OKREŚLENIE ROLI KAPITAŁU LUDZKIEGO W ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH

Pełen tekst

(1)MICHAŁ DUDEK. OKREŚLENIE ROLI KAPITAŁU LUDZKIEGO W ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH. PROJEKT BADAWCZY nr 0021/B/H03/2011/40. PROJEKT ZOSTAŁ SFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO CENTRUM NAUKI. WARSZAWA 2013.

(2) MGR MICHAŁ DUDEK. OKREŚLENIE ROLI KAPITAŁU LUDZKIEGO W ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH. PROJEKT BADAWCZY nr 0021/B/H03/2011/40. PROJEKT ZOSTAŁ SFINANSOWANY ZE ŚRODKÓW NARODOWEGO CENTRUM NAUKI. WARSZAWA 2013.

(3) Autor publikacji jest pracownikiem Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowego Instytutu Badawczego. Pracę zrealizowano pod kierownictwem prof. dr hab. M. Aliny Sikorskiej, w ramach projektu badawczego nr 0021/B/H03/2011/40 pt.: Procesy przekształceń strukturalnych w wiejskiej społeczności i chłopskim rolnictwie, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki.. Redakcja naukowa prof. dr hab. M. Alina Sikorska. Opracowanie komputerowe mgr inż. Bogdan Buks. Korekta Krzysztof Kossakowski. Redakcja techniczna Leszek Ślipski. ISBN 978-83-7658-354-9. Nakład: 100 egz. Druk: Dział Wydawnictw IERiGŻ-PIB 00-950 Warszawa, ul. Świętokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 636 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(4) 4 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. Spistreci Wprowadzenie ................................................................................................................... 5 1.Kapitaludzkiarozwójobszarówwiejskich–uwagimetodyczne.................................... 7 2.Przestrzennezrónicowaniewnasileniurozwojubadanychmiejscowoci .................... 13 3.Zwikszaniewiedzyipodnoszeniekwalifikacjizawodowychludnociwiejskiej ........... 15 3.1. Podnoszenie wiedzy i kwalifikacji zawodowych rolników i osób zatrudnionych wrolnictwie .................................................................................................................18 3.2.Zwikszaniewiedzyipodnoszeniekwalifikacjizawodowychosóbbezrobotnych ......27 4.Dostpnoiocenafunkcjonowaniawybranychplacówekinfrastrukturyspoecznej arozwójobszarówwiejskich......................................................................................... 34 Podsumowanie ................................................................................................................. 37 Literatura.......................................................................................................................... 39 Aneks................................................................................................................................ 43. .

(5)

(6) Wprowadzenie. Wprowadzenie Obszarywiejskieczstopostrzeganesprzezpryzmatterenówoduym nasyceniuproblemówspoecznoekonomicznych.Innowacje,przedsibiorczo i inne pozytywne zjawiska gospodarcze, które wi si z popraw warunków ycia ludnoci, na ogó wystpuj w miastach, stanowicych dla ssiednich terytoriów centra rozwojowe1. Dodatkowo postp ksztatuje si czsto w ci sym zwizku dowiadczeniami historycznymi ucielenionymi w kulturze czy winstytucjachprzynalenychdanejzbiorowociimatendencjdokumulowa nia si na okrelonych obszarach2. W efekcie ludno zamieszkujca tereny peryferyjne niejednokrotnie dysponuje relatywnie mniejszymi szansami ycio wymi.Jednoczeniecorazczciejpodnosisiargument,iwspóczeniemamy do czynienia z ograniczeniem negatywnego oddziaywania czynnika przestrze ni3.Wtymkontekciemówisinawetozredukowaniuwpywurozlegocisieci osadniczej na gospodark. Jednak w rzeczywistoci nie obserwuje si spadku znaczenia przestrzeni dla procesu koncentracji ekonomicznej. Firmy nadal lokowaneswpobliuzasobów,rynkówidostawców,cooddziaujenaobnie nie kosztów przedsibiorstw i powstanie dodatkowych wartoci (wzrost pro dukcji czy nowej wiedzy). Wan rol odgrywa tu równie chonno rynku pracy i wysoka jako siy roboczej4. Niemniej, znaczenie ekonomiczne dycho tomiiopartychnaodlegoci,takichjakmiastowie,czstojestkwestionowa ne.Takiemupogldowitowarzyszyprzekonanie,iwspóczesnespoecze stwa opartesnazasobiewiedzy.Wiedzasuy manietylkorozwojowitechnologii, takjakbyotowprzeszoci,alekreowa procesyspoeczneiekonomicznena. 1. A. Ninan, (2005), Knowledge issues and policy in the operation of industrial clusters, [w:]D.Rooney, G. Hearn, A. Ninan (red.), Handbook on the knowledge economy, Edward ElgarPublishingLimited,Northampton,s.128138. 2 Porównaj: B. Arthur, (1989), Competing technologies, increasing returns, and lockedin by historicalevents,TheEconomicJournalnr99(394),s.116131;NorthD.,(2006),Efektywno gospodarcza w czasie, w: A, Jasi skaKania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziókowski (wybór iopracowanie), Wspóczesne teorie socjologiczne, tom 1, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa,s.561562;BartkowskiJ.,(2005),Procesyinnowacjinaobszarachwiejskich–mecha nizmy zmiany, [w:] K. Gorlach, Grzegorz Fory, W obliczu zmiany: wybrane strategie dziaania mieszka cówwsi,WydawnictwoUniwersytetuJagiello skiego,Kraków,s.196. 3 F. Cairncross, (1997), The death of distance. How the communications revolution will changeourlives,HarwardBusinessSchoolPress,Boston. 4 S. Barios, M. Mas, E. Navajas, J. Quesada, (2009), ICT. Analiza wykorzystania technologii informacyjnotelekomunikacyjnychICTwregionachUniiEuropejskiej,Stowarzyszenie„Miasta winternecie”,Tarnów,s.1213.. 5.

(7) 6 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. wikszskalnipomnaaniedóbrmaterialnych.Sposóbpozyskiwaniawiedzy, jej przetwarzania oraz wykorzystywania warunkowa ma nie tylko poziom ycia jednostek i grup, ale take wpywa na stopie partycypacji w yciu spoecznym czykulturalnym5.Ogólnieujmujc,upowszechniosiprzekonanie,ewiedzastaa si swoistym rodzajem kapitau i im wicej si w ni inwestuje, tym wyszych zyskówwpostacipoprawyjakociyciawprzyszoci,monaoczekiwa . W kontekcie obszarów wiejskich, rosnce znaczenie w yciu gospodar czym zasobów niematerialnych, takich jak kwalifikacje czy umiejtnoci po strzegasizazwyczajjakonoweszanserozwojowe. Niezaleenie od procesu dezagraryzacji na duej czci obszarów wiej skichrolnictwopozostajewandziedzinwytwórczoci.Mimoograniczonego potencjau do kreowania nowych miejsc pracy, wzrost zapotrzebowania na surowcerolniczezestronypowikszajcejsiliczbykonsumentóworazwyko rzystywanieichjakonowe ródaenergiisprawiaj,esektortenbdzienadal ekonomicznieistotny6.Opacalno dziaalnocirolniczejzaleywduymstop niu od podejmowania okrelonych decyzji produkcyjnych w gospodarstwach rolnych7,przesankamipodjciaktórychswiedza,zdolnoci,uzyskiwanem.in. poprzezkorzystaniezeszkolnychipozaszkolnychusugedukacyjnych. W wysokich i specjalistycznych kwalifikacjach upatruje si take czyn nika mogcego przyczyni si do dywersyfikacji wiejskiej gospodarki i two rzeniapozarolniczychmiejscpracy.Dobrzewyksztaconeiduezasobypracy mog stanowi powan zacht dla inwestorów zewntrznych do lokowa nia zakadów produkcyjnych wanie na obszarach wiejskich. Dodatkowo, odpowiednie przygotowanie edukacyjne, jak i indywidualne zdolnoci do pozyskiwaniaiwykorzystywaniainformacjiwysokowycenianychprzezrynek, odgrywajwanrolw procesie uaktywnianialokalnej przedsibiorczoci8. Warto podkreli równie wag kompetencji osób penicych funkcje worganach wadzy publicznej, ksztatujcych ogólne warunki rozwoju na. 5. CastelsM.,(1997),Spoecze stwosieci,WydawnictwoNaukowePWN,Warszawa,s.47. M. Dudek, P. Chmieli ski, (2011), Znaczenie kapitau ludzkiego – uwagi teoretyczne, [w:] A.Sikorska (red.), Uwarunkowania rozwoju kapitau ludzkiego w rolnictwie i na obszarach wiejskich,Raportnr1,ProgramWieloletni20112014,IERiG

(8) PIB,Warszawa,s.46. 7 A.Kowalski,W.Rembisz,(2003),Modelzachowa gospodarstwarolnegowwarunkachendoge nicznychiegzogenicznych,ZagadnieniaEkonomikiRolnejnr1(294),IERiG

(9) ,Warszawa,s.8. 8 P.Davidsson,B.Honig,(2003),Theroleofsocialandhumancapitalamongnascententre preneurs,JournalofBusinessVenturingnr18,ElsevierScienceInc.,s.321. 6.

