek.pl/
andrzej-duda-smolenski-blizniak-macierewicza,artykuly,360704,1.html (10.04.2015).
65 Tamże.
66 M. Wrzos-Lubaś, Andrzej Duda…, dz. cyt.
67 A. Siek, „Newsweek” prześwietlił pracę Dudy w PE. „Eurościemniacz – łatwiej spotkać go w palarni niż na sali obrad”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,17540259.html#TRrel_nc_SST (9.03.2015).
W Brukseli takim działaniem miał się szczycić Ryszard Czarnecki, który miał być „ojcem chrzestnym Dudy”. Wszystko wskazywało, że „cały klub PiS gra na Andrzeja Dudę”68. Aktywność Dudy w czasie kampanii prezydenckiej nie miała swojego uzasadnienia w przeszłości. Podważano ją, negując działania Jarosława Kaczyńskiego i jego partii. Zaproszenia kierowane przez Dudę do Komorowskiego o wzięcie udziału w debacie były niewiarygodne: „Przez pięć lat prawie nikt nie przychodził na żadne debaty do Pałacu Prezydenckiego.
Środowisko PiS nie reagowało na zaproszenia do rozmowy, a teraz zauważam dużą aktywność. PiS kieruje się logiką procesu wyborczego”69.
Komorowski dyskredytował dokonania Dudy przez podkreślenie jego młodego wieku, a tym samym brak doświadczenia. Mówił, że minęło już dwadzieścia parę lat po rewolucji, więc „jest taka kategoria ludzi w polityce, którzy się po prostu spóźnili na rewolucję – z różnych powodów, na przykład życiorysowych, bo się za późno urodzili – i mają jakieś kompleksy”70.
Przypomnienie, że Duda wywodzi się z radykalnego PiS-u oraz „jest kandy- datem jednoznacznie partyjnym”71, wzmacniało nieprzychylny obraz. Służyły temu negatywne oceny dokonań rządu PIS-u oraz działań niektórych liderów z tej partii. „Pamiętam epokę rządów Jarosława Kaczyńskiego i PiS. Pamiętam wszechwładzę służb specjalnych, prowokacje policyjne, kamery montowane w gabinetach lekarskich”72. Jednoznacznie defi niowano skutki działań PiS-u:
„Nie chcę powrotu syndromu strachu. Wielu moich przyjaciół zostało za cza- sów PiS wykończonych – popadli w depresję, stracili pracę”73. Służyło temu także prezentowanie Dudy jako polityka niesamodzielnego, za którym stoją Jarosław Kaczyński, Zbigniew Ziobro czy Antoni Macierewicz. Twierdzono, że Duda „jest uczniem Ziobry” oraz, że za nim „stoją ludzie, których się boję”74. Pozbawianie jakichkolwiek pozytywnych przymiotów następowało za pomocą łączenia kandydata z dwuletnimi rządami PiS. Pojawiły się określenia przy- wołujące tragiczne wydarzenia dotyczące Barbary Blidy, mianowicie, że Duda
68 Tamże.
69 Komorowski: przez pięć lat nikt z PiS nie przychodził na debaty, http://wiadomosci.
wp.pl/kat,1017099,title,Komorowski-przez-piec-lat-nikt-z-PiS-nie-przychodzil-na-debaty, wid,17241243,wiadomosc.html (7.02.2015).
70 MT, Komorowski o…, dz. cyt.
71 N. Durman, Bronisław Komorowski przyznaje: kampania mogłaby być lepsza, http://
wiadomosci.wp.pl/kat,140394,title,Bronislaw-Komorowski-przyznaje-kampania-moglaby-byc- lepsza,wid,17536941,wiadomosc.html (14.05.2015).
72 A. Michnik, Szkoda Polski. Wierzę, że można zapobiec czarnemu scenariuszowi, http://wyborcza.
pl/1,75968,17895493,Szkoda_Polski__Wierze__ze_mozna_zapobiec_czarnemu.html#TRrelSST, (11.05.2015).
