nr 55 55 Nadwyżka bezpośredniaz wybranych produktówrolniczych w 2011 rokuoraz projekcja dochodóww perspektywieśrednioterminowejnr

Nadwyżka bezpośrednia z wybranych produktów rolniczych w 2011 roku oraz projekcja dochodów w perspektywie średnioterminowej nr 55

2012 2012

55

nr

Nadwyżka bezpośrednia z wybranych produktów rolniczych w 2011 roku oraz projekcja dochodów w perspektywie średnioterminowej

Nadwyżka bezpośrednia z wybranych produktów rolniczych w 2011 roku oraz projekcja dochodów w perspektywie średnioterminowej

Praca zbiorowa pod kierunkiem dr inż. Aldony Skarżyńskiej

Autorzy:

mgr Łukasz Abramczuk mgr inż. Irena Augustyńska-Grzymek mgr Magdalena Czułowska mgr Konrad Jabłoński dr inż. Aldona Skarżyńska mgr inż. Marcin Żekało

Autorzy publikacji s pracownikami

Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowego Instytutu Badawczego

Prac zrealizowano w ramach tematu

Konkurencyjno obecna i w perspektywie rednioterminowej polskich gospodarstw rolnych i produktów rolniczych

w zadaniu: Nadwyki ekonomiczne z wybranych produktów rolniczych, ich bieca analiza i ocena skali oraz zakresu zmian spodziewanych w perspektywie

rednioterminowej

Celem bada bya identyfikacja czynników determinujcych poziom nadwyki bezporedniej z produkcji podstawowych produktów rolniczych. Wyniki uzyskane w 2011 roku poddano ocenie pod ktem technicznej i ekonomicznej efektywnoci produkcji, natomiast nadwyk bezporedni

uznano za miar oceny konkurencyjnoci. Przeprowadzono take projekcj dochodów dla wybranych produktów rolniczych w perspektywie rednioterminowej. Pokazano wpyw na poziom dochodów prognozowanego tempa zmian cen rodków do produkcji rolnej oraz dynamik

spodziewanych zmian ich poziomu produkcji i dochodów w grupach gospodarstw.

Recenzent

dr in. Marcin Idzik Opracowanie komputerowe dr in. Aldona Skaryska Opracowanie graficzne mgr Magdalena Czuowska Korekta

Krystyna Mirkowska Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki

AKME Projekty Sp. z o.o.

ISBN 978-83-7658-270-2

Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy

00-950 Warszawa, ul. wi tokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) 50 54 444

faks: (0 22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl

SPIS TRE CI

Wstp (dr in. Aldona Skaryska)…...………...…….…………..……..…...…. 7

CZ  A – NADWYKA BEZPO REDNIA UZYSKANA Z PRODUKCJI WYBRANYCH PRODUKTÓW ROLNICZYCH W 2011 ROKU WEDUG BADA W SYSTEMIE AGROKOSZTY………. 10

I. Uwarunkowania produkcyjno-rynkowe w rolnictwie w 2011 roku (dr in. Aldona Skaryska)……….….….……….…………...……. 10

1. Wyniki produkcyjne i cenowe wybranych produktów rolniczych wedug bada GUS….….…….……..….….….……….……..……..…………... 13

II. Materia i metoda bada (dr in. Aldona Skaryska)………..…....….……. 15

III. Produkcja, koszty i nadwyka bezporednia z wybranych produktów rolniczych w 2011 roku (dr in. Aldona Skaryska)…………..………. 27

1. Pszenica ozima (dr in. Aldona Skaryska)………...…...……….... 27

2. yto ozime (mgr Magdalena Czuowska)………...………..….… 33

3. Jczmie jary (mgr ukasz Abramczuk)……….………..…. 37

4. Rzepak ozimy (mgr Konrad Jaboski)…….…………...………. 41

5. Tuczniki (mgr in. Irena Augustyska-Grzymek)…….…………...…………..… 47

IV. Podsumowanie (dr in. Aldona Skaryska)…..….…….…..………. 53

Aneks tabelaryczny (mgr Konrad Jaboski)………...….………..……..… 59

Bibliografia………...………...………...………..…. 87

CZ  B – PROJEKCJA DOCHODÓW W PERSPEKTYWIE REDNIOTERMINOWEJ DLA WYBRANYCH PRODUKTÓW ROLNICZYCH.….... 89

I. Wybrane zagadnienia prognozowania (dr in. Aldona Skaryska)………... 89

II. Materia i metodyka badawcza oraz sposób ujcia wyników (dr in. Aldona Skaryska).……..….……....………...….…………....……… 97

III. Metoda projekcji dochodów (mgr Konrad Jaboski)………...…...……….. 102

IV. Projekcja na 2014 rok kosztów produkcji i wyników ekonomicznych dla wybranych produktów rolniczych (dr in. Aldona Skaryska)……….…… 115

1. Pszenica ozima (dr in. Aldona Skaryska)………..….…..…… 118

2. yto ozime (mgr Magdalena Czuowska)………..………….….. 127

3. Jczmie jary (mgr ukasz Abramczuk)……… 134

4. Rzepak ozimy (mgr Konrad Jaboski)………..….……….. 142

5. Buraki cukrowe (mgr in. Irena Augustyska-Grzymek)….…..…….…...……… 150

V. Podsumowanie (dr in. Aldona Skaryska)……...…….………..………. 160

Aneks tabelaryczny (mgr Konrad Jaboski)……….…….….………. 165

Bibliografia………...………. 173

CZ  C – WYBRANE ASPEKTY EKOLOGICZNEJ PRODUKCJI MLEKA

(mgr in. Marcin ekao)……….……….………….……… 177

I. Wybrane zagadnienia chowu krów mlecznych w gospodarstwach ekologicznych w wietle obowizujcych przepisów………..……… 177

II. Uwarunkowania produkcyjno-rynkowe wytwarzania mleka w gospodarstwach ekologicznych w Polsce i w krajach Unii Europejskiej……….…….….……… 182

III. Materia i metoda bada………...……….…... 187

IV.Nadwyka bezporednia z produkcji mleka w gospodarstwach ekologicznych w roku 2009 i 2011………..….……….………..… 189

V. Podsumowanie……….………… 194

Aneks tabelaryczny (mgr Konrad Jaboski)……….….……..…… 195

Bibliografia……….……….……….….……… 201



Wstp

Prezentowane opracowanie jest efektem bada prowadzonych w zadaniu badawczym pt. „Nadwyki ekonomiczne z wybranych produktów rolniczych, ich bieca analiza i ocena skali oraz zakresu zmian spodziewanych w perspek- tywie rednioterminowej”, realizowanego w IERiG-PIB w ramach programu wieloletniego pt. „Konkurencyjno polskiej gospodarki ywnociowej w wa- runkach globalizacji i integracji europejskiej” ustanowionego Uchwa Rady Ministrów na lata 2011-2014.

Praca skada si z trzech czci. Pierwsz (A) zatytuowano „Nadwyka bezporednia uzyskana z produkcji wybranych produktów rolniczych w 2011 roku, wedug bada w systemie AGROKOSZTY”. Przedstawiono w niej zrónicowanie w grupach gospodarstw wyników produkcyjno- -ekonomicznych piciu dziaalnoci, które w 2011 roku objto badaniami w systemie AGROKOSZTY, tj. pszenicy ozimej, yta ozimego, jczmienia jare- go, rzepaku ozimego i tuczników. Wyniki zaprezentowano do poziomu nadwyki bezporedniej; kategoria ta jest rónic midzy wartoci produkcji a kosztami bezporednimi niezbdnymi do jej wytworzenia. Nadwyka bezporednia umo- liwia ocen ekonomicznej efektywnoci wytwarzania poszczególnych produktów rolniczych w zalenoci od wahania plonów, wydajnoci jednostkowych zwierzt, zmian cen produktów i cen rodków do produkcji. Pozwala równie na prawido- w ocen konkurencyjnoci, obejmuje bowiem uzyskan warto produkcji oraz poniesione, cile okrelone koszty bezporednie. Wybór nadwyki bezporedniej do oceny konkurencyjnoci pozwala wyeliminowa wtpliwoci zwizane z po- dziaem – w oparciu o subiektywnie przyjte klucze podziaowe – kosztów porednich na poziomie dziaalnoci.

Gównym celem bada bya identyfikacja czynników determinujcych poziom nadwyki bezporedniej w wydzielonych grupach gospodarstw. Prze- prowadzono take, na podstawie analizy miar relacji okrelonych zmiennych, ocen dziaalnoci pod ktem technicznej i ekonomicznej efektywnoci pro- dukcji. Prezentowane wyniki dostarczaj wielu informacji przydatnych do podejmowania decyzji dotyczcych biecej, jak i planowanej dziaalnoci w gospodarstwie. Na ich podstawie moliwe jest rozpoznanie sabych i moc- nych stron prowadzonej produkcji.