(10) Wprowadzenie. lokalnym szczeblu. Ich kwalifikacje i umiejtnoci zarzdcze decyduj wduymstopniuosukcesiegospodarczymwiejskichspoecznoci9. Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza roli kapitau ludz kiego w kreowaniu rozwoju na terenach wiejskich. W pracy podjto prób wyznaczeniaczynników,któreoddziaujnaksztatowaniekapitauludzkiego oraz okrelenia powizania tego procesu z narastaniem zjawisk rozwojo wych. Wród rozpatrywanych elementów wyodrbniono przede wszystkim dziaanianarzeczpodnoszeniapoziomuwiedzyikwalifikacji.Wtymkontek cie zbadano dostpno przestrzenn i jako funkcjonowania instytucji spoecznych (edukacyjnych, szkoleniowych, kulturalnych, placówek opieki zdrowotnej). Wnioski z analizy zebranego materiau empirycznego powiza no ze stopniem rozwoju spoecznoci lokalnych (wsi), rozumianym wielo aspektowo jako proces ekonomiczny, spoeczny i rodowiskowy, którego celem jest dugookresowa poprawa dobrobytu wszystkich osób yjcych ipracujcychnadanymterenie10. 1.Kapitaludzkiarozwójobszarówwiejskich–uwagimetodyczne Zarówno pojcie kapitau ludzkiego, jak i okrelenie rozwoju obszarów wiejskichmonarozumie wieloznacznie.Kapitaemludzkimnajczciejnazywa si wiedz, dowiadczenia i umiejtnoci czowieka wykorzystywane w pracy zawodowej11. Zgodnie z zaoeniami teorii ekonomii dysponowanie tymi ce chaminaokrelonympoziomiemawpywnaproduktywno pracy,cowkon sekwencjiprzekadasinawysoko zarobków.Zkoleirozwójobszarówwiej skich najogólniej definiuje si poprzez stopie poprawy spoecznych i ekono micznychwarunkówycialudzi.Wtymkontekcierozwójwsiipoziomkapitau ludzkiegojejmieszka cówswzajemnieuwarunkowane12(rysunek1). . 9. M. Kodzi ski, (2010), Gówne funkcje polskich obszarów wiejskich z uwzgldnieniem dezagraryzacjiwsiipozarolniczejdziaalnocigospodarczej,[w:]B.Kos,D.Stankiewicz(red.), RozwójobszarówwiejskichwPolsce,StudiaBiuraAnalizSejmowychnr4(24),Warszawa,s.13. 10 M.J. Moseley, (2003), Rural development. Principles and practice, Sage Publications, LondonThousandOaksNewDehli,s.4. 11 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, (1993), Ekonomia, tom 1, Pa stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne,Warszawa,s.335. 12 K. Singh, (2009), Rural development. Principles, policies and management, third edition, SagePublicationIndiaPvtLtd.,s.7980.. 7.

(11) 8 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. Rysunek1.Kapitaludzkiarozwójobszarówwiejskich. ródo:Opracowaniewasne.. Dziaania prorozwojowe wymagaj bowiem istnienia lokalnych zasobów ludzkich i fizycznych, które poprzez swój udzia w tych inicjatywach jako jed nostki bd instytucje, decyduj o skali i efektach tych przedsiwzi . Jak ju zaznaczono zazwyczaj cz si one z poziomem aktywnoci gospodarczej mieszka ców, deniami do poprawy i zachowania rodowiska naturalnego, wprowadzaniaulepsze wpublicznejinfrastrukturzetechnicznejispoecznej. Rolawiedzy,umiejtnoci,dowiadcze spoecznocilokalnejwprocesie rozwoju jest kluczowa. Chodzi tu nie tylko o rodzaj wyznaczonych przez ni celów rozwojowych, czy wybór sposobów ich osigania13, ale take o samo powodzenie dziaa w tym zakresie. Trzeba zaznaczy , e na ksztatowanie si zasobu kapitau ludzkiego danej spoecznoci oddziauj podjte w przeszoci przedsiwzicia w sferze spoecznej, gospodarczej czy rodowiskowej. Wiedza iumiejtnoci mieszka ców wsi zale wic od funkcjonowania formalnych i nie formalnychinstytucjispoecznychwskalilokalnej(przedszkoli,szkó,rodzin,orod ków szkoleniowych, doradczych, placówek kulturalnoowiatowych, placówek. 13. J.E. Carlson, L.M. Lassey, W.R. Lassey, (1981), Rural society and environment in America, McGrawHill,s.338..

(12) Wprowadzenie. ochrony zdrowia, podmiotów prywatnych, organizacji pozarzdowych, a take normiwartoci)14. Zasoby o charakterze jakociowym, takie jak wiedza czy umiejtnoci niesdobrzemierzalnewsposóbbezporedni.Naogóbierzesipoduwag cechy,którestanowiichodzwierciedlenie:poziomwyksztacenia,wysoko zarobków, wyniki rónorodnych testów. Niejednokrotnie próbuje si anali zowa kapita ludzki i jego uwarunkowania na poziomie ponadjednostko wym: spoecznoci lokalnych, miast,regionów i pa stw. W niniejszym opra cowaniukapitaludzkirozpatrujesinapoziomiewsi.Uwzgldniajcograni czenia w pomiarze jego poziomu, jako kryterium wzito pod uwag aktyw no ludnoci wiejskiej w podnoszeniu wiedzy i kwalifikacji zawodowych. Przeanalizowano równie dostpno przestrzenn i oceny jakoci funkcjo nowania wybranych instytucji spoecznych (edukacyjnych, szkoleniowych, kulturalnych,opiekizdrowotnej).Wtymkontekcieokrelonozrónicowanie badanychwsipodktemjakocizasobukapitauludzkiego,jakimcechujsi ichmieszka cy. Uznano, e analiza roli kapitau ludzkiego w rozwoju obszarów wiej skichwymagaaprzeprowadzenianastpujcychczynnocibadawczych: 1. kategoryzacjiwsizewzgldunawystpieniezjawiskarozwoju; 2. okrelenia rozpowszechnienia dziaa na rzecz zwikszenia wiedzy oraz podnoszeniakwalifikacjizawodowychwródmieszka cówwsi; 3. okreleniadostpnociprzestrzennejijakocifunkcjonowaniainstytucji, zafunkcjktórychuznajesitworzeniekapitauludzkiego; 4. zbadaniezwizkupomidzyrozpowszechnieniemdziaa narzeczzwik szenia wiedzy i podnoszenia kwalifikacji zawodowych wród mieszka cówwsi,dostpnociprzestrzennijakocifunkcjonowaniaww.insty tucjiarozwojemwsi. Przeprowadzeniebada wzakresierozwoju,jakiksztatowaniasikapi tau ludzkiego stwarza potrzeb analiz w dynamicznym wymiarze. Z tego wzglduwpracywykorzystanonietylkowynikibada ankietowychprzeprowa dzonychw2011,alerówniew2005roku.Wodniesieniudowybranychzagad nie wzestawieniachokrelonorównielatawczeniejsze,tj.okres20002005. 14. D. Koodziejczyk, Wprowadzenie, Wnioski i rekomendacje [w:] M. Gospodarowicz, H.Kaua,D.Koodziejczyk,A.Wasilewski,(2009),Instytucjonalneinstrumentyksztatowania kapitau ludzkiego i spoecznego na obszarach wiejskich województwa mazowieckiego, RaportPW,nr138,IERiG

(13) PIB,Warszawa,s.78,121123.. 9.

(14) 10 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. Panelowy charakter bada prowadzonych na tej samej próbie miejscowoci wiejskichrozmieszczonychnatereniecaegokrajuwpeniumoliwiaprzepro wadzenie analiz w okrelonych przedziaach czasowych. Okrelenie wzajem nych powiza poziomu kapitau ludzkiego i lokalnego rozwoju wymagao wpierwszejkolejnociwyborukryteriówrozwojudlabadanychwsi.Zuwagina wieloaspektowe rozumienie tego procesu (ekonomiczne, spoeczno demograficzne, rodowiskowe), przy jego wyznaczaniu uwzgldniono kilka elementów,wtymodnoszcychsido: dziaalnociinstytucjipublicznych(gminy); poziomuzrónicowania(wielofunkcyjnoci)lokalnejgospodarki; mobilnoci w zakresie liczby gospodarstw domowych (rodzin) w bada nychwsiach; stanurodowiskanaturalnegowobrbiebadanychmiejscowoci. Wskazaneprzejawyrozwojuwsiszesobpowizanepoprzezwzajemne oddziaywaniei uwarunkowania.Dziaaniaorganówwadzylokalnejmajbez poredniwpywnasytuacjgospodarczadministrowanegoprzezsiebieobsza ru,jakinapanujcenanimwarunkirodowiskowe.Wadzanaszczeblugminy jest dysponentem rónych instrumentów polityki umoliwiajcych programo wanie i uczestnictwo w procesie rozwoju, a zwaszcza jego ukierunkowanie. Zkolei poziom zrónicowania lokalnej gospodarki i poszczególnych rynków okrelaj zarówno realia funkcjonowania podmiotów wadzy publicznej, jak ioddziauje na kondycje rodowiska naturalnego, a take przekada si na poziom ycia miejscowej ludnoci. Kondycja lokalnej gospodarki uzaleniona jest od wielkoci, struktury demograficznej i spoecznych cech populacji za mieszkujcejdanyobszar.Istotnymczynnikiemoddolnegorozwojudanejmiej scowocimogsta sizasobynaturalne,corównieniepozostajebezwpywu nacechydemograficzneirozwójkapitauludzkiego. Uznano,inasilenierozwojuzaleyodprzeprowadzeniaprzezlokalnein stytucje przedsiwzi inwestycyjnych w publiczn infrastruktur techniczn lub/i spoeczn wsi15. Dokonanie takich inwestycji ze rodków publicznych pozytywnie oddziauje nie tylko na wzrost gospodarczy poprzez tworzenie efektu mnonikowego w skali lokalnej, ale take powinno przekada si na poprawpoziomu ycia mieszka ców. Z kolei brak takich dziaa prowadzi do 15. B.Kukla,(2006),Rozwójlokalnyawydatkigmin,ProblemyZarzdzania,FinansówiMarke tingunr10,Ekonomiczneiorganizacyjneinstrumentywspieraniarozwojulokalnego,Zeszyty NaukoweUniwersytetuSzczeci skiegonr437,Szczecin,s.146..