73 (jsch), Marian Opania: Za rządów PiS wykończono moich przyjaciół. Wybieram Komorowskiego, http://wiadomosci.onet.pl/tylko-w-onecie/marian-opania-za-rzadow-pis-wykonczono-moich- przyjaciol-wybieram-komorowskiego/dymjbq (22.05.2015).
74 Michał Kamiński: kampania Andrzeja Dudy jest dobra, http://wiadomosci.wp.pl/
kat,140394,title,Michal-Kaminski-kampania-Andrzeja-Dudy-jest-dobra,wid,17533472,wiadomosc.
html (13.05.2015).
to „zastępca Ziobry z najgorszego czasu”75 oraz że „jak widzę pana Dudę, to widzę za nim cień Barbary Blidy”76.
Skazanie Mariusza Kamińskiego na trzy lata więzienia i dziesięcioletni zakaz zajmowania stanowisk publicznych w zawieszeniu posłużyło do nega- tywnego wartościowania rządu, który współtworzył PiS w latach 2005–2007.
Mówiono, że to „pierwszy wyrok osądzający IV RP, po ośmiu latach”, który powinien doprowadzić do rezygnacji z dalszego prowadzenia przez Dudę kampanii77. Twierdzono, że to, co zrobił Kamiński, to był „właśnie gwałt – na demokracji i państwie prawa”78. Komorowski przypominał, że to rząd Prawa i Sprawiedliwości odpowiada za błędne decyzje w sprawie przemysłu stocz- niowego: „Stocznia Szczecińska upadła między innymi w wyniku błędnych decyzji rządu PiS”79. Przytaczał dane dotyczące wyjazdów Polaków za pracą, mówił, że apogeum przypadło na lata 2005–2007, różnica między wyjeżdżają- cymi a przyjeżdżającymi wynosiła wówczas ponad pół miliona ludzi rocznie80.
Formy delegitymacji kandydatury Bronisława Komorowskiego
Negowanie solidarnościowej przeszłości prezydenta w kampanii prezydenckiej raczej nie występowało. Nie pojawiły się bezpośrednie zarzuty odnoszące się do przeszłości jego rodziny czy dokonań kandydata przed 1989 rokiem. Nie podważano działalności opozycyjnej oraz udziału Komorowskiego w refor- mowaniu kraju w czasie pierwszych lat wolności po 1989 roku. Wyjątkiem była kwestia nieudokumentowanego majątku, jaki miał posiadać na początku
75 mig, wideo: TVN24/x-news, Balcerowicz: Wolę Kukiza od większości zawodowych polityków.
Czas rozliczenia PO nadejdzie. Ale Duda to młodszy Kaczyński, http://wiadomosci.gazeta.pl/
wiadomosci/1,143907,17927137,Balcerowicz__Wole_Kukiza_od_wiekszosci_zawodowych.
html?lokale=rzeszow#BoxNewsCz (16.05.2015).
76 Henryk Blida apeluje o głos na Komorowskiego, http://wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,Henryk- Blida-apeluje-o-glos-na-Komorowskiego,wid,17552372,wiadomosc.html (20.05.2015).
77 (PG), Palikot: Duda powinien zrezygnować ze startu w wyborach prezydenckich, http://
wiadomosci.onet.pl/kraj/palikot-duda-powinien-zrezygnowac-ze-startu-w-wyborach-prezydenckich/
kppqcr (30.03.2015).
78 D. Krotoska, Duda porównuje wyrok na Kamińskiego do... kar za gwałty. Materska-Sosnowska:
„To, co zrobił b. szef CBA, to był gwałt. Na demokracji”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,11 4871,17690894,Duda_porownuje_wyrok_na_Kaminskiego_do____kar_za_gwalty_.html (1.04.2015).