Badania w systemie AGROKOSZTY – dziki duej szczegóowoci gro- madzonych danych – daj peny obraz sytuacji dochodowej dziaalnoci pro- dukcyjnych oraz umoliwiaj objanianie przyczyn zachodzcych zmian, a tym



samym przyczyniaj si do poznania skutków gospodarowania w okrelonych warunkach ekonomicznych. Wnioski pynce z bada pozwalaj przeciwdziaa

ewentualnym negatywnym zjawiskom oraz s przesank na drodze dalszego rozwoju indywidualnych gospodarstw rolnych.

W drugiej czci pracy (B) zaprezentowano szeroki zestaw danych i ich in- terpretacji, które zbiorczo okrelono „Projekcja dochodów w perspektywie

rednioterminowej dla wybranych produktów rolniczych”. Dokonywanie waciwych wyborów to trudny, ale wany aspekt kadej podejmowanej decyzji.

W ostatnich latach fakt ten nabiera szczególnego znaczenia, ma to midzy in- nymi zwizek z tym, e wiele dziedzin ycia gospodarczego podlega bardzo dy- namicznym zmianom, co powoduje wzrost niepewnoci i ryzyka. W przypadku dziaalnoci rolniczej, ze wzgldu na jej biologiczno-techniczny charakter oraz w wietle spodziewanych zmian Wspólnej Polityki Rolnej i w warunkach global- nej konkurencji, zagadnienie to jest szczególnie wane. Dlatego przy podejmo- waniu decyzji w gospodarstwach rolnych, czsto wykorzystywane s narzdzia, które wspomagaj proces podejmowania decyzji, a jednoczenie pozwalaj racjo- nalnie uzasadni dokonywane wybory. Jednym z takich narzdzi jest prognozo- wanie – umoliwia ono rozpoznanie przyszych warunków, w jakich bdzie na- stpowa realizacja podjtych dziaa. Mona powiedzie, e w przypadku rolnic- twa prognozowanie jest niezbdnym elementem skutecznego i sprawnego kiero- wania gospodarstwem. Odgrywa te wan rol przy okrelaniu konsekwencji podejmowanych decyzji, tzn. spodziewanych korzyci i koniecznych do poniesie- nia kosztów. Im wicej informacji bdzie mia rolnik na temat ewentualnych skutków podjtych decyzji, tym bardziej racjonalne bd te decyzje.

W ujciu szczegóowym w tej czci pracy omówiono wybrane problemy z zakresu prognozowania (tj. rodzaje prognoz i funkcje jakie peni), przedsta- wiono stron metodyczn rachunku kosztów, omówiono metod jaka zostaa zastosowana do sporzdzenia projekcji dochodów dziaalnoci produkcyjnych oraz zaprezentowano wyniki oblicze. Pokazuj one zmiany w latach oraz gru- pach gospodarstw wyników produkcyjnych, cenowych, kosztów oraz opacalno-

ci produkcji piciu dziaalnoci produkcji rolinnej o relatywnie duym znacze- niu gospodarczym w Polsce, tzn. pszenicy ozimej, yta ozimego, jczmienia jare- go, rzepaku ozimego i buraków cukrowych.

W czci trzeciej (C), zatytuowanej „Wybrane aspekty ekologicznej pro- dukcji mleka”, przedstawiono wyniki produkcji mleka w gospodarstwach po- siadajcych certyfikat zgodnoci w rolnictwie ekologicznym. ródem danych byy badania dziaalnoci – krowy mleczne, jakie przeprowadzono w indywidu-



alnych gospodarstwach rolnych w 2009 i 2011 roku. Dane te gromadzono i przetwarzano zgodnie z metodologi przyjt w systemie AGROKOSZTY.

Ocenie poddano mleczno krów, poziom poniesionych nakadów i kosztów oraz ekonomiczne efekty produkcji mleka w gospodarstwach ekologicznych.

Okrelono równie rol wsparcia w postaci dopat.

Wyniki produkcji mleka w wybranej próbie gospodarstw ekologicznych przedstawiono w wietle przepisów obowizujcych dla produkcji zwierzcej.

Chodzi tu przede wszystkim o warunki, jakie musz by spenione, bowiem

„ekologiczny sposób utrzymywania zwierzt” stawia przed rolnikiem wysokie wymagania, zarówno jeeli chodzi o zapewnienie odpowiedniej paszy, jak i wa- runki utrzymywania zwierzt. Omówiono take uwarunkowania produkcyjno- -rynkowe wytwarzania mleka w gospodarstwach ekologicznych w Polsce oraz w wybranych krajach Unii Europejskiej.

Niezalenie od przeprowadzonej przez Autorów analizy wyników, w kadej czci pracy, zamieszczono aneks tabelaryczny (tabele: A1-A12, B1-B6, C1-C4), w którym zawarto szczegóowe dane wynikowe, z intencj

umoliwienia Czytelnikowi samodzielnych docieka i przeprowadzania ewen- tualnych porówna.



CZ  A – NADWYKA BEZPO REDNIA UZYSKANA Z PRODUKCJI WYBRANYCH PRODUKTÓW ROLNICZYCH W 2011 ROKU

WEDUG BADA W SYSTEMIE AGROKOSZTY

I. Uwarunkowania produkcyjno-rynkowe w rolnictwie w 2011 roku Wedug bada GUS, w 2011 roku ogólna powierzchnia zasiewów wynosia 10,6 mln ha i bya wiksza ni w roku 2010 o 1,4%¹. Wzrost powierzchni nast- pi gównie na skutek zwikszenia powierzchni uprawy zbó: ogóem o 2,2%, a podstawowych z mieszankami zboowymi o 2,6%. Rozpatrujc poszczególne gatunki zbó wzrost powierzchni uprawy wynosi, w przypadku:

x pszenicy jarej – 26,2%,

x mieszanek zboowych jarych – 12,4%, x jczmienia jarego – o 8,7 %,

x pszenicy ozimej – 2,6%, x yta – 2,1%.

Zmniejszya si natomiast powierzchnia uprawy, m.in.:

x strczkowych pastewnych na ziarno (bez mieszanek zboowo-strczkowych) – o 22,0%,

x strczkowych jadalnych na ziarno – o 14,4%, x rzepaku i rzepiku – o 12,3%,

x owsa – o 5,4%,

x pszenyta ogóem – o 4,6% (w tym jarego o 17,2%, a ozimego – o 3,1%), x buraków cukrowych – o 1,4%.

Na ksztatowanie si wielkoci zbioru – niezalenie od powierzchni zajtej pod upraw – wpyw mia plon, który w duym stopniu determinoway warunki wzrostu i wegetacji rolin². W przypadku ozimin, czyli jesieni 2010 roku warunki agrometeorologiczne byy na ogó dobre dla rolnictwa, a soneczna pogoda korzyst- nie wpyna na wschody rolin. Równie w grudniu przebieg pogody nie powo- dowa wikszych zagroe dla upraw ozimych. Jednak w II dekadzie stycznia 2011 roku znaczny wzrost temperatury powietrza przyczyni si do zakócenia zimowej przerwy w wegetacji rolin powodujc ich osabienie. Topniejcy nieg tworzy

miejscami na polach zastoiska wody, które podczas okresowych spadków tempera- tury powodoway tworzenie si skorupy lodowej na powierzchni pól, co uszkadza-

o roliny. Ponadto wystpujce porywiste wiatry przy ujemnej temperaturze powie- trza powodoway wysmalanie rolin na plantacjach bez pokrywy nienej.



1 Wyniki produkcji rolinnej w 2011 r., GUS, Warszawa 2012.

2 Wynikowy szacunek gównych ziemiopodów rolnych i ogrodniczych w 2011 r., GUS, Warszawa 2011; Wyniki produkcji rolinnej w 2011 r., GUS, Warszawa 2012.



Przebieg pogody od koca II dekady marca by na ogó korzystny dla rolin. Siewy zbó jarych rozpoczto pod koniec marca, które w caym kraju wykonywane byy w pierwszej i drugiej dekadzie kwietnia. W pierwszej poo- wie kwietnia rozpoczto take siew buraków cukrowych i sadzenie ziemniaków, a w drugiej poowie kwietnia siew kukurydzy.

W I dekadzie maja warunki agrometeorologiczne nie byy korzystne dla wzrostu i rozwoju rolin, silne przymrozki, nawet do -11^oC spowodoway, zwaszcza w zachodniej i pónocno-zachodniej czci kraju, uszkodzenia upraw rolnych, warzyw gruntowych, a take straty w sadach i na plantacjach truska- wek. W konsekwencji na wielu plantacjach rzepaku, buraków cukrowych i zbó

jarych dokonywano przesiewów. Ocieplenie jakie nastpio w drugiej poowie maja stymulowao wzrost i rozwój upraw, jednak wystpujcy w niektórych re- jonach (na Wielkopolsce, Kujawach i Ziemi Lubuskiej) niedobór opadów przy- czyni si do przesuszenia wierzchniej warstwy gleby. W czerwcu ciepa i so- neczna pogoda sprzyjaa dobrej wegetacji rolin, jednak na niektórych obszarach kraju niedobór opadów by bardzo odczuwalny.