(15) Wprowadzenie. stanuprzeciwnego–zastojuekonomicznego,cowkonsekwencjiopó niatem popolepszeniawarunkówbytowychludnoci. Istotnyaspektpostpugospodarczegodotyczystopniadywersyfikacjilo kalnej gospodarki. Przyjto, i w zwizku ze zmniejszaniem si roli rolnictwa wgospodarce, lokalne rynki oparte wycznie o ten sektor, ograniczaj moli woci poszczególnych obszarów na wielofunkcyjny rozwój oraz na osiganie przez ludno dochodów na satysfakcjonujcym poziomie. Wystpowanie jednostek gospodarczych z pozarolniczego sektora produkcji iusug przekada sizazwyczaj na wzrost zoonoci i atrakcyjnoci lokalnych rynków produkcji, konsumpcji,pracy,aletakezwikszaprawdopodobie stwoosiganiarelatyw niewikszychzarobkówprzezichuczestników.Dlategodowsirozwijajcychsi zaliczono miejscowoci, w których w stosunku do poprzedniego okresu bada nia, odnotowano wzrost liczby rodzin z osobami prowadzcymi dziaalno gospodarcznawasnyrachunek. Nieodczncechrozwojuwsijestrówniejejywotno .

(16) ywotno wsi waspekciespoecznymzapewniadodatniruchnaturalnyludnocilub/idodatnie saldomigracji.Mobilno przestrzenna,jejskalaorazkierunekprzekadasina zahamowanie lub zagodzenie, obecnie czsto wystpujcych na obszarach wiejskich,procesówspoecznegozanikaniawsi(wyludnianiewsi,starzeniewsi)16. Kolejny czynnik, coraz bardziej znaczcy w rozwoju terenów wiejskich, dotyczy stanu rodowiska naturalnego. Degradacja przyrody, utrata walorów krajobrazowych, zazwyczaj w bliszej lub dalszej konsekwencji odzwierciedla pogorszenie si warunków ycia i prowadzenia dziaalnoci rolniczej oraz spa dek atrakcyjnoci osiedle czej danego obszaru. Dlatego procesy rozwoju wsi corazsilniejczsizdziaaniemnarzeczzachowaniawiejskiejprzyrody. Przeprowadzona w opracowaniu kategoryzacja poszczególnych wsi wzakresie wystpienia procesów rozwojowych opieraa si na kryteriach jakociowoilociowych.Opisaneprzejawyrozwojuwsiposuyydostworze nia zmiennych diagnostycznych (tabela 1). Zmienna inwestycje komunalne dotyczya prac z zakresu infrastruktury technicznej i spoecznej wykonanych przez gmin wdanej wsi w okresie 20052011. Zrónicowanie funkcjonalne lokalnejgospodarkiokrelonopoprzezliczbrodzinzosobamiprowadzcymi pozarolnicz,indywidualndziaalno gospodarcz. 16. A. Wrzochalska (red.), (2012), Mobilno przestrzenna i spoeczna ludnoci wiejskiej, Raportnr45,ProgramWieloletni20112014,IERiG

(17) PIB,Warszawa,s.78.. 11.

(18) 12 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. Tabela1.Przyjtekryteriaprocesurozwojubadanychwsi Przesanki rozwoju. dziaalno wadzy lokalnej. Nazwazmiennejdiagnostycznej. x1 –inwestycjekomunalne winfrastrukturtechniczn ispoecznprzeprowadzone wokresie20052011.. Jednostkamiary. Poziomrozwoju. zmienna zerojedynkowa (0–brak inwestycji; 1–przeprowa dzenie inwestycji). x1. 1. x2 a –liczbarodzinzosobami poziom zrónico wania gospodarki wiejskiej. stanludnoci. prowadzcymipozarolnicz, indywidualndziaalno gospodarczwroku2005; x2b –liczbarodzinzosobami. zmienna ilociowa. x2a. ! x 2b . prowadzcymipozarolnicz, indywidualndziaalno gospodarczwroku2011. x 3 a –liczbarodzinwewsi w2005; x 3 b –liczbarodzinwewsi w2011; x 3 c –liczbarodzin,które wyemigrowayzbadanejwsi wokresie20052011; x3d –liczbarodzinktóre. zmienna ilociowa. ( x 3b ! x. 3a. ) (x. 3d. x 3c ) . osiedliysiwbadanejwsi wokresie20052011. x 4 –stopie zanieczyszczenia glebw2005; x 4 a –stopie zanieczyszczenia glebw2011; x 5 –stopie zanieczyszczenia. stan rodowiska naturalnego. wódw2005; x5a –stopie zanieczyszczenia wódw2011; x 6 –stopie zanieczyszczenia powietrzaw2005; x6 a –stopie zanieczyszczenia powietrzaw2011; x 7 –stopie zanieczyszczenia lasóww2005; x7 a –stopie zanieczyszczenia lasóww2011.. zmienna ilociowa K ( x 4 , x5 , x6 , x7 ) K ( x 4a , x5a, x6a, x7a ) (1–najniszy stanczystoci; 5–najwyszy stanczystoci). ródo:OpracowaniewasnenapodstawieankietyIERiGPIB.. .

(19) Wprowadzenie. Wtymprzypadkurozwójdotyczymiejscowoci,wktórychliczbarodzin zosobamiprowadzcymidziaalno gospodarczodnotowanaw2011r.prze wyszaaanalogicznwarto dlaroku2005.Zmienneodnoszcesidoliczeb nocirodzinodzwierciedlaystanpopulacjiwsi,uksztatowanywwynikuproce sówdemograficznych(podno ,umieralno ,formowaniesiirozpadrodzin) oraz zjawisk migracyjnych. W tym aspekcie przyjto, e przejawami rozwoju wsi byy dodatnie wartoci salda liczebnoci rodzin oraz migracji w latach 2011 i 2005. Z kolei stan rodowiska naturalnego oceniono na podstawie szacunkówstopniazanieczyszczeniagleb,wód,powietrzailasówwewsiach objtychankietyzacj17. W dalszych czciach pracy miejscowoci, w przypadku których odno towano wikszo , czyli co najmniej trzy z czterech wybranych przesanek rozwoju, okrelono mianem wsi rozwojowych. Reszt sporód badanych miejscowoci,tj.naterenach,gdzieodnotowanorelatywniemniejszenasile nie przesanek rozwoju bd ich brak, zdefiniowano jako pozostae. Obrane kryteriumsuyoukazaniurolikapitauludzkiegowrozwojubadanychmiej scowoci.Przyjtozaoenie,irozwójwzgldnieczciejmógdotyczy wsi, których mieszka cy byli aktywni w podnoszeniu wiedzy i kwalifikacji zawo dowychorazgdziedostpno doinstytucjiwspomagajcychpoprawkapi tau ludzkiego, a take jako ich funkcjonowania, byy na odpowiednio wysokimpoziomie. 2.Przestrzennezrónicowaniewnasileniurozwojubadanychmiejscowoci Zprzeprowadzonych bada wynika, i rozwójodnotowano w36,8% spo ród ogóu badanych miejscowoci. Proces ten w okresie 20052011 nie mia jednak równomiernego charakteru (mapka 1). Najsilniej zaznaczy si on wobrbie makroregionu poudniowozachodniego, gdzie korzystne zmiany odnotowano w 66,7% wsi. Dane ankietowe wykazay, e relatywnie najszybszy pod wzgldem tempa poprawy rozwój w granicach województw lubuskiego, dolnolskiegoiopolskiegowynikazkilkuczynników.Popierwsze,wwikszoci tamtejszychmiejscowocipodejmowanebyyinwestycjegminnewinfrastruktu rtechnicznispoeczn.Jeelichodzioinfrastrukturtechniczn,tonajczciej budowano i remontowano drogi, przystanki autobusowe i chodniki. Nakady. 17. Respondenci oceniali stan czystoci rodowiska naturalnego we wsi i najbliszej okolicy wskaliodjednegodopiciu,przyczympi oznaczanajwyszystanczystoci.. 13.

(20) 14 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. winfrastrukturspoeczndotyczyy zkolei budowylub modernizacjiszkó,hal iboisksportowych,bibliotekorazwietlicwiejskich. Mapka1.Przestrzennezrónicowaniewwysokociodsetkawsi wedugnasileniasymptomówrozwojuwlatach20052011*. V. 50,0. I. . II. 60,0. 22,6. wysokiudzia IV. 66,7. niskiudzia III. 66,725,0 * Poszczególnym makroregionom odpowiadaj nastpujce oznaczenia i województwa: rodkowozachodni (I) – kujawskopomorskie i wielkopolskie; rodkowowschodni (II) – mazowieckie, lubelskie, ódzkie i podlaskie; poudniowowschodni (III) – maopolskie, pod karpackie, lskie i witokrzyskie; poudniowozachodni (IV) – dolnolskie, lubuskie iopolskie; pónocny (V) – pomorskie, warmi skomazurskie i zachodniopomorskie. W badaniach IERiG

(21) PIB makroregiony wyodrbniono na podstawie cech spoeczno ekonomicznych rolnictwa i obszarów wiejskich, przy uwzgldnieniu historycznie uksztato wanychuwarunkowa rozwojugospodarczegowrónychczciachkraju. ródo:ankietaIERiGPIB.. Podrugie,naopisywanychterenachwanalizowanymokresiestosunkowo najrzadziejodnotowanopogorszeniestanurodowiskanaturalnego.Przeciwnie, wporównaniudopoprzedniegobadania,czciejdeklarowanopoprawwtym zakresie. Dodatkowo warto podkreli , i w wikszoci wsi z tego regionu.