79 Komorowski: Stocznia Szczecińska upadła w wyniku błędnych decyzji rządu PiS, http://fakty.
interia.pl/raporty/raport-wybory-prezydenckie-2015/aktualnosci/news-komorowski-stocznia- szczecinska-upadla-w-wyniku-blednych-dec,nId,1737899 (20.05.2015).
80 A. Bańkowska, Bronisław Komorowski wziął udział w pierwszym w Polsce hangoucie na żywo.
„Umowy śmieciowe są regułą. To złe”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,143907,17753198, Przenosimy_debate_prezydencka_do_sieci__Juz_dzis_rozmowa.html (15.04.2015).
lat dziewięćdziesiątych81. Podstawowe zarzuty odnosiły się do kontaktów i związków prezydenta z osobami powiązanymi z WSI, gdy obejmował stano- wiska w resorcie obrony narodowej. Podnoszono wielokrotnie, że prezydent Komorowski i politycy PO byli powiązani z władzami SKOK Wołomin i fun- dacji Pro Civili, w strukturach których znaleźli się byli funkcjonariusze WSI82. Zaprezentowano fotografi ę, która miała być dowodem na związki kandydata ze SKOK-iem Wołomin, dokładnie z podejrzanym o defraudację pieniędzy z tej kasy Piotrem P.83. Łączenie Komorowskiego z negatywnie ocenianą dzia- łalnością WSI ułatwiał fakt, że sam prezydent był przeciwnikiem rozwiązania tej organizacji.
Udział prezydenta w działalności opozycyjnej był dyskredytowany prze- kazami podkreślającymi niedoskonałości Polski po 1989 roku. Symboliczne odniesienia nakierowane zostały na kilka wybranych aspektów przeszłej rze- czywistości, które miały oddziaływać na decyzje wyborców przy urnie. Duda pokazywał, że „25 lat temu produkcja przemysłowa w PKB wynosiła 46 pro- cent, a dzisiaj około 20 procent”84 oraz że „powinniśmy wreszcie zawrócić nasz kraj z drogi likwidacji przemysłu”85. Na innym spotkaniu z wyborcami Duda podkreślał, że „tak jak w wielu rejonach kraju, również śląskie miasta i Ślązacy ucierpieli na skutek przemian ustrojowych ostatnich 25 lat, na skutek upadku wielu zakładów przemysłowych, na skutek zniknięcia w związku z tym także i tysięcy miejsc pracy”86. Krytyka minionego okresu była skoncentrowana na szczegółowych branżach czy dziedzinach, była powiązana ze specyfi ką odwiedzanej miejscowości.
Ostatnie dziesięć lat działalności Komorowskiego zostało poddane jedno- znacznie negatywnej ocenie. Działania, zaniechania, nietrafne wypowiedzi czy inne błędy stały się podstawą do wykazania, że prezydent nie nadaje się na drugą kadencję. Wszystkie przypominane przykłady miały pozbawić prezy- denta możliwości legitymizowania swoich roszczeń władczych. Wykorzystano fragmenty nagrań przedstawiających prezydenta przysypiającego na różnych
81 past, Komorowski ostro o wypowiedzi Dudy w hangoucie Gazeta.pl. „Polska zbliża się do totalitaryzmu? To obrzydliwe stwierdzenie”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,17 798831,Komorowski_ostro_o_wypowiedzi_Dudy_w_hangoucie_Gazeta_pl_.html (23.04.2015).
82 (af), PiS pyta o powiązania prezydenta i polityków PO z władzami SKOK Wołomin, http://
wiadomosci.onet.pl/kraj/pis-pyta-o-powiazania-prezydenta-i-politykow-po-z-wladzami-skok- wolomin/y0rx36 (19.03.2015).
83 (MP), Afera wokół SKOK-ów. PiS prezentuje zdjęcie, które miałoby skompromitować prezydenta, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/afera-wokol-skok-ow-pis-prezentuje-zdjecie-ktore-mialoby- skompromitowac-prezydenta/6lz692 (22.03.2015).