W lipcu 2011 roku wystpujce czste i obfite opady utrudniay lub wrcz uniemoliwiay przeprowadzenie niw i sianokosów. Ulewne deszcze poczo- ne z silnym wiatrem powodoway wyleganie zbó i rzepaku. W wielu rejonach kraju obserwowano podtapianie pól. Zbiór rzepaku rozpoczto z opónieniem.

W drugiej poowie lipca prowadzono zbiór zbó, chocia nasilenie obserwo- wane byo w sierpniu. W niektórych rejonach zboa zbierano jeszcze na po- cztku wrzenia. Natomiast we wrzeniu i padzierniku ciepa i na ogó bez- deszczowa pogoda stworzya dobre warunki dla przeprowadzenia zbioru upraw okopowych i pastewnych.

Wedug danych GUS³, w 2011 roku – w porównaniu do roku 2010 – glo- balna produkcja rolnicza wzrosa o 1,1%. Byo to wycznie wynikiem zwikszenia o 3,8% produkcji rolinnej, poniewa produkcja zwierzca obniya si o 2,1%. Na wzrost produkcji rolinnej wpyny wiksze ni w 2010 roku zbiory ziemniaków (o 11,3%), buraków cukrowych (o 17,1%), warzyw grunto- wych (o 14,7%), owoców z drzew (o 30,1%) i owoców jagodowych (o 0,9%).

Natomiast spadek produkcji zwierzcej wynika przede wszystkim z gbokiego spadku pogowia zwierzt, zwaszcza trzody chlewnej, byda i koni. Mniejsza ni przed rokiem bya równie produkcja jaj kurzych (o 6,8%). Niewielki wzrost produkcji mleka (o 1,1%), ywca woowego (o 1,1%), wieprzowego (o 0,7%) oraz drobiowego (o 3,4%) nie by w stanie zniwelowa tego spadku.



3 Rolnictwo w 2011 r., GUS, Warszawa 2012.



W 2011 roku ceny wikszoci produktów rolinnych, zarówno w skupie, jak i na targowiskach znacznie przewyszay poziom obserwowany w 2010 ro- ku. Ceny zbó w skupie wzrosy rednio o okoo 48%. W obrocie targowisko- wym wzrost cen podstawowych gatunków zbó (pszenica, yto, jczmie) wy- nosi od okoo 37% do ponad 76%.

Wysze byy równie ceny niektórych zwierzt i podstawowych pro- duktów pochodzenia zwierzcego, z wyjtkiem cen prosit do dalszego cho- wu, w przypadku których odnotowano spadek o 7%. Cena ywca woowego (bez cielt) w skupie wzrosa o okoo 22%, a na targowiskach o okoo 15%.

Przy rosncej poday, ceny ywca wieprzowego i drobiowego wzrosy w sku- pie odpowiednio o ponad 16 i 18%. Na targowiskach wzrost cen ywca wie- przowego wynosi okoo 21%. Przecitna cena skupu mleka w 2011 roku prze- kroczya poziom sprzed roku o okoo 14%. Na wyszym poziomie od notowa- nego w 2010 roku ksztatoway si take rednie ceny krów dojnych i jaówek w obrocie targowiskowym (wzrost odpowiednio o ponad 4 i 10%).⁴

W 2011 roku ceny wikszoci towarów i usug zakupywanych do biecej produkcji rolniczej oraz przeznaczonych na cele inwestycyjne byy take znacz- nie wysze ni w 2010 roku. Najsilniejszy wzrost cen odnotowano w grupie na- sion siewnych, drzewek i sadzonek – o 32,1%. Nawozy mineralne zdroay o 19,6%, w tym nawozy azotowe a o 28,7%, pasze o 22,9%, a paliwa, oleje i smary techniczne (cznie z wglem) – o 12,5%.⁵

Rok 2011 – w porównaniu z bardzo dobrym rokiem 2010 – przyniós

pogorszenie warunków gospodarowania. Relacja midzy cenami produktów rolnych sprzedawanych przez gospodarstwa indywidualne, a cenami towarów i usug zakupywanych na cele biecej produkcji rolniczej i inwestycje, czyli tzw. wska nik „noyc cen” w porównaniu z rokiem poprzednim obniy

si i wynosi 107,3% (wobec 110,2% w 2010 roku). Na ten poziom wpyn

wzrost o 18,8% cen produktów rolnych sprzedawanych przez gospodarstwa indywidualne oraz wzrost o 10,7% cen towarów i usug zakupywanych na cele biecej produkcji rolniczej i inwestycje.⁶



4 Rolnictwo w 2011 r., GUS, Warszawa 2012.

5 Ceny w gospodarce narodowej, III 2012., GUS, Warszawa 2012.

6 Rolnictwo w 2011 r., GUS, Warszawa 2012.



I.1. Wyniki produkcyjne i cenowe wybranych produktów rolniczych wedug bada GUS

Plonowanie w 2011 roku dziaalnoci produkcji rolinnej, które objto ba- daniami w systemie AGROKOSZTY, zaprezentowano w tabeli (A) I.1.1 Dane te pokazuj wysoko plonu w gospodarstwach indywidualnych rednio w kraju oraz w ukadzie regionalnym⁷.

Tabela (A) I.1.1. Plony wybranych ziemiopodów uzyskane w gospodarstwach indywidualnych w 2011 roku, wg GUS⁸

Pomorze i Mazury

Wielkopolska i lsk

Mazowsze i Podlasie

Maopolska i Pogórze

Pszenica ozima dt/ha 40,2 42,1 44,9 36,0 34,4

yto ozime dt/ha 23,7 25,5 25,6 21,7 25,3

Jczmie jary dt/ha 30,7 28,8 32,2 29,9 31,3

Rzepak ozimy dt/ha 22,7 21,6 23,0 23,2 23,0

rednio w gospod.

indywidualnych

Regiony rolnicze Wyszczególnienie

Wedug GUS, ceny ziarna zbó – w okresie od lipca 2010 roku do czerwca 2011 roku – wykazyway silny wzrost. Najwysz dynamik w 2011 roku w skupie jak i na targowiskach charakteryzoway si ceny yta i pszenicy. Ceny yta w skupie wzrosy o 76,3% (74,24 wobec 42,12 z/dt w 2010 r.), a na targowiskach o 62,2%

(78,79 wobec 48,58 z/dt w 2010 r.). Natomiast ceny pszenicy w skupie byy wysze o 37,0% (81,99 wobec 59,84 z/dt w 2010 r.), a na targowiskach o 47,1% (95,51 wo- bec 64,91 z/dt w 2010 r.). W I póroczu 2011 roku ceny ksztatoway si na bardzo wysokim – w ogóle nie notowanym wczeniej – poziomie. W II póroczu, przy wy- szym ni przed rokiem skupie zbó ze zbiorów 2011 roku, ceny ziarna obniyy si, ale nadal byy znacznie wysze ni w analogicznym okresie 2010 roku. Naley do- da, e w 2011 roku ziarno pszenicy i yta na targowiskach byo drosze ni w sku- pie (tabela (A) I.1.2). Wzrost cen zarejestrowano take dla rzepaku, we wrzeniu 2011 roku za 1 dt pacono okoo 188 z, a rednio w okresie zbiorów (lipiec- -wrzesie) okoo 184 z, co oznacza wzrost ceny nasion o okoo 45% w stosunku do

redniej ceny w analogicznym okresie 2010 roku.⁹ Porównujc natomiast przecitne ceny skupu rzepaku, w 2011 roku – w stosunku do roku 2010 – odnotowano wzrost o 44% (w 2011 roku – 183,91 z/dt wobec 127,76 z/dt w 2010 roku).¹⁰



7 Regiony obejmuj województwa: region Pomorze i Mazury – lubuskie, zachodniopomorskie, po- morskie, warmisko-mazurskie; region Wielkopolska i lsk – wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, dolnolskie, opolskie; region Mazowsze i Podlasie – podlaskie, mazowieckie, ódzkie, lubelskie;

region Maopolska i Pogórze – witokrzyskie, lskie, maopolskie, podkarpackie.

8 Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w 2011 r., GUS, Warszawa 2012.

9 Rolnictwo w 2011 r., GUS, Warszawa 2012.

10 Skup i ceny produktów rolnych w 2011 r., GUS, Warszawa 2012.



Tabela (A) I.1.2. Ceny badanych gatunków zbó, rzepaku oraz ywca wieprzowego w 2011 roku, wg GUS¹¹

min. max. min. max.