(22) Wprowadzenie. iwich okolicach wystpoway niezanieczyszczone powietrze, gleby, wody ilasy.Kolejndeterminantponadprzecitnejpoprawywprzejawachrozwoju wsi w makroregionie poudniowozachodnim bya przedsibiorczo miesz ka ców. W analizowanym siedmioleciu w niemal kadej miejscowoci zwik szya si liczba rodzin z osobami prowadzcymi dziaalnoci gospodarcz na wasny rachunek. Trzeba jednak zaznaczy , i korzystna dynamika odnoszca si do poszczególnych przejawów rozwoju w przypadku czci miejscowoci zmakroregionupoudniowozachodniegowynikaazwczeniejwystpujcych zapó nie .Wszczególnocidotyczyyonestanurodowiskanaturalnegooraz rozpowszechnieniaindywidualnejdziaalnocigospodarczej. Na przeciwlegym biegunie pod wzgldem przejawów tempa rozwoju znalaz si makroregion rodkowowschodni. Odsetek miejscowoci, w których w2011rokuodnotowanotakiproceswstosunkudosytuacjiw2005roku,by tamrelatywnienajniszyiwyniós22,6%.Naobszarachwiejskichwojewództw: mazowieckiego, ódzkiego, podlaskiego i lubelskiego relatywnie najsilniej za znaczyysizjawiskawyludniania.Wzdecydowanejwikszocizankietowanych miejscowoci odnotowano spadek liczby mieszka ców, wywoany po czci migracjami (na ogó do miast, nieco rzadziej do innych wsi i za granic) oraz czciowo zanikiem gospodarstw domowych osób z najstarszej grupy wieko wej. W wymienionych województwach, zwaszcza w podlaskim, lubelskim imazowieckim zaznaczyy si tereny o duej intensywnoci wyludniania, co byo spowodowane przede wszystkim starzeniem si populacji i zwikszon mobilnoci przestrzenn w kierunku terenów zurbanizowanych. Na opisywa nychobszarachrelatywnieniewielkibyudziawsi,gdziezaznaczyasiwicej nijednasporódwyodrbnionychwtabeli1przesanekrozwoju.Nawetjeeli w skali lokalnej odnotowano wzrost przedsibiorczoci to nie towarzyszyy temukorzystnezjawiskaludnocioweczyrodowiskowe. 3.Zwikszaniewiedzyipodnoszeniekwalifikacjizawodowych ludnociwiejskiej Z przeprowadzonych dotd bada wynika jednoznacznie, e nastpia poprawa poziomu wyksztacenia ludnoci wiejskiej. Znaczco przybyo miesz ka cówwsilegitymujcychsidyplomemstudiówwyszychczyzdanmatur. Wporównaniudookresupoowylat90.,podkonieclatdwutysicznychwród ludnociwiejskiejodsetekosóbzwyksztaceniemwyszymwzrósponadczte rokrotnie, a z wyksztaceniem rednim ponad pótorakrotnie. Ubyo z kolei. 15.

(23) 16 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. osób,któreuko czyytylkoszkopodstawow.Upodstawpozytywnychten dencjiedukacyjnychleayróneprzyczyny,odwkroczeniawwiekaktywnoci zawodowej pokolenia wyu demograficznego lat 80., przez ogóln zmian spoecznokulturowych postaw w odniesieniu do ksztacenia, a po wzrost wymaga rynku pracy odnonie kwalifikacji pracowników18. Niezalenie od procesów wyrównywania si poziomów wyksztacenia utrzymywaa si luka edukacyjnamidzymieszka camiwsialudnocizmiast.Rónicewpoziomie wyksztaceniamidzywymienionymikategoriamispoecznymiwdalszymcigu byyznaczce.Przykadowo,w2009rokunaobszarachwiejskichodsetekosób z wyksztaceniem wyszym by niespena trzykrotnie niszy ni w miastach. Dysproporcje midzy wskazanymi kategoriami ludnoci odnonie poziomu wiedzy i kwalifikacji, pojmowanego nie tylko poprzez wyksztacenie, moga pogbia równie skala rozpowszechnienia uczestnictwa w rónych formach pozaszkolnegoksztacenia:kursachzawodowychiszkoleniach.Zaangaowanie w podnoszenie kwalifikacji, postrzegane jest w teorii ekonomii jako jedne znajwaniejszychrodzajówinwestycjiwkapitaludzki,którymabezporednie przeoenie zarówno na poziom dochodów, jak i wystpowanie wzgldnie mniejszegoryzykautratypracy19.Jestonoszczególnewanewprzypadkuosób w rednim i w starszym wieku, od dawna aktywnych zawodowo. Udzia wszkoleniach czy kursach powinien zwiksza nie tylko osigany przez nich dochód z wykonywanej pracy (np. poprzez wzrost wydajnoci), ale take sta nowi zabezpieczenieprzedzwolnieniem.Wynikatozfaktu,ipracodawcys relatywniemniejskonnizrezygnowa zusugpracownika,wktóregowczeniej zainwestowali. Jak ju wspomniano, korzystanie z pozaszkolnych usug eduka cyjnych ludnoci wiejskiej, w tym szczególnie w osób w rednim wieku, miao wPolscemiejscerzadko20. WynikiankietyIERiG

(24) PIBdokumentujfakt,iw2011rokuwniespena co pitej badanej wsi mieszka cy zdobyli pozaszkolne kwalifikacje zawodowe poprzezudziawpozarolniczychkursachzawodowychorazkursachogólnorol niczych (tabela 2). W niemal co ósmej miejscowoci deklarowano z kolei uczestnictwoludnociwkursachspecjalistycznych.Analizadanychwodniesie 18. M.Dudek,(2012),Wybraneuwarunkowaniazmianpoziomuwyksztacenialudnociwiejskiej wPolsce,RocznikiNaukoweSERiA,t.XIV,z.3,WarszawaPozna Biaystok,s.6567. 19 G.Becker,(1993),Humancapital.Atheoreticalandempiricalanalysis,withspecialrefer encetoeducation.Thirdedition,ChicagoUniversityPress,ChicagoLondon,s.21. 20 I.Grabowska,I.E.Kotowska,(2009),Statusedukacyjnyczonkówgospodarstwdomowych, [w:]J.Czapi ski,T.Panek(red.),Diagnozaspoeczna2009.Warunkiijako yciaPolaków, RadaMonitoringuSpoecznego,WyszaSzkoaFinansówiZarzdzania,Warszawa,s.9093..

(25) Wprowadzenie. niu do aktywnoci mieszka ców wsi w podejmowaniu dziaa na rzecz zwik szania wiedzy i kwalifikacji wykazaa wystpowanie kilku prawidowoci. Po pierwsze, ze wszystkich wymienionych wyej form nabywania pozaszkolnych kwalifikacji na stosunkowo wiksz skal korzystaa ludno z miejscowoci, gdzie odnotowano symptomy rozwoju. Uko czenie pozarolniczych, ogólnorol niczych i specjalistycznych kursów, cechowao ludno z odpowiednio 21,4;35,7oraz17,9%tychwsi(Aneks,rysunek1). Tabela2.Uczestnictwoludnociwiejskiejwksztaceniupozaszkolnym wlatach20052011 Wyszczególnienie. pozarolniczekursyzawodowe kursyogólnorolnicze kursyspecjalistyczne. Wyszczególnienie. pozarolniczekursyzawodowe kursyogólnorolnicze kursyspecjalistyczne. Odsetekwsizmieszka cami,którzyzdobylipozaszkolne kwalifikacjezawodowe wtymmakroregiony*: ogóem I II III IV V 19,7 20,0 12,9 31,3 22,2 20,0 19,7 30,0 22,6 6,3 0,0 40,0 13,1 20,0 16,1 6,3 22,2 0,0 Odsetekludnocirolniczej**wródogóuosób,któreuzyskay pozaszkolnekwalifikacjezawodowe wtymmakroregiony: ogóem I II III IV V 25,0 0,0 42,9 14,3 36,4 35,0 92,4 97,3 82,1 100,0 0,0 96,9 76,0 6,7 79,8 100,0 100,0 0,0. *. nazwymakroregionówtakjakmapce1. **. czonkowierodzinzuytkownikiemgospodarstwarolnego. ródo:ankietaIERiGPIB.. Po drugie, zainteresowanie ludnoci wiejskiej poszczególnymi rodzajami kwalifikacji byo zrónicowane iwizao si z typem rodziny oraz miejscem zamieszkaniawokrelonymmakroregionie.Kursyogólnorolniczeispecjalistycz newybieraywzgldnieczciejosobypochodzcezrodzinrolniczychnizbez rolnych. Wród ogóu uczestników zaj z tematyki ogólnorolniczej oraz zprzedmiotów specjalistycznych a 92,4% i76,0% stanowili czonkowie rodzin uytkujcych gospodarstwa rolne. Stosunkowo wiksza partycypacja ludnoci rolniczej wkursach tego typu wynikaa z relatywnie szerszej oferty edukacyjnej skierowanej do tej zbiorowoci. Szkolenia dla rolników czy dla osób zatrudnio nychwrolnictwie,obejmujcychzarównoogóln,jakifachowtematykodby. 17.

(26) 18 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. waysinaobszarachwiejskichnaduskaldzikirozpowszechnieniuprogra mówpublicznych21. Zdobywanie pozarolniczych kwalifikacji zawodowych miao miejsce sto sunkowo najczciej we wsiach makroregionu poudniowowschodniego. Uko czeniekursówtegotypuprzezmieszka cówdeklarowanow31,3%miej scowoci z tych terenów. W tamtejszych wsiach od dawna rozpowszechniona bya praca w sektorach przemysu czy usug. Std mogo wynika relatywnie wiksze zainteresowanie ludnoci kwalifikacjami uytecznymi w branach nierolniczych. Z kolei kursy rolnicze podejmowano wzgldnie najczciej na terenach otradycyjniewysokimpoziomierozwojurolnictwa,czyliwmakrore gionie rodkowozachodnim (tj. w województwach wielkopolskim i kujawsko pomorskim) i na obszarach makroregionu pónocnego (w województwach zachodniopomorskim,pomorskimiwarmi skomazurskim)gdzieodlatwyst powaynajwikszeobszarowogospodarstwarolne.Uko czeniekursówogólno rolniczychstwierdzanoodpowiedniowprzypadkumieszka cówz30i40%wsi zewskazanychmakroregionów. 3.1. Podnoszenie wiedzy i kwalifikacji zawodowych rolników i osób zatrud nionychwrolnictwie Jedn z najwaniejszych instytucji dziaajcych na rzecz zwikszenia wiedzyikwalifikacjirolnikóworazosóbzatrudnionychwrolnictwiesplacówki doradztwarolniczego.Instytucjeterealizujswojezadaniam.in.poprzezszko lenia, kursy zawodowe, spotkania informacyjne czy konsultacje. Jakwynika ze zgromadzonych przez IERiG

(27) PIB danych w latach 20052011 zmniejszyy si wbadanychwsiachzasigorazintensywno funkcjonowaniasubdoradczych (tabela3).Wporównaniudookresu20002005odsetekwsi,wktórychodbyy si spotkania rolników z pracownikami wspomnianej organizacji zmala o 6,6 pkt.proc.,tj.z80,3do73,7%.Wlatach20052011spotkaniarolnikówzdorad camiodbywaysinaogóraznakilkalat(58,9%sporódogóuwsi).Znacznie rzadziej miay one miejsce wicej ni raz a mniej ni pi razy (28,6% wsi). Piciokrotnie i wicej spotka z doradcami zorganizowano w 12,5% badanych 21. W latach 20042008 w ramach realizacji dwóch edycji dziaania „Szkolenia”, które byo czci SPO „Rolnictwo” szkoleniami objto ponad 414 tys. rolników i osób zatrudnionych wrolnictwieiwlenictwie.Wlatach20072013dzikirealizacjidziaania„Szkoleniazawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i lenictwie” planuje si objcie t usug edukacyjn ponad400tys.osób,por.:M.Dudek,(2010),Kapitaludzkiwrolnictwieorazwybraneinstru mentyjegowsparcia,KomunikatyRaportyEkspertyzy,nr540,IERiG

(28) PIB,Warszawa,s.2426..