84 M. Kobiałka, Andrzej Duda…, dz. cyt.
85 Tamże.
86 PAP, Andrzej Duda: „Trzeba doprowadzić do podwyższenia wynagrodzeń”, http://wiadomosci.
wp.pl/kat,1342,title,Andrzej-Duda-trzeba-doprowadzic-do-podwyzszenia-wynagrodzen,wid,1750 3097,wiadomosc.html (2.05.2015).
ofi cjalnych uroczystościach87, oceniono negatywnie jego zachowanie wobec konkurentów politycznych „mam do niego uraz za to, co opowiadał o Lechu Kaczyńskim”88. Sformułowano negatywną ocenę niektórych jego decyzji, częste zmiany poglądów w przeszłości oraz dostosowywanie się do doraźnych potrzeb kampanii. Twierdzono, że kandydat bardziej niż inni działacze PO odpowiada, szczególnie moralnie, za katastrofę smoleńską. Podnoszono złe intencje i cynizm Komorowskiego, ówczesnego Marszałka Sejmu, który szybko, bezpośrednio po katastrofi e, przejął obowiązki Lecha Kaczyńskiego. Komorowski „tak się wtedy spieszył, że nie był w stanie poczekać do ofi cjalnego komunikatu”89. Okres po katastrofi e był czasem, kiedy państwo nie zdało egzaminu, a ponadto „zaata- kowało wówczas wspólnotę zintegrowaną wokół tragedii”90. Symbolicznym stwierdzeniem było przyznanie, że to prezydent „zepsuł politykę w Polsce”91.
Jednoznaczne symboliczne podkreślenie negatywnego dorobku prezydenta w ciągu jego pięcioletniej kadencji nastąpiło za pomocą otwarcia „muzeum jego sukcesów”. Umieszczono w nim eksponaty działań szkodliwych, w tym „nie- -działań”: prezydenckie pióro, ciupagę czy niszczarkę symbolizującą niszczenie podpisów pod wnioskiem obywateli o referendum, symbole przypominające podwyższenie wieku emerytalnego, VAT-u na ubranka dla dzieci czy posłanie sześciolatków do szkół. Pokazano, że prezydent nie miał czasu, by bronić polskiej fi rmy Lotos, nie miał czasu na rozmowę ze studentami92, że godził się na antyspo- łeczne rozwiązania. Muzeum ukazywało szkodliwą działalność prezydenta dla obywateli, jego bezczynność, podważało, że jego kadencja to była „prezydentura zgody”93. Podkreślało niedotrzymywanie obietnic z kampanii 2010 roku, brak wyrównania dopłat dla rolników czy likwidacji abonamentu RTV. Twierdzono, że Komorowski podejmował działania tylko wtedy, gdy pojawiała się realna groźba utraty władzy, na przykład chęć wprowadzenia jednomandatowych okręgów
87 klep, „Czas obudzić prezydenta Komorowskiego”. Za nowym spotem stoi sztab Dudy?, http://
wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,17464565,_Czas_obudzic_prezydenta_Komorowskiego___
Za_nowym.html?lokale=rzeszow#BoxNewsLink (21.02.2015).
88 K. Lepczyński, Staniszkis zniesmaczona kampanią: „Ogórek? Ośmiesza lewicę. Jarubas?
Irytuje. Duda? Wkurza”, http://www.tokfm.pl/Tokfm/1,102433,17599760,Staniszkis_zniesmaczona_
kampania__Ogorek___Osmiesza.html#BoxNewsLink (20.03.2015).
89 past, Katastrofa smoleńska. Kaczyński w „GP” przed 5. rocznicą: Odpowiedzialni są Komorowski, Tusk, BOR i przemysł pogardy, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,17717306.
html#MTstream (8.04.2015).