Pszenica z/dt 81,99 72,88 85,28 95,51 86,08 104,51

yto z/dt 74,24 70,10 81,83 78,79 56,33 90,87

Jczmie z/dt 75,38 64,08 80,13 88,09 61,00 97,55

Rzepak z/dt 183,91 - - - - -

ywiec wieprzowy z/kg 4,52 4,13 4,84 4,63 - - w ukadzie województw Ceny skupu Ceny na targowiskach rednio

w kraju

w ukadzie

województw rednio w kraju Wyszczególnienie

Ceny pszenicy: w skupie, min. – w woj. podkarpackim, max. – w woj. podlaskim; na targowiskach, min. – w woj. zachodniopomorskim, max. – w woj. opolskim.

Ceny yta: w skupie, min. – w woj. zachodniopomorskim, max. – w woj. mazowieckim; na targowi- skach, min. – w. woj. warmisko-mazurskim, max. – w woj. lubuskim.

Ceny jczmienia: w skupie, min. – w woj. podkarpackim, max. – w woj. dolnolskim; na targowi- skach, min. – w. woj. zachodniopomorskim, max. – w woj. podkarpackim.

Ceny ywca wieprzowego: w skupie, min. – w woj. pomorskim, max. – w woj. lubuskim.

[-] – brak danych.

W 2011 roku wzrost wykazyway take ceny trzody chlewnej i w efekcie ksztatoway si na poziomie wyszym ni przed rokiem. rednio w 2011 roku, cena 1 kg ywca wieprzowego w skupie (4,52 z) i na targowiskach (4,63 z) bya wysza ni w analogicznym okresie 2010 roku, odpowiednio o 16,3% i 20,9%.

W grudniu 2011 roku, przy sezonowym wzrocie skupu (o 7,7%), cena ywca wieprzowego wynosia 5,57 z/kg, tj. wicej o 7,1% ni przed miesicem i o 43,2% ni przed rokiem. Natomiast na targowiskach przecitna cena ywca (5,34 z/kg) wzrosa w stosunku do listopada o 3,3% i bya o 33,5% wysza ni

rok wczeniej. Pomimo rosncych cen trzody, wysokie ceny zbó ksztatoway opacalno tuczu trzody na bardzo niskim poziomie. Przecitna cena zbó pod- stawowych w 2011 roku w skupie wynosia 80 z/dt i bya o 44,7% wysza od

redniej z roku poprzedniego (55,29 z/dt).¹²

Efektem utrzymujcej si niskiej opacalnoci tuczu trzody chlewnej byo dalsze pogbianie si redukcji pogowia zwierzt. Wedug stanu w kocu listopada 2011 roku pogowie trzody chlewnej osigno poziom notowany ostatnio w 1964 roku, wynosio 13,1 mln sztuk. Naley doda, e w kocu marca 2012 roku po- gowie trzody chlewnej wynosio 11,5 mln sztuk, w porównaniu z liczebnoci

stada w kocu listopada 2011 roku, byo nisze o 1578,4 tys. sztuk, tj. o 12,1%¹³.



11 Skup i ceny produktów rolnych w 2011 r., GUS, Warszawa 2012.

12 Rolnictwo w 2011 r., GUS, Warszawa 2012.

13 Pogowie trzody chlewnej wedug stanu w kocu marca 2012 roku, GUS, Warszawa 2012.



II. Materia i metoda bada

W badaniach wykorzystano dane o rolniczych dziaalnociach produk- cyjnych zebrane i przetworzone w 2011 roku wedug zaoe Systemu Zbie- rania Danych o Produktach Rolniczych AGROKOSZTY. Przedmiotem bada

byo pi dziaalnoci – pszenica ozima, yto ozime, jczmie jary, rzepak ozimy oraz tuczniki.

Badania prowadzono w indywidualnych gospodarstwach rolnych wybranych celowo z reprezentatywnej próby gospodarstw, która znajdowaa si w polu ob- serwacji Polskiego FADN. Dobór gospodarstw do bada kadej dziaalnoci zo- sta dokonany niezalenie. Warunkiem doboru byo prowadzenie dziaalnoci i skala produkcji, która wskazywaa na towarowy jej charakter. Gospodarstwa wybrane do bada w systemie AGROKOSZTY byy nastawione prorynkowo nie stanowiy jednak próby reprezentatywnej dla grup gospodarstw indywidualnych w kraju realizujcych okrelon produkcj. Byy to jednostki ekonomicznie moc- niejsze i osigajce wyszy poziom produkcji ni ogó gospodarstw indywidual- nych w kraju. wiadcz o tym midzy innymi wysze plony rolin, wysza jed- nostkowa wydajno zwierzt czy wiksza skala produkcji. Wynikajce z tego tytuu rónice w poziomie i strukturze produkcji oraz nakadów, a przy tym nie- zbyt liczna próba badawcza powoduj, e wyników uzyskanych dla badanych zbiorowoci nie naley w sposób bezporedni przekada na wyniki przecitne w kraju. Prezentowane obliczenia daj jednak wiarygodny obraz opacalnoci produkcji w wydzielonych grupach gospodarstw, we waciwy sposób odzwier- ciedlaj tendencje w ksztatowaniu si kosztów oraz uzyskanych efektów ekono- micznych i mog suy badaniu wspózalenoci midzy dochodowoci pro- dukcji a jej gównymi determinantami.

W systemie AGROKOSZTY gromadzone s ilociowe i wartociowe dane o poziomie produkcji, poniesionych nakadach i kosztach bezporednich dla dziaalnoci produkcji rolinnej i zwierzcej. Dane te zbierane s wedug jedno- litych zaoe z precyzyjnie wyznaczonymi standardami i dokadnie okrelon

metodyk. Pozwalaj one na obliczenie pierwszej kategorii dochodowej, tj. nadwyki bezporedniej.

W rachunku nadwyki bezporedniej dla dziaalnoci produkcji rolinnej i zwierzcej badanych w systemie AGROKOSZTY – zgodnie z metodologi UE – warto produkcji jest sum wartoci produktów gównych oraz produktów ubocznych znajdujcych si w obrocie rynkowym.

W przypadku dziaalnoci produkcji rolinnej warto produkcji podawana jest w przeliczeniu na 1 hektar uprawy lub 100 m², obejmuje ona:



x warto produktu gównego, np. ziarna, korzeni (po odj ciu strat powstaych po zbiorze, np. podczas czyszczenia, sortowania i przechowywania w magazynie), x warto produktu ubocznego, np. somy (tylko w przypadku, gdy by on

przedmiotem wymiany rynkowej).

Analizujc poziom uzyskanej produkcji, brany jest pod uwag jej rozmiar o dobrych oraz znacznie gorszych parametrach jakociowych. W przypadku zbó

moe to by ziarno siewne oraz ziarno, które przekazywane jest na pasz dla zwie- rzt we wasnym gospodarstwie. Jako produktów ma bowiem bezporedni zwi- zek z poziomem uzyskiwanych cen. Warto produkcji okrelana jest wedug ryn- kowych cen sprzeday lub wedug cen sprzeday loco gospodarstwo (tzn. na tere- nie gospodarstwa). Zaley wic od wysokoci plonu poszczególnych rolin oraz od ceny ich sprzeday. Naley jednak mie na uwadze, e rejestracji podlega tylko sprzeda produktów uzyskanych z uprawy dziaalnoci w roku, w którym s pro- wadzone badania. Od wartoci produkcji odejmowane s rónego rodzaju straty.

W przypadku produkcji zwierzcej struktura wartoci produkcji jest róna w zalenoci od analizowanej dziaalnoci. Zawsze jednak produkt, dla uzyskania którego dana produkcja jest prowadzona, okrelany jest jako gówny (np. mleko).

Niezalenie moe wystpowa przyrost ywca (np. cielta po odsadzeniu od kro- wy) oraz jeden lub wicej produktów ubocznych (np. zwierzta brakowane, we- na). Warto produkcji obliczana jest wedug redniorocznych cen sprzeday po- szczególnych produktów (tj. cen rynkowych lub loco gospodarstwo). Od wartoci produkcji odejmowane s straty, czyli upadki zwierzt powstae w procesie pro- dukcyjnym (w przeliczeniu na 1 sztuk lub na 100 kg ywca).

Przy wyliczaniu wartoci produkcji w przypadku poszczególnych dziaal- noci produkcji zwierzcej nie uwzgldnia si wartoci obornika i gnojowicy, które s wytwarzane we wasnym gospodarstwie.

Koszty bezporednie dziaalnoci produkcji rolinnej i zwierzcej odzwier- ciedlaj koszty ponoszone w caym cyklu produkcji. Jako okres obrachunkowy przyjto 12 kolejnych miesicy roku kalendarzowego. Jednak dla niektórych dzia-

alnoci produkcji rolinnej (dotyczy gównie rolin ozimych) poniesione nakady i koszty bezporednie odzwierciedlaj cay cykl produkcji, tzn. wszystkie nakady i koszty zwizane z produkcj wystpujce zarówno w roku poprzedzajcym ba- dania, jak i w roku, którego dotycz prowadzone badania.

Naley zaznaczy, e informacje o poniesionych nakadach i kosztach bez- porednich – w przypadku dziaalnoci produkcji rolinnej – zawsze odnosz si

do powierzchni zbioru badanej dziaalnoci.