(29) Wprowadzenie. wsi.Trzebazaznaczy ,iwporównaniudopoprzedniegookresubadania,odse tekmiejscowocizrelatywniewikszliczbkontaktówzdoradcamizwikszy siniespenadwukrotnie.Niezmieniatofaktu,ewlatach20052011rolnicy czyosobypomagajcewgospodarstwiewzgldnierzadziejkorzystalizewska zówek pracowników jednostek doradztwa rolniczego. Cho nadal spotkania odbywaysiwwikszociwsi,spadekichrozpowszechnieniawiza naleyze wzmoonaktywnociorodkówdoradztwarolniczegowpoprzednimokresie. Wszczególnocidotyczyotodrugiejpoowylatdwutysicznych,któreprzypa dy na pocztek czonkostwa Polski w UE i objcia krajowego rolnictwa WPR. Zasadnicze zmiany dotyczce organizacji rynków rolnych czy prowadzenia dziaalnoci rolniczej wymagay wtedy szerokiego wsparcia informacyjnego idoradczego. Uczestniczyy w nim przede wszystkim placówki publicznego doradztwa.Przedmiotemdziaa pracownikówtychsubbyawówczaspomoc wkorzystaniuzrónychinstrumentówWPR(gówniepatnocibezporednich). Kilkalatpoakcesjisytuacjaniewymagaajutakintensywnychdziaa ,ponie waznacznacz rolnikówdostateczniezapoznaasizniezbdnymiinforma cjami.Nieoznaczatojednak,espadozainteresowanieuytkownikówgospo darstwfachowymiporadami.Wzrastajcakonkurencjanarynkachrolnychoraz rosncewymaganiaodnoniejakociprodukcjiwymagajposzerzaniawiedzynie tylko wsferze systemowej organizacji sektora rolnego, ale i w zakresie metod produkcji, zarzdzania gospodarstwem, marketingu czy sytuacji rynkowej. Ze braneinformacjewiadczotym,ewlatach20052011wewsiachrozwojowych spotkania z doradcami organizowano na wiksz ni w pozostaych miejscowo ciach skal (Aneks, rysunek 2). Kontakty tego typu miay miejsce w przypadku 85,7%wsirozwojowychiwzgldnieczciejbyypowtarzane. Odlego niestanowiaistotnejbarierywkontaktachrolnikówzdorad cami(tabela4).Zbada IERiG

(30) PIBwynika,iprzecitniepalcówkidoradztwa rolniczego byy oddalone od badanych wsi o 13 kilometrów. Zarówno w skali kraju, jak i w poszczególnych makroregionach wska nik ten ksztatowa si na podobnympoziomie,czyliod10do15kilometrów.Wartozaznaczy ,ew2011 w przypadku poowy sporód ankietowanych miejscowoci dystans ten nie przekracza 10 kilometrów. Dodatkowo w poszczególnych makroregionach odlegoci wsi od placówki doradczej nie przekadaa si bezporednio na do stpno pracowników sub doradczych w formie spotka . Przykadowo, w2011 roku najmniejszy odsetek wsi, w których zorganizowano spotkania zdoradcami odnotowano na terenie makroregionu pónocnego (tabela 3). redniaodlego miejscowociodinstytucjidoradztwarolniczegonatamtych terenach bya nisza od przecitnej w kraju. O malejcym znaczeniu dystansu. 19.

(31) 20 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. przestrzennego w kontaktach usugobiorców z doradcami wiadczyy równie opinie tych pierwszych. W zdecydowanej wikszoci sporód badanych wsi, rolnicyniesygnalizowali,iodlego wjakikolwieksposóbbyaprzeszkodwe wspópracy z przedstawicielami sub doradczych. Warto doda , i sze lat wczeniej przeciwne opinie odnotowywano nieco czciej22. Niewtpliwie znaczenie miao tu rozpowszechnienie samochodów oraz moliwo innych form kontaktów (telefony, Internet). Warto doda , i w czci miejscowoci pracownicyorodkówdoradztwabylirówniewokrelonychdniachigodzinach dostpnidlazainteresowanychwsiedzibieurzdugminy. Tabela3.Spotkaniarolnikówzdoradcamiwlatach20002011 Odsetekwsi,wktórychodbyysi spotkaniazdoradcamiwlatach 20002005 20052011 80,3 73,7 62,3 58,9 31,1 28,6 6,6 12,5. Wyszczególnienie ogóem (wtym:)jedno x wicejnijednoaleniewicejnipi x wicejnipi Makroregiony rodkowozachodni rodkowowschodni Poudniowowschodni Poudniowozachodni Pónocny. 70,0 90,3 75,0 55,6 90,0. 90,0 74,2 81,3 77,8 40,0. ródo:ankietaIERiGPIB.. BadaniaIERiG

(32) PIBz2011rokuwskazujnapoprawocenyfunkcjonowa niaplacówekdoradztwarolniczego.Rolnicyzwikszocibadanychwsipozytyw nieocenilipractychinstytucji.Wokresie20052011odsetekkorzystnychocen w poszczególnych miejscowociach zwikszy si o 9,2 pkt. proc., z 46,1 do 55,3%. Wwypowiedziach respondentów podkrelano niezawodno i wysokie kompetencjepracownikówsubdoradczych(zawszemonaliczynaichpomoc; dziaaj sprawnie;maj dueuznaniew ródrolników).Badaniwskazywalirów nienastosowaniewaciwychmetodupowszechnieniawiedzyorazkonieczno dalszego funkcjonowania systemu doradztwa, m.in. ze wzgldu na istniejce 22. A. Sikorska, (2006), Doradztwo rolnicze – opinie mieszka ców wsi o dziaalnoci ODR, ZagadnieniaDoradztwaRolniczegonr1(45),CentrumDoradztwaRolniczegowBrwinowie, OddziawPoznaniu,Pozna ,s.89..

(33) Wprowadzenie. zapotrzebowanie wród zainteresowanych tego typu pomoc rolników (naley cieprzekazuj informacjepoprzezszkolenia;ODRys potrzebne;korzystaj cys zadowoleni).Wartododa ,ipozytywnezdaniaopracydoradcówrolnychczy ysizczstotliwocikontaktówznimi.Przykadowo,wanalizowanymokresie 20052011 spotkania z doradcami powtarzane byy najczciej w miejscowo ciach makroregionu rodkowozachodniego. Jednoczenie na tych terenach opinie o publicznym doradztwie rolnym byy relatywnie najlepsze (w 70% wsi dominoway pozytywne oceny). Mona sdzi , i na obszarach zazwyczaj koja rzonych z rynkowo ukierunkowanym i dochodowym rolnictwem wystpowa wzgldniewikszypopytnaprofesjonalnedoradztwosucerozwojowigospo darstwrolnych23.Wtymprzypadkuczstotliwo wspópracyobustronprzeka daasim.in.nazadowolenierolnikówzjakociwiadczonychusug. Tabela4.Dostpnoprzestrzennaplacówekdoradztwarolniczegoiocena ichfunkcjonowaniawbadanychwsiach Odlegobadanychwsiodplacówekdoradztwarolniczegow2011roku(wkm) rednia 13 mediana 10 Opinieoplacówkachdoradztwarolniczego wlatach: Oceny(w%) 2005 2011 pozytywne 46,1 55,3 negatywne 31,6 26,3 rednie 6,5 3,9 brakzdania 15,8 14,5 ogóem 100 100 ródo:ankietaIERiGPIB.. Nieoznaczatojednak,ewskalicaegokrajuniezgaszanozastrzee do funkcjonowaniaplacówekdoradztwarolniczego(tabela4).W2011negatywne opinie w tym zakresie odnotowano w przypadku 26,3% ankietowanych wsi. Icho w porównaniu do poprzedniego badania odsetek ten zmala o ponad 5pkt. proc. (z 31,6 do 26,3%), to w obu okresach deklarowano podobne za 23. Zbada wynika,izplacówkamidoradztwarolniczegowspópracowalirelatywnienajczciej uytkownicy gospodarstw rolnych o duym areale UR oraz znaczcej skali produkcji, por. M.Dudek, (2009), Korzystanie z usug niematerialnego wspierania rolników po przystpieniu polski do Unii Europejskiej, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego nr 4 (59), Centrum Doradztwa RolniczegowBrwinowie,OddziawPoznaniu,Pozna ,s.124125.. 21.