90 Kaczyński: „Polaków okłamywano. Władza pokazała swoją odrażającą twarz”, http://fakty.
interia.pl/raporty/raport-lech-kaczynski-nie-zyje/aktualnosci/news-kaczynski-polakow-oklamywano- wladza-pokazala-swoja-odrazajac,nId,1714810 (10.04.2015).
91 (KT), PiS atakuje prezydenta. „Komorowski zepsuł politykę”, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/
pis-atakuje-prezydenta-komorowski-zepsul-polityke/260g0s (13.04.2015).
92 PAP, Duda otworzył „muzeum zgody Bronisława Komorowskiego”, http://fakty.interia.pl/
raport-wybory-prezydenckie-2015/aktualnosci/news-duda-otworzyl-muzeum-zgody-bronislawa- komorowskiego,nId,1698363 (14.04.2015).
93 klep, wideo: TVN24/x-news, Sztabowcy Dudy uderzają w prezydenta otwierając „Muzeum zgody Bronisława Komorowskiego”. A tam niszczarka do ustaw, prezydenckie pióro i ciupaga (14.03.2015).
wyborczych. Symbolicznym argumentem przemawiającym za tym, że prezydent nie dotrzymuje słowa, było stwierdzenie, że „do dzisiaj uczestniczy w zabijaniu zwierząt”94. Zdecydowanie negatywne światło na dotychczasową działalność prezydenta rzuciła ujawniona notatka odkryta na stronie WikiLeaks. Według niej marszałek Komorowski obiecał Victorowi Ashe (byłemu ambasadorowi USA w Polsce) pozyskanie środków i załatwienie sprawy restytucji mienia pożydow- skiego w Polsce95. Środki miały pochodzić ze sprzedaży Lasów Państwowych. Owa notatka była bezpośrednim powodem późniejszych zarzutów o chęć sprzedaży Lasów Państwowych przez Platformę Obywatelską.
Podważano kompetencje i doświadczenie, aktywność i wyczucie poli- tyczne Komorowskiego. Eksponowano, że Komorowski jest przypadkowym prezydentem – „nie byłby prezydentem, gdyby nie katastrofa smoleńska”96. Podkreślano brak wyczucia politycznego i błędy w interpretacji zdarzeń poli- tycznych. Przypominano, że „na początku 2014 roku Komorowski mówił, że Rosja nie zaatakuje Ukrainy”97, wytykano wpadki językowe i popełnione błędy ortografi czne, niefortunne wypowiedzi o wyjściu Polski z NATO, nietrafne sformułowania „chodź tu Szogunie” czy to, że „naród ofi ar był także sprawcą”98. Twierdzono, że prezydent źle reprezentuje Polskę poza granicami kraju.
Do obnażenia rządów partii, z której wywodził się Komorowski, posłużono się biblijnym symbolem „siedmiu chudych lat”. Ta metafora została połączona z negatywnym symbolem komunizmu, że „władza komunistyczna chwaliła się nawet w trakcie swojego upadku”99. „Kształt życia publicznego w ciągu ostatnich siedmiu lat został określony w ogromnej mierze przez afery, niekiedy bardzo wielkie afery, których było dużo więcej niż siedem. Ale można te sie- dem tu pokazać – mamy aferę stoczniową, hazardową, Amber Gold, infoaferę, aferę zegarkową, aferę taśmową i «sędzia na telefon»”100. A o osiągnięciach, za które też odpowiadał Komorowski, można było mówić tylko „w wielkim
94 (KT), PiS atakuje prezydenta. „Komorowski zepsuł politykę”, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/
pis-atakuje-prezydenta-komorowski-zepsul-polityke/260g0s (13.04.2015).
95 (JS), Szyszko: Polska za Komorowskiego i PO zaczęła się zwijać, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/
szyszko-polska-za-komorowskiego-i-po-zaczela-sie-zwijac/wvch8p (18.04.2015).