Zasad regulujc zaliczenie okrelonych skadników kosztów do kosztów bezporednich jest jednoczesne spenienie trzech warunków, a mianowicie:

x koszty te mona bez adnej wtpliwoci przypisa do okrelonej dziaalnoci, x ich wielko ma proporcjonalny zwizek ze skal produkcji,

x maj bezporedni wpyw na rozmiar (wielko i warto) produkcji.

Zestaw kosztów bezporednich, o które obniana jest warto produkcji, jest róny dla produkcji rolinnej i zwierzcej. W obu przypadkach odzwiercie- dlaj one jednak biece warunki rynkowe. Skadniki kosztów bezporednich pochodzce z zewntrz gospodarstwa okrelane s wedug cen zakupu, nato- miast skadniki kosztów wytworzone w gospodarstwie (np. materia siewny, pasze wasne z produktów towarowych) – wedug cen sprzeday loco gospodar- stwo. Wyjtkiem – w przypadku produkcji zwierzcej – s pasze wasne z pro- duktów nietowarowych (np. kiszonka z kukurydzy), które wyceniane s wedug kosztów bezporednich poniesionych na ich wytworzenie. Poszczególne skad- niki kosztów pomniejszane s o przyznane dotacje.

Struktura rodzajowa kosztów bezporednich, sprecyzowana w zaoeniach UE, w caoci uwzgldniona zostaa w zaoeniach systemu AGROKOSZTY.

W rachunku nadwyki bezporedniej, do kosztów bezporednich nie moe by

zaliczony, np. koszt usugowego zbioru kombajnem. Koszt ten spenia pierwszy i drugi warunek, jakie stawiane s kosztom bezporednim, nie spenia natomiast trzeciego, a mianowicie nie ma wpywu na rozmiar produkcji. Nie moe by zali- czony równie koszt zakupu, remontów i amortyzacji budynków czy maszyn rol- niczych, a take koszt zakupu paliwa. W rachunku nadwyki nie uwzgldnia si

równie opaty pracy wasnej uytkownika gospodarstwa i czonków jego rodziny oraz kosztu pracy najemnej (z wyjtkiem najmu do prac specjalistycznych).

Do kosztów bezporednich produkcji rolinnej zalicza si:

i materia siewny i nasadzeniowy (zakupiony lub wytworzony w gospodarstwie), i nawozy z zakupu¹⁴ (bez wapna nawozowego),

i rodki do ochrony rolin,

i regulatory wzrostu (ukorzeniacze, substancje wzrostowe, defolianty), i ubezpieczenie dotyczce bezporednio danej dziaalnoci,

i koszty specjalistyczne obejmujce:

¾ specjalistyczne wydatki na produkcj rolinn,

¾ usugi specjalistyczne,

¾ najem dorywczy do prac specjalistycznych.



14 Koszt nawozów z zakupu obejmuje take specjalistyczne podatki nawozowe. 



Szczególn pozycj kosztów bezporednich s koszty specjalistyczne, ich struktura rodzajowa zawsze wywouje wiele wtpliwoci. Koszty te równie

speniaj pewne warunki, a mianowicie maj bezporedni zwizek z okrelon

dziaalnoci oraz podnosz jako i warto produktu finalnego.

Dla dziaalnoci produkcji rolinnej przykadem kosztu specjalistycznego jest koszt noników energii zuytych do suszenia produktów, koszt rodków dezynfek- cyjnych, promocji i reklamy, przygotowania produktów do sprzeday, ocena plan- tacji czy wykonanie analiz pozwalajcych na ustalenie potrzeb nawozowych rolin.

Do kosztów bezporednich produkcji zwierzcej zalicza si:

i zwierzta wchodzce do poszczególnych dziaalnoci, w celu wymiany stada,

i

¾ pasze z zewntrz gospodarstwa (gównie z zakupu),

¾ pasze z wasnego gospodarstwa, które dziel si na:

9 pasze wasne z produktów potencjalnie towarowych, 9 pasze wasne z produktów nietowarowych,

i czynsze dzierawne za uytkowanie powierzchni paszowej wydzierawionej na okres krótszy od jednego roku (na UR i na powierzchni niezaliczanej do UR, np. halach górskich),

i ubezpieczenie zwierzt, dotyczce bezporednio danej dziaalnoci (np. krów mlecznych, macior),

i lekarstwa i rodki weterynaryjne (w tym nasienie do inseminacji), i usugi weterynaryjne (inseminacja, kastracja, szczepienia ochronne), i koszty specjalistyczne, obejmujce:

¾ specjalistyczne wydatki na produkcj zwierzc,

¾ usugi specjalistyczne,

¾ najem dorywczy do prac specjalistycznych.

Majc na uwadze poprawno pod wzgldem metodycznym rachunku nadwyki bezporedniej dla produkcji zwierzcej, naley zwróci szczególn

uwag na jedn z pozycji kosztów bezporednich, tj. zwierzta wchodzce do poszczególnych dziaalnoci w celu wymiany stada. Do niektórych dziaalno-

ci, zwierzta wchodz do stada w ramach penej wymiany, np. warchlaki do dziaalnoci tuczniki. Natomiast do innych dziaalnoci (np. do krów mlecz- nych) zwierzta wprowadzane s do stada na miejsce sztuk brakowanych, zgod- nie z programem brakowania wynikajcym z okresu produkcyjnego uytkowa- nia zwierzt. Dla przykadu, jeeli krowy uytkowane s przez 5 lat, wówczas co roku trzeba brakowa okoo 20%, czyli 20 sztuk ze stada liczcego 100 sztuk.



Podstawow grup kosztów bezporednich produkcji zwierzcej s pasze.

Struktura rodzajowa prezentowana w tabelach w aneksie tabelarycznym jest bardzo szczegóowa, spowodowane jest to potrzeb utworzenia uniwersalnego schematu dla rónych dziaalnoci produkcji zwierzcej i rónych sposobów

ywienia zwierzt. Uatwia równie wykonywanie kalkulacji kosztów produkcji w okrelonych warunkach produkcyjno-cenowych.

Pasze wasne z produktów potencjalnie towarowych to takie, dla których istnieje alternatywa zagospodarowania w postaci wymiany towarowej. W wy- konywanych rachunkach pasze te wyceniane s wedug cen sprzeday loco go- spodarstwo. Do produktów potencjalnie towarowych w kadym przypadku zali- czane s zboa, ziemniaki, mleko i jaja. Jeeli gospodarstwo nastawione jest na produkcj towarow produktów standardowo traktowanych jako nietowarowe (np. siano), to takie produkty czciowo zuyte w gospodarstwie naley trakto- wa jako potencjalnie towarowe. Warto tych produktów wyceniana jest we- dug cen sprzeday loco gospodarstwo.

Pasze wasne z produktów nietowarowych to takie, które s wytwarzane w gospodarstwie w celu ywienia zwierzt. Nie posiadaj one alternatywy zago- spodarowania w postaci wymiany towarowej. W rachunku nadwyki bezpo-

redniej wedug UE, wyceniane s wedug kosztów bezporednich poniesionych na ich wytworzenie.

Koszty specjalistyczne produkcji zwierzcej, analogicznie jak w przy- padku produkcji rolinnej, musz mie bezporedni zwizek z okrelon dzia-

alnoci oraz musz podnosi jako i warto produktu finalnego. Kosztem specjalistycznym jest midzy innymi koszt cioów (np. somy) zuytych w procesie produkcyjnym, koszt rodków do konserwacji i magazynowania pasz, koszt zwizany ze sprzeda zwierzt i produktów zwierzcych (np. opaty targowiskowe), klasyfikacja zwierzt i zapisy w ksigach hodowlanych czy dezynfekcja pomieszcze inwentarskich.

W rachunku kosztów dla poszczególnych dziaalnoci produkcji zwierzcej nie uwzgldnia si wartoci produktów ubocznych produkcji rolinnej (np. so- my, lici buraczanych), które s wytwarzane i zuywane we wasnym gospodar- stwie jako pasza lub cióka.

Przy obliczaniu nadwyki bezporedniej nie s uwzgldniane kwoty nalenego i naliczonego podatku VAT.

W ramach systemu AGROKOSZTY ewidencji podlegaj równie nakady pracy wasnej i obcej wydatkowane przy pracach zwizanych z dan dziaalno-

ci. W przypadku dziaalnoci produkcji rolinnej s to prace zwizane z przed-



siewnym przygotowaniem gleby, prace pielgnacyjne, zbiór, suszenie ziarna.

W przypadku dziaalnoci produkcji zwierzcej s to gównie prace zwizane z obsug zwierzt (czyszczenie, dojenie) i zadawaniem paszy oraz poniesione na produkcj pasz wasnych nietowarowych. Ewidencji nie podlegaj nakady pracy, które maj zwizek z funkcjonowaniem gospodarstwa jako caoci. Doty- czy to prac administracyjnych, ogólnogospodarczych czy nakadów pracy wy- datkowanych na remonty budynków lub maszyn.