(34) 22 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. strzeeniadopracyopisywanychinstytucji.Krytyczneopinienajczciejodnosi y si do zbyt duej biurokratyzacji i zego sposobu dziaania systemu (maa aktywno pracowników),brakuprzydatnociuzyskiwanychinformacji(zb dna, zbytrozbudowanaiopornainstytucja;pomagaj jakmusz ,zbytmaezaanga owanie; nie wychodz z ofert do rolnika; niech tnie udzielaj porad; rolnicy s zbyt pó

(35) no informowani; trudno dost pna pomoc; pomoc tylko w zakresie podstawowym;nieopacasi znichkorzysta).Zarównow2005,jakiw2011 roku krytyczne uwagi w kwestii dziaania publicznych placówek doradczych zgaszano stosunkowo najczciej we wsiach makroregionu poudniowo zachodniego.Jakwynikazdeklaracjirespondentów,uytkownicygospodarstw preferowalitamkorzystaniezewsparciadoradczegoinnychpodmiotów,takich jak: izby rolnicze, ARiMR, prywatne firmy doradcze, producenci rodków pro dukcjiczyodbiorcysurowcówrolnych.Niezalenieodwystpowanianiekorzyst nychopiniiofunkcjonowaniapublicznychplacówekdoradczychwczcibadanych miejscowocisygnalizowanobrakzainteresowaniawacicieligospodarstwrolnych korzystaniemzichusug.Sytuacjatadotyczyanaogómiejscowoci,gdzierolnicy dysponowali niewielkim areaem UR i prowadzili produkcj roln na niewielk skalbd wogóle.Wtakichprzypadkachrespondenciniejednokrotnienieodno silisidojakocipracysubdoradczych. W latach 20052011 zaszy pewne zmiany jeli chodzi o tematyk poru szan na spotkaniach rolników z pracownikami sub doradczych (rysunek 2). Wtym okresie najczciej omawiano zagadnienia zwizane z instrumentami politykirozwojuobszarówwiejskichorazinnymiunijnymifunduszami.Kwestie te byy przedmiotem spotka z doradcami w poowie sporód ankietowanych wsi, gdzie odbyy si takie zebrania. Nieco rzadziej na spotkaniach suby do radcze przekazyway informacje odnonie korzystania z patnoci bezpored nich(w37,5%miejscowoci)orazstosowaniarodkówochronyrolin(17,9%). WzwizkuzestopniowymwdraaniemwPolsceprzepisów,którezobowizuj rolników do gospodarowania respektujcego dobr kultur roln, stan rodo wiskanaturalnego,zdrowiepubliczne,zdrowieidobrostanzwierztorazzdro wotno rolin, cz spotka w badanych wsiach dotyczya zasad wzajemnej zgodnoci(10,7%). W porównaniu do wczeniejszego badania, zauwaalna bya mniejsza koncentracja na kwestii patnoci bezporednich a wiksza na problematyce pozyskiwaniawsparciazrónychfunduszyUE,wtymgównienakorzystaniuze rodkówprzeznaczonychnarozwójgospodarkiywnociowejiobszarówwiej skich. Naley sdzi , i w cigu kilku lat od objcia polskiego rolnictwa WPR.

(36) Wprowadzenie. beneficjenci dostatecznie zaznajomili si z funkcjonowaniem systemu dopat bezporednich. wiadczyo o tym m.in. niesabnce zainteresowanie tym in strumentem, pozostajce od kilku lat na podobnym i wysokim poziomie24. Jed noczenienaleyprzewidywa ,ezwikszyosizapotrzebowanienainformacje zwizane z instrumentami pomocy dostpnymi w ramach programów rozwoju rolnictwa i regionów wiejskich (dotyczcymi m.in. pozyskiwania rodków na: przeprowadzenieinwestycjiwgospodarstwachrolnychczynaichmodernizacj, podjciedziaalnocigospodarczej),korzystaniezktórychbyonaogótrudniej szeizwizanezespenieniemdodatkowychwarunkówpostroniebeneficjenta. Rysunek2.Zagadnieniaporuszanewkontaktachzrolnikówzdoradcami wlatach20052011(odsetekwsizdanymtematemspotkania)*. *. Odsetkiniesumujsidostuzewzgldunamoliwo kilkuodpowiedzi.Za100%przyjto liczbwsi,wktórychodbyysispotkaniazdoradcamirolnymi. ródo:ankietaIERiGPIB.. Z przeprowadzonych bada wynika ponadto, e w wikszoci badanych miejscowoci rolnicy nie sygnalizowali zapotrzebowania na specjalistyczne porady z zakresu zarzdzania gospodarstwem rolnym, produkcji, usug czy. 24. Wlatach20042011liczbawydanychprzezARiMRdecyzjioprzyznaniupatnociobszaro wychwahaasiod1356tys.do1469tys.,za:SystemInformacjiZarzdczejARiMR,stanna 21.11.2012r.. 23.

(37) 24 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. zakadania grup producenckich. W 2011 roku brak zainteresowania takimi usugami odnotowano w ponad poowie sporód wsi objtych ankietyzacj. Niemniej,wcotrzeciejwsirolnicyzgosilizapotrzebowanienafachowedoradz two. Najczciej oczekiwano pomocy przy ubieganiu si o rodki finansowe zfunduszy unijnych (30,8% wskaza ) oraz udzielenia informacji odnonie pro wadzenia produkcji rolnej, dziaalnoci agroturystycznej (rysunek 3) oraz upo wszechnianiawiedzyogólnoekonomicznej(23,1%).Podobniejakw2005roku, sze lat pó niej zainteresowanie czci rolników wzbudzaa problematyka organizowania grup producenckich oraz zakadania dziaalnoci gospodarczej (odpowiednio19,2i7,7%wskaza ). Rysunek3.Zapotrzebowanienausugidoradczew2011roku (odsetekwsi,wktórychzgoszonozapotrzebowaniewdanejdziedzinie)* pozyskiwanierodków finansowychzfunduszyUE. 30,8 17,2. zakadaniegrup producenckich. 19,2 27,6 23,1. produkcjarolna. 27,6. ogólnedoradztwo ekonomiczne. 23,1 17,2 23,1. agroturystyka. 10,3. podejmowaniedziaalnoci gospodarczej kredyty. 7,7 3,4 0 10,3. 2011. 2005. *. Odsetkiniesumujsidostuzewzgldunamoliwo kilkuodpowiedzi.Za100%przyjto liczbwsi,wktórychrolnicyzgosilitematywymagajcedoradztwa. ródo:ankietaIERiGPIB.. Warto zaznaczy , i informacje zebrane przez IERiG

(38) PIB wiadczyy równie o znaczeniu publicznego sytemu doradztwa rolniczego w zakresie zwikszania wiedzy i podnoszenia kwalifikacji zawodowych ludnoci wiejskiej. W duej czci miejscowoci objtych ankietyzacj nie wskazano bowiem na funkcjonowanieinnychnipublicznepodmiotówoferujcychmieszka comwsi.

(39) Wprowadzenie. pomoc doradcz. Sytuacja ta odnosia si zarówno do okresu 20002005, jak i20052011,poniewabraktakiejdziaalnocizestronyinnychinstytucjidekla rowano odpowiednio w 46,1 i 48,7% sporód ogóu badanych miejscowoci. Wynikitemonainterpretowa takejakoefektbrakualternatywydlapublicz nych sub doradczych. Jednak w sytuacji ograniczonej dostpnoci czy nieod powiedniego dziaania (niesatysfakcjonujcego usugobiorców) opisany stan rzeczy nie wydawa si by korzystny. Jednoczenie naley podkreli , e jak wynika z danych ankietowych, w 2011 roku w ponad poowie wsi objtych ankietyzacj (51,3%) funkcjonoway inne ni publiczne jednostki, z którymi rolnicykonsultowalisiwsprawachdziaalnocizawodowej.Pozapublicznymi placówkami doradztwa rolniczego w udzielanie fachowych porad i informacji uytecznychwprowadzeniudziaalnocirolniczejosobomzainteresowanymna obszarach wiejskich, zaangaowani byli relatywnie najczciej producenci rodkówwykorzystywanychdoprodukcjirolnej(rysunek4). Rysunek4.Podmiotysu cerolnikomfachowymdoradztwempoza placówkamiWojewódzkichOrodkówDoradztwaRolniczego (odsetekwsizdoradztweminnychpodmiotów)* 15,8. producencirodkówprodukcjirolnej. 7,9 11,8. urzdgminy. 18,4 11,8 10,5. ARiMR 6,6. prywatnefirmydoradcze izbarolnicza. 3,9 6,6 2,6 13,2. inne. 2011. *. 10,5 2005. Odsetkiniesumujsidostuzewzgldunamoliwo kilkuodpowiedzi.Za100%przyjto ogólnliczbbadanychwsi. ródo:ankietaIERiGPIB.. 25.

(40) 26 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. W przypadku wspomnianych podmiotów dziaalno doradcz odnoto wanow15,8%sporódogóuanalizowanychmiejscowoci. Warto doda , e w porównaniu z poprzednim badaniem z 2005 roku, zwikszyo si rozpowszechnienie aktywnoci informacyjnej firm wytwarzaj cych rodki produkcji dla rolnictwa (wzrost odsetka wsi z doradztwem tych podmiotówwyniós7,9pkt.proc.,tj.z7,9do15,8%).Mogoby tozwizanepo czciznasileniemprzeztepodmiotydziaa marketingowych,zktórymiczy o si m.in. przekazywanie wiadomoci uytecznych przy produkcji rolnej. Wczci przypadków respondenci byli jednak wiadomi, e udzielanie porad wpisane byo wycznie w kontekst czynnoci o charakterze promocyjnym lub handlowym. Std zdarzay si deklaracje ankietowanych o braku zaufania do producentów rodków do produkcji rolnej lub uwagi o tendencyjnoci przekazy wanych przez nich treci. Poza placówkami doradztwa rolniczego w badanych wsiach rolnicy zgaszali si po fachow pomoc take do pracowników urzdów gminyiARiMR(11,8%wskaza ).Niecorzadziejkorzystanozewsparciaprywatnych firm doradczych (6,6%) oraz innych osób i podmiotów (sotysa, ssiadów, ARR, PARP). Tabela5.Dostpnoprzestrzennaizbrolniczychiocenaichfunkcjonowania wbadanychwsiach Odlegobadanychwsiodizbrolniczychw2011roku(wkm) rednia 24 mediana 16 Ocenafunkcjonowaniaizbrolniczych wlatach: Oceny(w%) 2005 2011 pozytywnych 47,4 36,8 negatywnych 17,1 9,2 rednich 25,0 30,3 brakzdania 10,5 23,7 ogóem 100 100 ródo:ankietaIERiGPIB.. Zbieranie i przekazywanie informacji do producentów rolnych oraz do radztwowdziedzinierolnictwastanowijednozwieluzada jednosteksamo rzdu rolniczego czyli izb rolniczych. Z przeprowadzonych bada wynika, icz rolników korzystaa z pomocy doradczej izb rolniczych. Taka sytuacja zaznaczya si jednak w stosunkowo niewielu badanych wsiach. W 2011 roku.