96 M. Protaziuk, PAP, Mocny początek kampanii Dudy. „Wypunktował Komorowskiego”, „najlepszy event od 4 lat”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,17373907.html#MTstream (7.02.2015).
97 (MP), Andrzej Duda: Komorowskiemu brak wyczucia politycznego, http://wiadomosci.onet.pl/
kraj/andrzej-duda-komorowskiemu-brak-wyczucia-politycznego/jhb7y (6.02.2015).
98 WB, Cimoszewicz po słowach Dudy o Jedwabnem: „Ktoś taki powinien być wyeliminowany z życia politycznego”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,143907,17941791,Cimoszewicz_
po_slowach_Dudy_o_Jedwabnem___Ktos_taki.html#Czolka3Img (19.05.2015).
99 M. Jaworska, Jarosław Kaczyński: Musimy podsumować 7 lat rządów PO, a nie pół roku, http://
wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,Jaroslaw-Kaczynski-musimy-podsumowac-7-lat-rzadow-PO-a-nie- pol-roku,wid,17410680,wiadomosc.html?ticaid=1149b3 (31.03.2015).
100 past, jagor, PAP, Kaczyński podsumował półrocze rządów Kopacz: Jak się chce, to zawsze można się chwalić. Władza komunistyczna też się chwaliła, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114871,1768 5959,Kaczynski_podsumowal_polrocze_rzadow_Kopacz__Jak_sie.html?lokale=rzeszow#BoxNewsImg (31.03.2015).
cudzysłowie”101. Ogólnie podsumowywano, że pięć lat prezydentury Bronisława Komorowskiego i osiem lat koalicji PO-PSL to okres „zwijania Polski”102.
Delegitymizacja roszczeń władczych prezydenta dokonywana była także za pomocą przypominania kolejnych działań lub zaniechań PO. Ośmioletni okres sprawowania władzy przez to ugrupowanie stanowił przedmiot odniesień negatywnych prawie wszystkich kandydatów rywalizujących z Komorowskim.
Negowano model rozwojowy, który przyjęła Platforma polegający na inwesto- waniu „w zasadzie wyłącznie w wielkie miasta”103, ukazywano bezczynność PO w sprawie in vitro: „gdyby naprawdę chcieli uregulować kwestię in vitro, już dawno by to zrobili”104 czy zmian w służbie zdrowia. Przypominano nadużycia przy liczeniu głosów w wyborach samorządowych, niektóre działania rządzących po katastrofi e smoleńskiej – „wspominam te haniebne wydarzenia, zabieranie zniczy, mówienie, że to śmieci”105, ukazywano inne negatywne działania, co dokumentowano za pomocą nagrań z tak zwanej afery taśmowej. Sugerowano, że rządy PO nie mają nic wspólnego z obywatelskością, Platforma jest tak samo obywatelska jak Milicja Obywatelska106. Podobnie wyglądała ocena polskiej de- mokracji. „Polska w ciągu ostatnich ośmiu lat zmieniła się bardzo na niekorzyść.
Standardy demokracji obniżyły swoją rangę107. Jako potwierdzenie tej negatywnej oceny rządów PO uznano oddanie przez Komorowskiego Monice Olejnik fl agi PO wręczonej mu przez Andrzeja Dudę w czasie debaty prezydenckiej.
Przyznanie nagrody Komorowskiemu przez „Gazetę Wyborczą” było uznane za symboliczne poparcie przez elity III RP. „Niezależnie od intencji redakcji na- groda od «GW» może zostać przez wyborców odczytana jak nagroda «systemu»
dla jego obrońcy”108. W podobną retorykę wpisało się poparcie udzielone przez byłego prezydenta Kwaśniewskiego. Kukiz ocenił ten fakt jednoznacznie: „Swój poparł swojego, wcale mnie to nie dziwi. Kwaśniewski to przecież współtwórca porozumienia w Magdalence, a Bronisław Komorowski to przedłużenie tego porozumienia. Dogadali się po prostu stara nomenklatura z nomenklaturą, która wyłoniła się w części opozycji. Komorowski to po prostu przedłużenie starego systemu. To dla mnie oczywiste”109.