W rachunku nadwyki bezporedniej struktura wartoci produkcji i struk- tura kosztów zostaa precyzyjnie zdefiniowana, zgodna jest z zaoeniami Unii Europejskiej. Metodologia rachunku nadwyki bezporedniej równie odpo- wiada wymogom UE¹⁵.

Nadwyka bezporednia (ang. Gross Margin) – liczona wedug metodo- logii UE – jest to roczna warto produkcji uzyskana z 1 hektara uprawy lub od jednego zwierzcia, pomniejszona o koszty bezporednie poniesione na wytwo- rzenie tej produkcji. Wyjtkiem w przypadku produkcji rolinnej s grzyby ja- dalne – nadwyk bezporedni okrela si w przeliczeniu na 100 m² po- wierzchni zajtej pod produkcj. Natomiast w rachunku nadwyki bezporedniej dla produkcji zwierzcej wyjtkiem jest drób – nadwyka bezporednia okrela- na jest w przeliczeniu na 100 sztuk oraz pszczoy, dla których liczona jest na jeden rój (tzn. rodzin pszczel w ulu).

W odniesieniu do unijnych wytycznych, w rachunku nadwyki bezpored- niej dla dziaalnoci badanych w ramach systemu AGROKOSZTY, przyjto niekiedy pewne odstpstwa. W przypadku dziaalnoci produkcji rolinnej, z tego wzgldu, e rejestracji podlega tylko sprzeda produktów uzyskanych z uprawy dziaalnoci w danym roku bada (tzn. nie jest notowana sprzeda

produktów z zapasu), w rachunkach nie s uwzgldnione rednioroczne ceny realizacji. Natomiast w przypadku niektórych dziaalnoci produkcji zwierzcej, rachunek nadwyki bezporedniej nie jest wykonywany na 1 sztuk, lecz w przeliczeniu na 100 kg ywca (np. wieprzowego).

Sposób obliczania nadwyki bezporedniej dla dziaalnoci produkcyj- nych, zgodnie z metodologi przyjt w systemie AGROKOSZTY przedstawia schemat (A) II.1. Uwzgldniono w nim zmiany w systemie dopat, jakie wprowadzia reforma WPR zatwierdzona w czerwcu 2003 roku. Podstawow

kwesti byo oddzielenie patnoci od produkcji (ang. decoupling), oznacza to,

e obecnie nie s wspierane okrelone produkty rolnicze, natomiast patnoci



15 Zaoenia te jednoznacznie zdefiniowano w kontekcie rachunku standardowej nadwyki bezpo-

redniej. I. Augustyska-Grzymek, L. Goraj, S. Jarka, T. Pokrzywa, A. Skaryska, Metodyka liczenia nadwyki bezporedniej i zasady klasyfikacji gospodarstw rolniczych, FAPA, Warszawa 2000.



bezporednie odnosz si do powierzchni uprawy. Rodzaje rolin, które w na- szym kraju, w poszczególnych latach objte s patnociami okrelaj stosow- ne Rozporzdzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Schemat (A) II.1. Sposób obliczania nadwyki bezporedniej dla rolniczych dziaalnoci produkcyjnych

I Warto produkcji II - Koszty bezporednie

III = Nadwyka bezporednia bez dopat IV + Dopaty

V = Nadwyka bezporednia

Analiza wyników. Wyniki produkcyjno-ekonomiczne badanych dziaalno-

ci zaprezentowano jako rednie dla caego zbioru gospodarstw prowadzcych dan dziaalno, zastosowano take dwa kryteria agregacji gospodarstw, tzn.:

x poziom nadwyki bezporedniej bez dopat uzyskanej z danej dziaalnoci, x regionalne pooenie gospodarstw uczestniczcych w badaniach poszczegól-

nych dziaalnoci.

W przypadku grupowania wedug nadwyki bezporedniej bez dopat, dla dziaalnoci produkcji rolinnej wzito pod uwag jej wysoko z 1 ha uprawy, a dla ywca wieprzowego – w przeliczeniu na 100 kg ywca brutto.

Wyniki zaprezentowano wedug kwartyli¹⁶, tzn.:

x pierwszy górny kwartyl (25% górnych wyników badanej zbiorowoci go- spodarstw) – to gospodarstwa najlepsze,

x drugi i trzeci kwartyl (50% rodkowych wyników badanej zbiorowoci gospodarstw) – to gospodarstwa rednie,

x czwarty kwartyl (25% dolnych wyników badanej zbiorowoci gospo- darstw) – to gospodarstwa najsabsze.

Metoda podziau i prezentacji wyników wedug kwartyli jest znana i po- wszechnie stosowana w rónych badaniach. Kwartyl, jako parametr statystyczny stosowany jest do wyznaczenia rozkadu normalnego analizowanej zmiennej w badanej populacji. Umoliwia podzia zbiorowoci na cztery czci ze wzgl- du na warto tej zmiennej.



16 W. Zitara, Rachunkowo jako pomoc w zarzdzaniu gospodarstwem rolniczym, [w:] Dostosowanie rachunkowoci rolnej IERiG do gospodarki rynkowej, materiay z seminarium, IERiG, Warszawa 1995.



Zastosowane grupowanie pozwolio okreli czynniki determinujce po- ziom nadwyki bezporedniej badanych dziaalnoci. Uzyskane wyniki, jako

rednie dla wyodrbnionych grup gospodarstw (tj. najlepszych, rednich, naj- sabszych), przedstawiono graficznie oraz w zestawieniu tabelarycznym z wynikami rednimi dla caego zbioru gospodarstw prowadzcych dan dzia-

alno. Dodatkowo w aneksie tabelarycznym zawarto tabele z danymi ródo- wymi. W analizie wyników wykorzystano analiz poziom porównujc parame- try charakteryzujce badane dziaalnoci w gospodarstwach najlepszych, red- nich i najsabszych. Badaniami objto przychody, czyli warto produkcji po- tencjalnie towarowej (wielko sprzeday jest równa wielkoci produkcji) z 1 ha uprawy oraz 100 kg ywca wieprzowego, nakady i koszty bezporednie oraz efekty ekonomiczne. Za podstawowy miernik oceny uzyskanych efektów przyjto poziom nadwyki bezporedniej.

Do oceny wyników produkcyjnych, ekonomicznych oraz efektywnoci wykorzystania poniesionych nakadów posuono si zestawem mierników sprawnoci ekonomicznej. S to wielkoci uzyskane w wyniku matematycznego przetworzenia danych bazowych i opisuj relacje pomidzy danymi. Wielkoci uzyskane dla wydzielonych grup gospodarstw porównywano w obrbie dziaal- noci. Uyte mierniki wymieniono poniej:

x relacja wartoci produkcji ogóem do kosztów bezporednich (tzw. wska- nik opacalnoci bezporedniej),

x koszty bezporednie poniesione na wytworzenie jednostki produkcji, x koszty bezporednie poniesione na wytworzenie 1 z nadwyki bezpored-

niej bez dopat (tzw. wskanik konkurencyjnoci nadwyki bezporedniej), x nadwyka bezporednia bez dopat przypadajca na jednostk produkcji, x udzia dopat w nadwyce bezporedniej,

x nakady pracy ogóem (wasnej i obcej) poniesione na wytworzenie jed- nostki produkcji (tzw. wskanik pracochonnoci produkcji),

x wielko produkcji przypadajca na 1 godzin nakadów pracy ogóem (tzw. wskanik technicznej wydajnoci pracy),

x warto produkcji ogóem przypadajca na 1 godzin nakadów pracy ogó-

em (tzw. wskanik ekonomicznej wydajnoci pracy).

Wielkoci mierników obliczono na podstawie danych bezwzgldnych wyra-

onych z wiksz dokadnoci ni podano w tabelach.



W analizie wyników, ze wzgldu na zakres bada zwizany z klasycznie oraz szeroko rozumian opacalnoci produkcji, szczególn rol odgrywa re- lacja wartoci produkcji do kosztów bezporednich. Relacj t okrelono jako wskanik opacalnoci bezporedniej. Pojcie to zaczerpnito z prac Stako¹⁷, Klepackiego i Grontkowskiej¹⁸ oraz Juszczyka¹⁹. Wskanik opacalnoci bez- poredniej trafnie okrela tre badanej relacji, a ponadto dobrze obrazuje kon- kurencyjno ekonomiczn dziaalnoci produkcyjnych oraz wiadczy o przed- sibiorczoci rolnika.