(41) Wprowadzenie. aktywno doradczskierowandouytkownikówzgospodarstwodnotowano w przypadku 6,6% sporód ogóu ankietowanych miejscowoci. Mae rozpo wszechnienie pomocy doradczej wiadczonej przez izby rolnicze czy naley zszerokimzakresemdziaalnocitejinstytucji(niebyatojejjedynabd gów na funkcja). Po czci sytuacja ta moga równie wynika z ograniczonej do stpnoci przestrzennej, bowiem siedziby jednostek samorzdu rolniczego najczciejspooonewmiastach–stolicachpowiatówiwojewództw.Dostp rolników do izb rolniczych jest wic gorszy ni w przypadku placówekdoradz twa rolniczego. Potwierdzaj to równie dane zebrane na potrzeby badania IERiG

(42) PIB (tabela 5). Odlego wsi objtych ankietyzacj od izb rolniczych wynosiaprzecitnie24kilometry.Poowmiejscowocidzieliodtychinstytu cjidystans16kilometrów.Wkonsekwencjitylkocz respondentówpotrafia oceni prac izb rolniczych. Dobre zdanie o ich dziaalnoci odnotowano w36,8% miejscowoci, a ani dobre ani ze w 30,3% wsi. Warto zauway wzgldnie wysoki odsetek wskaza wyraajcych brak moliwoci oceny izb rolni czych,copotwierdzaograniczonyzakreskontaktówrespondentówztinstytucj. 3.2. Zwikszanie wiedzy i podnoszenie kwalifikacji zawodowych osób bezro botnych Wysoki poziom kapitau ludzkiego, rozumianego jako zasób wiedzy ikwalifikacji,uytecznychwwykonywaniupracy,stanowiwanyczynnikzabez pieczajcy pracownika przed utrat zatrudnienia. W odniesieniu do osób bez robotnychodpowiednioduyzasóbtegokapitauzwikszaszansnaznalezie niepracy.Osobypozostajcebezpracyprzezdugiokres,znajdujsiwnieko rzystnejsytuacjizewzgldunaszybkiprocesdezaktualizacjiposiadanychkom petencji, jak równie ograniczon moliwo nabywania nowych umiejtnoci iinformacji.Tymsamymutratamoliwociwykonywaniazawodudeprecjonuje nabyte wczeniej umiejtnoci. Podnoszenie kwalifikacji czy wzrost wiedzy odbywa si czsto w formie nauki poprzez dziaania praktyczne (learning by doing) czy dziki uczestnictwu w szkoleniach, organizowanych na ogó przez pracodawców. Moliwo samodzielnego zdobywania czy odwieenia kwalifi kacjiuytecznychnarynkujestczstoograniczonazewzgldunabrakrodków finansowych. Std wsparcie skierowane dla osób bezrobotnych jest istotnym obszarem interwencji publicznej. Szczególnie wana powinna by aktywno instytucji publicznych w zakresie wspierania osób pozostajcych bez pracy na obszarach wiejskich. Stopa bezrobocia jest tam zazwyczaj wysza ni w mia. 27.

(43) 28 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. stach25. W Polsce na obszarach wiejskich brak pracy, to szczególnie znaczcy problem, zwaszcza w odniesieniu do osób rodzin nie posiadajcych gospo darstw rolnych. Fakt ten potwierdzay wyniki ankiety IERiG

(44) PIB. Zarówno w2011,jakiw2005rokuwewsiachobjtychankietyzacjudziaosóbbezro botnychpochodzcychzrodzinbezrolnychwródogóubezrobotnychwynosi ponad 65%. Relatywnie najwicej bezrobotnych z rodzin bezrolnych wród ogóuosóbbezpracydotyczyterenówwiejskichgdziewstrukturzespoeczno ekonomicznejwsiprzewaaaludno nierolnicza.Takasytuacjabyacharakte rystyczna dla poudniowozachodnich i pónocnych terenów kraju. Na tych obszarachudziabezrobotnychzrodzinbezrolnychwródogóubezrobotnych wyniósw2011rokuodpowiednio71i88%.Niekorzystnsytuacjnawsipod opisywanym wzgldem pogbiao ukryte bezrobocie zwizane z nadmiernym zatrudnieniem wrolnictwie. WPolsce szacowana skala ukrytego bezrobocia wtym sektorze od dawna bya znaczca26. Oprócz tego coraz czstszym zjawi skiem staje si niemono znalezienia pracy przez absolwentów rónego typu szkó,wtymrównieiprzezosobyko czcewyszeuczelnie.Zbada IERiG

(45) PIB wynika, e wokresie 20052011 na obszarach wiejskich bezrobocie wród absolwentów szkó ulego nasileniu. W porównaniu z rokiem 2005, w 2011 rokuwródludnocipozostajcejbezpracy,stwierdzonowzrostudziauosób, któreuko czyyrónegotypuszkoyo7,5pkt.proc.,tj.z22,1do29,6%.Wy soko odsetkaabsolwentówwródbezrobotnychbyarówniezrónicowana terytorialnie. Wobu najwikszy udzia bezrobotnych by w makroregionie poudniowozachodnim(w2005roku31,9%aw2011roku40,8%)anajmniej szywmakroregionierodkowozachodnim(odpowiednio16,5i7,7%). Sporód pozostajcych w dyspozycji publicznych instytucji pasywnych iaktywnych narzdzi polityki rynku pracy, podkrela si wiksz skuteczno tych ostatnich. Instrumenty zorientowane na poda pracy, takie jak szkolenia czy doradztwo zawodowe uwaa si za jedne z najistotniejszych i najbardziej. 25. Przykadowo,w2009rokuwpa stwachUE12stopabezrobociadlaregionówwprzewa ajcymstopniuwiejskichwyniosa9,3%adlaregionówwprzewaajcymstopniumiejskich 6,5%(wPolscewska nikiteosignytakiesamewartoci),por.Ruraldevelopmentinthe EuropeanUnion.Statisticalandeconomicinformation.Report2011,DirectorateGeneralfor AgricultureandRuralDevelopment,s.76. 26 W2005roku,osóbwwiekuprodukcyjnym,zbdniezatrudnionychwgospodarstwindywi dualnych w Polsce byo okoo 490 tys., por. B. KarwatWo niak, (2009), Zatrudnienie wrolnictwie indywidualnym w okresie transformacji i integracji europejskiej, Journal of AgribusinessandRuralDevelopmentnr3(13),WydawnictwoUniwersytetuPrzyrodniczego wPoznaniu,s.77..

(46) Wprowadzenie. efektywnych w tym zakresie. W dugim okresie szkolenia wywieraj bowiem istotnyipozytywnywpywnaznalezieniepracyprzezosobbezrobotn.Uzna jesijezaskutecznirelatywnienajta szformaktywizacji27.Ztegopowodu wydatki na te instrumenty byy priorytetem polityki rynku pracy w wikszoci krajów tzw. starejUE. Stanowiy one tam okoojednej trzeciej wszystkich wy datków przeznaczonych na aktywne programy rynku pracy28. Najwaniejszym celem szkole i kursów jest dostosowanie kwalifikacji jednostek do zmian zachodzcych w gospodarce, jak równie integracja zawodowa bezrobotnych iabsolwentówszkó,posiadajcych,zperspektywyrynku,czstonieodpowied nie przygotowanie29. Wzgldnie wysokim nakadom wdraania tych instrumen tów30towarzyszyzazwyczajwysokaefektywno zatrudnieniowa31.Innenarzdzia polityki rynku pracy, takie jak roboty publiczne i prace interwencyjne stanowi równie rozpowszechnione sposoby aktywizacji osób pozostajcych bez pracy. Charakteryzujsionejednakzrónicowanefektywnocizatrudnieniow32. Jakwynikazbada ankietowychIERiG

(47) PIBwokresieod2005do2011ro ku kursy dla bezrobotnych zorganizowano w ponad poowie wsi (56,6%). Ich rozpowszechnieniebyowikszeodrobótpublicznychipracinterwencyjnych33, Teostatnieprzeprowadzonozkoleiw48,7%miejscowoci(tabela6).Odmienna. 27. Z.Winiewski,K.Zawadzki(red.),(2011),Efektywno politykirynkupracywPolsce,Uniwersytet MikoajaKopernikawToruniu,WojewódzkiUrzdPracy,Toru ,s.213. 28 B. Baszczyk, M. Fedorczuk, Cz. Kliszko, (2008), Instrumenty i usugi aktywizujce bezrobotnych wopiniinajwaniejszychaktorówrynkupracywPolsce,[w:]P.Bdowski,Efektywno usugiinstru mentówrynkupracysucychpodnoszeniukwalifikacjibezrobotnychwPolsceiwwybranychkrajach UniiEuropejskiej,MPiPS,DepartamentRynkuPracy,EFS,Warszawa,s.110. 29 Z.Winiewski,(2010),Ewolucjapolskiejpolitykirynkupracy,[w:]Z.Winiewski,K.Zawadzki(red.), Aktywna polityka rynku pracy w Polsce w kontekcie europejskim, Uniwersytet Mikoaja Kopernika wToruniu,WojewódzkiUrzdPracy,Toru ,s.18. 30 T.Boeri,J.vanOurs,(2011),Ekonomianiedoskonaychrynkówpracy,OficynaWoltersKulwerPolska, Warszawa. 31 Efektywnoci zatrudnieniowa (wska nik ponownego zatrudnienia) to stosunek liczby osób, które wdanymrokuwcigutrzechmiesicyodzako czeniaudziauwdanymprogramieuzyskayzatrudnienie docakowitejliczbyosób,którewziywnimudzia,por.Efektywno podstawowychformaktywizacji zawodowejrealizowanychwramachprogramównarzeczpromocjizatrudnienia,agodzeniaskutków bezrobociaiaktywizacjizawodowejw2010roku,MPiPS,DepartamentFunduszu,Warszawa,s.4. 32 Jakpokazujbadaniapraceinterwencyjnecharakteryzowaznaczniewyszywska nikponownego zatrudnieniaodrobótpublicznych,M.WojdyoPreisner,K.Zawadzki,(20),Zatrudnieniesubwencjo nowane,[w:]Z.Winiewski,K.Zawadzki(red.),AktywnapolitykarynkupracywPolscewkontekcie europejskim,UniwersytetMikoajaKopernikawToruniu,WojewódzkiUrzdPracy,Toru ,s.7380. 33 WPolscerobotypubliczneorganizowaygówniegminyapraceinterwencyjneprywatnipracodaw cy,otrzymujcnatencelrefundacjekosztówzerodkówpublicznych.. 29.