101 M. Jaworska, Jarosław Kaczyński…, dz. cyt.
102 (JS), Szyszko: Polska za…, dz. cyt.
103 M. Kobiałka, Andrzej Duda…, dz. cyt.
104 Andrzej Duda: Jestem przeciwko in vitro, http://www.fakt.pl/polityka/andrzej-duda-specjalnie- dla-faktu-opowiada-o-in-vitro,artykuly,531112.html (13.03.2015).
105 Jarosław Kaczyński: Trzeba pilnować wyborów, http://wiadomosci.onet.pl/kraj/jaroslaw- kaczynski-trzeba-pilnowac-wyborow/762lsb (26.03.2015).
106 Andrzej Duda: Jestem…, dz. cyt.
107 sb, TVP Lublin, Kaczyński o Dudzie: „Mogłoby być lepiej”, http://www.fakt.pl/polityka/jaroslaw- kaczynski-o-kampanii-wyborczej,artykuly,539893.html (21.04.2015).
108 (JM), Przewagi Andrzeja Dudy, których Komorowski nie zniweluje, http://wiadomosci.onet.
pl/tylko-w-onecie/przewagi-andrzeja-dudy-ktorych-komorowski-nie-zniweluje/l7dl00 (11.05.2015).
109 S. Cedzyński, Kukiz: Kwaśniewski z Komorowskim? To stary układ. Nic dziwnego, http://
wiadomosci.wp.pl/kat,1025897,title,Kukiz-Kwasniewski-z-Komorowskim-To-stary-uklad-Nic- dziwnego,wid,17531450,wiadomosc.html?ticaid=114da4 (12.05.2015).
Podsumowanie
Wyborcy, także współcześni, mają krótką pamięć i szybko zapominają o wy- darzeniach, działaniach czy wypowiedziach polityków, nawet z nieodległej przeszłości. Partie polityczne, zwłaszcza ich liderzy, dbają jednak o ich ciągły powrót. Przypominane elementy stanowią istotny zasób wykorzystywany w procesie legitymizowania siebie i partii czy delegitymizowania przeciwnika.
Przeszłość jest nie tylko przedmiotem sporu politycznego, ale wymiarem czasu, gdzie kandydaci szukają źródeł uprawomocnienia siebie i proponowanych w kampanii pomysłów. Odwołanie się do przeszłości zawsze jest wartością, stanowi ponadto najważniejszą strategię w procesie legitymizowania, prowa- dzącą nie tylko do umacniania własnej przewagi w świadomości wyborców, ale integrowania zbiorowości, wzmacniania jej wewnętrznej spójności, a tym samym utrzymywania jej w ciągłej gotowości do udzielenia poparcia przy urnie wyborczej.
W przypadku analizowanych wypowiedzi dotyczących dwóch kandydatów, Andrzeja Dudy i Bronisława Komorowskiego, stosowane formy odniesień do przeszłości miały różny charakter. Jedną z nich były próby powiązania kandydata z symbolami i wartościami istotnymi dla przeszłości wspólnoty narodowej.
Można tutaj wymienić nieliczne odwołania do wierzeń religijnych, autorytetów z przeszłości czy symboli biblijnych. W tę sferę wpisują się spory o to, który z kandydatów był lepszym katolikiem, który w większym stopniu przestrzega doktryny chrześcijańskiej, stosuje się do nauczania Jana Pawła II. Obaj kan- dydaci „zakotwiczyli się wokół wartości oraz konserwatywno-narodowej wizji przeszłości, przy czym Duda odwoływał się do tego systemu jednoznacznie, Komorowskiemu natomiast nieobce było korzystanie z pluralizmu aksjolo- gicznego, co potwierdził w wypowiedziach i podejmowanych w kampanii działaniach.