Wskanik opacalnoci bezporedniej umoliwia wybór technologii pro- dukcji lub wybór i zwikszenie produkcji, w przypadku której nastpuje mak- symalne zwielokrotnienie rodków pieninych zaangaowanych w postaci kosztów bezporednich. W przypadku niedoboru tych rodków w gospodar- stwie, wskanik ten moe stanowi kryterium celu gospodarowania. Oprócz nadwyki bezporedniej, wskanik opacalnoci bezporedniej zyskuje na zna- czeniu przy wyborze rodzaju i wielkoci podejmowanej produkcji. Obie miary dobrze obrazuj efekt zrónicowania technologii wytwarzania tego samego produktu w grupach gospodarstw, co miao kluczowe znaczenie w prowadzo- nych badaniach.

Do opisu i oceny stopnia zrónicowania wskanika opacalnoci bezpo-

redniej zastosowano wybrane miary statystyczne: percentyl 5% i 95%, median

oraz pozycyjny wspóczynnik zmiennoci²⁰.



17 S. Stako, Efektywno chowu byda w gospodarstwach indywidualnych. Ocena w oparciu o koszty bezporednie, dochód bezporedni i koszty specjalne na przykadzie województwa biaostockiego, SGGW, Warszawa 1973. 

18 B. Klepacki, A. Grontkowska, Wybrane aspekty opacalnoci produkcji mleka, [w:] Integrowany chów byda, SGGW, Warszawa 1997.

19 S. Juszczyk, Uwarunkowania ekonomiczno-organizacyjne opacalnoci produkcji mleka w gospo- darstwach wyspecjalizowanych, SGGW, Warszawa 2005.

20 Mediana (warto rodkowa) – jest miar pozycyjn, to warto cechy odpowiadajca rodkowej jednostce zbiorowoci szeregu uporzdkowanego wedug kolejnych wartoci cechy mierzalnej szeregu (od najmniejszej do najwikszej wartoci cechy). Mediana dzieli zbiorowo na dwie liczebnie równe czci, w ten sposób, e 50% jednostek ma wartoci cechy nisze i 50% wysze od mediany.

Percentyle – dziel zbiorowo na czci setne. Obszar okrelony przez percentyl 5% i 95% pokazuje na jakiej „przestrzeni” rozciga si 90% wartoci badanej zmiennej (90% obserwacji). Dziki takiemu podejciu na wyznaczony obszar danej cechy nie maj wpywu skrajne jednostki zbiorowoci.

Pozycyjny wspóczynnik zmiennoci – informuje o sile dyspersji (rozproszenia) badanej cechy, czyli o jednorodnoci zbiorowoci statystycznej. Wyraany jest w procentach, im wysza jego wielko, tym wiksze jest zrónicowanie (zmienno) danej cechy, co moe sugerowa, i mamy do czynienia ze zbiorowoci niejednorodn z punktu widzenia badanej cechy. Wspóczynnika zmiennoci uywa- my do porówna zmiennoci w dwóch lub wicej zbiorach – wg M. Krzysztofiak, A. Luszniewicz, Statystyka, PWE, Warszawa 1979; M. Sobczak, Statystyka, PWN, Warszawa 2007.



Analizie poddano take problem intensywnoci produkcji. Intensywno

produkcji jest jednym z wyznaczników przemian w rolnictwie, miernik ten uwa-

any jest za uniwersalny wskanik postpu. Wedug literatury o intensywnoci w rolnictwie wiadczy wielko nakadów ponoszonych na jednostk po- wierzchni. Na przestrzeni lat podejcie do tego problemu zmieniao si, gównie w kontekcie wyboru najwaciwszych parametrów do oceny intensywnoci²¹. W przeprowadzonych badaniach, jako miar intensywnoci produkcji przyjto rzeczywist wielko nakadów rodków produkcji, które wartociowo wyraa poziom kosztów bezporednich, a take wybrane ich skadniki, tj. koszt nawo- zów i rodków ochrony rolin, koszt pasz. W przypadku produkcji rolinnej ob- liczenia podano na 1 ha, a przy produkcji ywca wieprzowego – na 100 kg.

Dla bardziej szczegóowej analizy tego zagadnienia w rachunkach dla dzia-

alnoci produkcji rolinnej – w celu oceny efektywnoci zastosowanego nawo-

enia NPK – obliczono przecitn efektywno brutto. Jest to plon wyraony w kg przypadajcy na 1 kg NPK, wynikami s wielkoci rednie dla analizowa- nych zbiorowoci gospodarstw. Rozpatrujc uzyskane wyniki, naley jednak mie na uwadze, e zaleno midzy wielkoci plonu roliny a dawk skad- nika nawozowego w rzeczywistoci jest bardzo skomplikowana. W zalenoci od intensywnoci gospodarowania inna jest hierarchia czynników tworzcych warunki optymalne dla wysokiej efektywnoci nawoenia²².

Przedmiotem oceny bya take skala uzalenienia badanych dziaalnoci od wsparcia w postaci dopat. W rachunku ujto uzupeniajc patno obsza- row (UPO) do rolin podstawowych. Jednak rolnicy otrzymuj take jednolit

patno obszarow (JPO), pomimo e nie jest ona w sposób bezporedni przy- pisana do konkretnej dziaalnoci to jej poziom mona take uzna jako wspar- cie dziaalnoci prowadzonych w gospodarstwie. JPO standardowo w rachun- kach nie jest ujmowana, poniewa zgodnie z przepisami jest wypacana na grunty rolne bdce w posiadaniu rolnika w okrelanym ustaw dniu oraz kwa- lifikujce si do objcia t patnoci (tzn. musz by utrzymywane przez cay rok w dobrej kulturze rolnej i z zachowaniem wymogów ochrony rodowiska).

Wpyw UPO i JPO na wyniki poszczególnych dziaalnoci przedstawiono gra- ficznie na wykresach.



21 R. Manteuffel, Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa 1984.

J. Hernández-Rivera, S. Mann, Classification of agricultural systems based on pesticide use intensity and safety. Paper presented at the 12th Congress of the European Association of Agricultural Econo- mist, August 26-29 2008, Gent, Belgium.

22 J. abdowicz, Czynniki wpywajce na efektywno nawoenia, [w:] Poprawa efektywnoci wyko- rzystania skadników nawozowych w gospodarstwach rolnych na Mazowszu (maszynopis).



Drugie grupowanie przeprowadzono wedug regionalnego pooenia gospo- darstw prowadzcych badane dziaalnoci produkcyjne. Takie podejcie pozwoli-

o na okrelenie przyczyn zrónicowania nadwyki bezporedniej badanych dzia-

alnoci w wybranej próbie gospodarstw w czterech rolniczych regionach kraju – rysunek (A) II.1.

Rysunek (A) II.1. Podzia Polski na regiony rolnicze²³

Pomorze i Mazury zachodniopomorskie

pomorskie

kujawsko-pomorskie

lubuskie

wielkopolskie

warmisko-mazurskie

podlaskie

mazowieckie

lubelskie

ódzkie

opolskie

lskie dolnolskie

maopolskie

witokrzyskie

podkarpackie Wielkopolska i lsk

Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze

Zastosowany podzia terytorium Polski na jednostki regionalne wypraco- wany zosta w ramach dostosowywania polskiej statystyki do standardów Unii Europejskiej. Obszar Polski podzielono na 4 regiony rolnicze, które s równo- znaczne z regionami SGM i FADN. Jako najwaniejsze kryteria ich wyodrbnie- nia przyjto cechy okrelajce rozmiar produkcji rolniczej oraz czynniki, które maj decydujcy wpyw na efekty produkcyjne uzyskiwane przez gospodarstwa.

Istotnym zaoeniem wzitym równie pod uwag byo zachowanie zwartoci regionu, dlatego województwa graniczce ze sob tworz 4 wydzielone regiony.



23 Podzia terytorium Polski na cztery regiony rolnicze z ich oficjalnymi nazwami zaprezentowany zosta

w aneksie do Traktatu o przystpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do UE, podpisanego 16 kwietnia 2003 r.

w Atenach, a take w Rozporzdzeniu Komisji Europejskiej nr 730/2004 z 19 kwietnia 2004 roku.



Szczegóowe dane obrazujce poziom poniesionych nakadów oraz wyniki produkcyjno-ekonomiczne badanych dziaalnoci w ukadzie regionalnym, tzn.

w gospodarstwach z próby badawczej, które zakwalifikowano ze wzgldu na pooenie do okrelonego regionu rolniczego, zamieszczono w aneksie tabela- rycznym. Intencj byo umoliwienie Czytelnikowi samodzielnych docieka

i przeprowadzania ewentualnych porówna (tabele A.7-A.12).

Podstawowe pozycje naliczane przy generowaniu wyników naley interpre- towa w sposób opisany poniej.

Plon jest to ilo jednostek wagowych (dt) danego ziemiopodu zebrana z jednostki powierzchni (ha). W wykonanych rachunkach dla poszczególnych dziaalnoci liczono plony przecitne, biorc pod uwag redni ilo zbioru i redni powierzchni zbioru w danej grupie gospodarstw.

Ceny sprzeday s cenami przecitnymi, obliczonymi jako iloraz wartoci i iloci sprzeday poszczególnych produktów (np. ziarna czy ywca wieprzowe- go) w danej grupie gospodarstw.