(48) 30 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. sytuacja miaa miejsce w poprzednio analizowanym okresie (lata 20002005), kiedy to na wzgldnie wiksz skal organizowano roboty publiczne i prace interwencyjne.Cowartepodkrelenia,zarównofaktorganizowaniakursów,jak iprac interwencyjnych oraz robót publicznych czy si z nasileniem na bada nych terenach procesów rozwojowych. W okresie 20052011 na wiksz ni wpozostaych wsiach skalstosowano wspomniane wyej instrumenty w miej scowociachrozwojowych(Aneks,rysunek3). Tabela6.Przestrzennezmianywrozpowszechnieniukursówzawodowych, robótpublicznychorazpracinterwencyjnychdlaosóbbezrobotnych Makroregiony. Wsie,wktórych zorganizowano kursydla bezrobotnych. Ogóem rodkowozachodni rodkowowschodni Poudniowowschodni Poudniowozachodni Pónocny. 56,6 50,0 54,8 62,5 55,6 60,0. Ogóem rodkowozachodni rodkowowschodni Poudniowowschodni Poudniowozachodni Pónocny. 40,8 20,0 32,3 43,8 55,6 70,0. Wsie,wktórych zorganizowanoroboty publicznelubprace interwencyjne w%wogóuzbadanych 20052011 15,4 48,7 28,2 50,0 12,9 45,2 14,2 31,3 9,6 55,6 23,3 80,0 20002005 10,5 56,6 2,1 80,0 10,8 48,4 9,1 37,5 11,8 66,7 14,3 80,0. Bezrobotni objcikursami zawodowymi. Bezrobotniobjci robotamipublicz nymiipracami interwencyjnymi. 23,5 23,2 36,6 3,7 28,3 26,9 18,2 37,6 25,0 7,7 19,2 11,6. ródo:ankietaIERiGPIB.. Dostpno oburodzajówopisywanychinstrumentówcharakteryzowao take istotne zrónicowanie przestrzenne. Zarówno szkolenia, jak i roboty publiczne i prace interwencyjne stosunkowo czsto odbyway si we wsiach pooonychnatereniemakroregionupónocnego.Wokresieod2005do2011 roku kursy dla osób pozostajcych bez pracy przeprowadzano w 60,0% wsi, arobotypubliczneipraceinterwencyjnew80%miejscowociztegomakrore gionu. Analogiczne odsetki dla poprzedniego okresu badawczego (lata 2000 2005)ksztatowaysiodpowiednionapoziomie70i80%.Aktywnestosowa nieopisywanychnarzdzipolitykirynkupracywPolscepónocnejizachodniej czy naleyzeszczególnieduymnasileniemzjawiskabezrobocianatamtych terenach. Od lat w województwach zachodniopomorskim i warmi sko.

(49) Wprowadzenie. 31. mazurskimskalategoproblemubyaznaczcazewzgldunaduyudzialud noci bezrolnej jak i zachodzce tam w przeszoci procesy restrukturyzacyjne rolnictwauspoecznionego. W obu analizowanych okresach zasig oddziaywania robót publicznych ipracinterwencyjnychbywikszyanieliszkole zawodowych.Wankietowa nych miejscowociach odsetek osób bezrobotnych objtych pierwszymi z wy mienionych wyej instrumentów wyniós dla lat 20052011 – 23,5% a dla lat 20002005–18,2%.Wkursachzawodowychuczestniczyozkoleiodpowiednio 15,4oraz10,5%sporódogóuludnocibezpracy. Najbardziej popularn tematyk szkole skierowanych dla osób bezro botnychbyanaukaobsugikomputeraiInternetu(rysunek5).Wlatach2005 2011 zajcia tego typu odbyy siw ponad jednej trzeciej sporód ogóu wsi, wktórychmiaymiejscekursy.Stosunkowonajwikszapopularno zagadnie informatycznychwynikaaprzypuszczalniezwagi,jaksiobecnieprzywizuje dotakichumiejtnoci. Rysunek5.Tematykaszkole skierowanychdlaosóbbezrobotnych wbadanychwsiachwlatach20052011 (odsetekwsi,wktórychodbyysiszkoleniazdanegotematu)* komputer,internet. 25,8. obsugawózkawidowego. 9,7. obsugakasfiskalnych. 10,9 9,7. zakadaniefirmy. 10,9. poszukiwaniepracy. 10,9 9,7. naukajzykaangielskiego. 0,0. kierowaniepojazdami. 0,0. 20052011 *. 34,8. 15,2. 16,1. 10,9 8,7 20002005. . Odsetkiniesumujsidostuzewzgldunamoliwo kilkuodpowiedzi.Za100%przyjto liczbwsi,wktórychprzeprowadzonokursyzawodowedlabezrobotnych. ródo:ankietaIERiGPIB..

(50) 32 Okrelenierolikapitauludzkiegowrozwojuobszarówwiejskich MichaDudek. Umiejtnoci wykorzystywania komputera i Internetu stay si jednymi zpodstawowych kwalifikacji wymaganych na rynku pracy. Do wykonywania coraz wikszej liczby zawodów w gospodarce opartej gównie na sektorze usug, niezbdne jest dysponowanie pewnym poziomem tzw. kompetencji cyfrowych. Znaczenie opisywanych wymogów naley równie rozpatrywa ze wzgldu na fakt istnienia zjawiska wykluczenia cyfrowego, które w Polsce od nosiosiwduejmierzedoludnociwiejskiej. W2011rokuzbiorowo wiejskichgospodarstwdomowychniedysponu jcakomputeremczydostpemdoInternetu,zewzgldubrakrodkówfinan sowych oraz rónego rodzaju bariery techniczne i finansowe, bya liczna34. Cechcharakterystyczndlaludnociwiejskiejwporównaniudoosóbzmiast by m.in. fakt wikszej siy oddziaywania statusu spoecznozawodowego na korzystanie z technologii cyfrowych. Przykadowo, wród osób nieaktywnych zawodowo byo zdecydowanie mniej internautów na obszarach wiejskich ni wmiastach35, co mogo zmniejsza szans tej kategorii mieszka ców wsi na znalezieniezatrudnienia. Wlatach20052011opróczkursówkomputerowychprzedmiotemszkole byozarównonauczaniekonkretnychczynnoci,takichjakobsugawózkawido wego(w15,2%sporódwsi,wktórychodbyysikursy),obsugakasfiskalnych, jak i przekazywanie ogólnejwiedzy z zakresu rozpoczynania dziaalnocigospo darczej, zachowania przy poszukiwaniu pracy np. techniki autoprezentacji, spo sobysporzdzaniadokumentówaplikacyjnych(10,9%wsizkursami).Bezrobotni uczylisirówniepodstawjzykaangielskiego(w10,9%wsi).Wartozaznaczy ,i w porównaniu do poprzednio badanego okresu, wikszo dziedzin, które byy przedmiotemszkolenianieulegozmianie(rysunek5).Podobnasytuacjaodnosi a si do najczstszych rodzajów robót publicznych iprac interwencyjnych. Wlatach 20052011, podobnie jak w okresie 20002005, w ankietowanych wsiach najbardziej rozpowszechnione byo zatrudnianie osób bezrobotnych do prac porzdkowych (w okresie 20052011 odbyy si one w43,2% wsi sporód badanychmiejscowoci,gdzieorganizowanorobotypubliczneipraceinterwen cyjne), czyszczenia rowów (21,6%), budowy i remontów dróg (16,2%), budowy chodnikówikoszeniatraw(13,5%).Niecorzadziejosobybezrobotneangaowa. 34. W 2011 roku komputerem dysponowao 67% a Internetem 61% wiejskich gospodarstw domowychwPolsce,por.GUS,Spoecze stwoinformacyjnewPolsce.Wynikibada staty stycznychzlat20072011,Warszawa. 35 M. Troszy ski, J. Bieli ski, (2010), Internet na wsi 2009. Wykorzystanie Internetu na tere nachwiejskichwPolscestannarok2009,FundacjaWspomaganiaWsi,Warszawa,s.3138..

(51) Wprowadzenie. 33. no do prac zwizanych z budowaniem i modernizowaniem siedzib wiejskich instytucjiuytecznocipublicznej,takichjak:szkoypodstawowe,remizystraac kie,wietlice.Midzy2005a2011r.dziaaniategotypuodnotowanow8%wsi, gdzieprzeprowadzonorobotypubliczneipraceinterwencyjne. Instytucjamiiorganizatoramidziaa narzeczpodnoszeniapoziomukapi tauludzkiegoosóbpozostajcychbezpracynaobszarachwiejskichbyynajcz ciej organy administracji samorzdowej gminnego i powiatowego szczebla. Zbada IERiG