Innym sposobem była próba pokazania ojców ideowych, którzy biografi a- mi i swymi dokonaniami budowaliby zakotwiczenie i powiązanie kandydata z przeszłością. Autorytety budowały wyborczą pozycję kandydata za pomocą swoich osiągnięć w przeszłości. Wymienione wyżej przykłady wskazują na dwa różne zbiory autorytetów, jeden skupiony wokół postaci Lecha Kaczyńskiego, drugi, szerszy, wokół Władysława Bartoszewskiego. W założeniu liderzy tych zbiorów byli podstawowymi, niepodważalnymi zwierzchnimi autorytetami przeszłościowymi. Oba zbiory postaci symbolicznych różnił stosunek i po- ziom legitymizacji III RP. W ten sposób uwydatnił się w dyskursie podział polityczny na dwa przeciwstawne obozy polityczne ukształtowane w Polsce po 2005 roku. Przypominanie o własnych korzeniach było konsekwentne u Dudy, który nawiązywał głównie do postaci L. Kaczyńskiego, a całkowicie przypadkowe u Komorowskiego, który „szukał w pośpiechu” poparcia jakich- kolwiek autorytetów.
Podstawowym argumentem stanowiącym legitymizację władzy stała się działalność w okresie poprzedzającym, prowadzącym do odzyskania wolności, zakończonym pokojową zmianą społeczno-polityczną w Polsce, co było wi- doczne u Komorowskiego. Zasługi, kombatanctwo, solidarnościowy rodowód, czyli czynny udział w zmianie, stanowił zasadniczy argument: „to ja robiłem rewolucję” i dawał moralne prawo do żądania przywództwa politycznego dla siebie. Jednocześnie stosowane były argumenty podkreślające brak owego prawa do władzy ze względu na młody wiek. Powoływanie się na przeszłość własną doprowadziło Komorowskiego do dyskredytowania przeciwników, w formie negatywnego defi niowania tych ludzi, którzy z powodów życiorysowych spóź- nili się na rewolucję. Była to strategia mająca wykluczyć z wyborów młodych kandydatów, tym samym jednak wykluczała z demokracji nie tylko ich, ale i wszystkich młodych wyborców.
Najczęstszym sposobem legitymizowania własnej osoby i delegitymizowania przeciwnika było przywoływanie przykładów skutecznego lub nieskutecznego działania w przeszłości kandydata lub partii, z której się wywodził. Ocena spraw- ności, efektywności działania, skutecznego wdrażania decyzji, a także sukcesy w zaspokajaniu potrzeb i oczekiwań społeczeństwa stanowiły podstawowy sposób uprawomocnienia własnej kandydatury. Sprawność wynikała z przy- pominanych kompetencji eksperckich, dotychczasowych doświadczeń i zasług w walce o urzeczywistnienie wolności narodu, z powodzeniem wdrożonych w życie rozwiązań. Andrzej Duda podkreślał swoje wykształcenie i aktywność w dotychczasowej działalności, a Bronisław Komorowski przytaczał przykłady rozwiązanych problemów oraz doświadczenie zdobyte przez lata podczas peł- nienia wielu funkcji i urzędów publicznych. Z kolei delegitymizacja polegała na podważaniu i negowaniu przedstawianych zasobów, często w postaci szczegó- łowego doprecyzowania rzekomych osiągnięć. Następowało to w formie uwag do przygotowania i wykształcenia Dudy, jego poniżej przeciętnej aktywności i skuteczności w pracy, szczególnie w kancelarii Lecha Kaczyńskiego, a w przy- padku Komorowskiego na podkreślaniu jego „nie-działań” czy zaniechań szczególnie w okresie kończącej się kadencji prezydenckiej.