Warto produktu gównego, np. ziarna z jednostki powierzchni, obliczo- no jako iloraz dwu sum: wartoci i iloci sprzeday produktu z 1 ha uprawy w danej grupie gospodarstw.

Produkcja brutto ywca wieprzowego, jest to przyrost wagowy powik- szony o wag zwierzt z zakupu, rednio w danej grupie gospodarstw. Warto

produkcji 100 kg ywca brutto obliczono jako warto przecitn, biorc pod uwag redni warto 100 kg liczon wedug redniorocznych cen sprzeday.

W przeprowadzonych rachunkach wyniki oblicze oraz koszty poniesione przez rolników podano w wartociach nominalnych. Natomiast nakady pracy (wasnej i obcej) wykazane zostay tylko w ujciu ilociowym (w godzinach).

Ze wzgldu na elektroniczn technik przetwarzania danych, w niektórych przypadkach sumy skadników mog róni si od podanych wielkoci „ogó-

em”. Dla bardziej przejrzystej analizy, niektóre omawiane dane zaokrglono do liczb cakowitych.



III. Produkcja, koszty i nadwyka bezporednia z wybranych produktów rolniczych w 2011 roku

W 2011 roku, badaniami w systemie AGROKOSZTY w gospodarstwach konwencjonalnych, objto 5 dziaalnoci, z tego 4 produkcji rolinnej i 1 pro- dukcji zwierzcej, tzn.:

1. pszenic ozim, 2. yto ozime, 3. jczmie jary, 4. rzepak ozimy,

5. tuczniki (ywiec wieprzowy).

Ich wyniki przedstawiono jako rednie dla caego zbioru gospodarstw, w którym prowadzono badania poszczególnych dziaalnoci, a take dla wydzie- lonych grup gospodarstw. Jako kryterium grupowania przyjto poziom nadwy- ki bezporedniej bez dopat. Wyniki oblicze zaprezentowano do poziomu nad- wyki bezporedniej, podjto równie prób oceny uzyskanych wyników oraz efektywnoci produkcji wykorzystujc zestaw mierników. Obliczono take wskanik opacalnoci bezporedniej i wybrane jego miary statystyczne.

1. Pszenica ozima

W 2011 roku w próbie badawczej systemu AGROKOSZTY, w którym prowadzone s badania rolniczych dziaalnoci produkcyjnych, znalazo si 161 gospodarstw uprawiajcych pszenic ozim. Na podstawie danych ródowych opisujcych poziom produkcji, poniesione nakady oraz koszty bezporednie, przeprowadzono analiz wyników produkcyjnych i ekonomicznych pszenicy ozimej. Dla pokazania skali zrónicowania tych wyników oraz okrelenia czyn- ników determinujcych wysoko nadwyki bezporedniej, gospodarstwa z pró- by badawczej pogrupowano wedug kwartyli nadwyki bezporedniej bez dopat uzyskanej z 1 ha pszenicy. W ten sposób wydzielono grupy gospodarstw, które okrelono jako najlepsze, rednie i najsabsze; wyniki zaprezentowano na tle

rednich z caej próby badawczej.

W zbiorze gospodarstw uprawiajcych pszenic ozim znalazy si jed- nostki obszarowo due, powierzchnia uytków rolnych wynosia rednio 76,85 ha, a rednia wielko plantacji pszenicy – 23,84 ha. Naley doda, e próba badawcza systemu AGROKOSZTY to równie gospodarstwa mocniejsze ekonomicznie, dlatego ocenia si, e wyniki pszenicy ozimej byy lepsze od przecitnych w kraju. rednio w próbie plon pszenicy uksztatowa si na



poziomie 54,9 dt/ha, by to wynik o 36,6% lepszy od przecitnego dla gospo- darstw indywidualnych w kraju (40,2 dt/ha). Natomiast cena sprzeday ziarna pszenicy wynosia 75,47 z/dt i bya nisza o 8,0% w porównaniu do ceny skupu wedug GUS (81,99 z/dt) – tabela A.1 i (A) I.1.1.

Naley jednak wyjani, e cena pszenicy wg GUS jest redni cen z caego 2011 roku, podczas gdy w systemie AGROKOSZTY, zgodnie z przyjt metody- k, rejestrowane s tylko ceny ziarna sprzedanego ze zbiorów w danym roku, tzn.

z transakcji dokonanych w drugim póroczu 2011 roku. W okresie tym, ze wzgl- du na wikszy skup ziarna po zbiorach, ceny pszenicy – w stosunku do cen z I pó- rocza – obniyy si, chocia nadal pozostaway na relatywnie wysokim pozio- mie. Wskazuj na to dane GUS²⁴, ale take wyniki przeprowadzonych bada.

Rozpatrujc w kolejnych grupach gospodarstw, tj. najlepszych, rednich i najsabszych wyniki uprawy pszenicy ozimej, zaobserwowano jednakowy kie- runek zmiany niektórych zmiennych (pozycji rachunku). Przede wszystkim odno- towano spadek plonu oraz ceny sprzeday ziarna, z tym e dynamika spadku plo- nu bya silniejsza ni ceny. Nastpstwem tej sytuacji by sukcesywny spadek war- toci produkcji. Zrónicowanie jej poziomu – liczc na 1 ha uprawy – byo due, midzy skrajnymi grupami gospodarstw a 2-krotne na korzy gospodarstw naj- lepszych. Jeeli chodzi o koszty bezporednie, ich wysoko w grupach gospo- darstw bya do wyrównana, nie stwierdzono duych rónic (midzy skrajnymi zaledwie 115 z). Natomiast nadwyka bezporednia bez dopat z 1 ha pszenicy ozimej rónia si znacznie, porównujc wyniki w gospodarstwach najlepszych do najsabszych a 2,7-krotnie, czynnikiem determinujcym to zrónicowanie by

poziom wartoci produkcji.

Analizujc sytuacj ekonomiczn pszenicy ozimej – dla pokazania zróni- cowania i wielkoci odchyle od redniego poziomu – wyniki w gospodar- stwach najlepszych i najsabszych, porównano do uzyskanych w gospodar- stwach rednich; w przeliczeniu na 1 ha uprawy odnotowano (tabela A.1):

„ w gospodarstwach najlepszych:

x plon – wyszy o 18,7%, x cen – wysz o 13,3%,

x warto produkcji ogóem – wysz o 35,9%, x bezporednie koszty uprawy – wysze o 7,7%, x nadwyk bezporedni bez dopat – wysz o 48,5%;

„ w gospodarstwach najsabszych:

x plon – niszy o 28,8%,



24 Ceny w gospodarce narodowej, III 2012, GUS, Warszawa 2012.



x cen – nisz o 4,5%,

x warto produkcji ogóem – nisz o 31,4%, x bezporednie koszty uprawy – nisze o 1,5%, x nadwyk bezporedni bez dopat – nisz o 44,8%.

Zaprezentowane powyej obliczenia wiadcz o duym zrónicowaniu wy- ników uprawy pszenicy ozimej. Niemniej jednak na poziomie nadwyki bezpo-

redniej bya to dziaalno dochodowa, nawet bez wsparcia w postaci dopat – wykres (A) III.1.1.

Wykres (A) III.1.1. Produkcja, koszty i nadwyka bezporednia z uprawy pszenicy ozimej w 2011 roku rednio w badanym zbiorze gospodarstw oraz w wydzielonych grupach

0 1000 2000 3000 4000 5000 6000

redniowzbiorze Najlepsze rednie Najsabsze

Jednolitapatno

obszarowaJPO Uzupeniajcapatno

obszarowaUPO Nadwy kabezporednia bezdopat

Kosztybezporednie Wartoprodukcji

z/ha

Badania dowodz, e czynnikiem, którego oddziaywanie miao decyduj- cy wpyw na wyniki ekonomiczne pszenicy ozimej by poziom plonu. Wyrana jest dodatnia wspózaleno midzy plonem, a wysokoci zrealizowanej nad- wyki bezporedniej. Pewien wpyw na jej poziom miaa take cena sprzeday ziarna, ale sia jej oddziaywania bya znacznie sabsza – tabela A.1.

Rolnicy nie maj zbyt duych moliwoci manewrowania cenami zbytu swoich produktów, dlatego ich dziaania w tym zakresie s raczej ograniczone.

Mog natomiast dy do bardziej efektywnego wykorzystania poniesionych nakadów, a w konsekwencji do poprawy wyników produkcyjnych. Wyniki ba- da wskazuj, e ten kierunek dziaania przynosi najwiksze korzyci jeeli chodzi o wysoko uzyskanego dochodu. W przeprowadzonych badaniach mia- r by poziom nadwyki bezporedniej.

Rozpatrujc stron kosztow produkcji ziarna pszenicy ozimej naley stwierdzi, e najwysze koszty bezporednie poniesiono w gospodarstwach, które uznano za najlepsze (1351 z/ha). W kolejnych grupach gospodarstw wi-