POLfTECHN I KA Z I ELONOGORSKA • • ZESZYTY NA UKOWE NR 125
NR 11 I NŻ Y N I E RIA Ś RODOWI SKA
Bartlorniej NAJBAR 1 , Marek MACIANTOWICZ 2
. ,
ODTWARZANI E I ZASILANIE STANO WI S K ZOŁWIA BŁOTNEGO , EMYS ORBIC ULARIS L .
W PASIE SRODKOWEJ ODRY
RECONSTRUCT AND SU PPL Y THE PRE SEN T S IT ES OF EU ROPEAN POND T U RTL E
200 1
EMYS ORBICUL ARIS L . IN THE MIDDLE ODRA l~ EG IO N
1 P olitechnika Zielo nogórska; Z akład Odn owy Środowiska
1 Tech n ical Unive rs ity o f Zielona Gó ra; Department o f Enviro nmcnt R es torati on
2 R eg ion alna Dyrekcja Lasów Pań s twow yc h , Zielona Góra
2 State Fore sts Regio nal H eadquartcrs in Zielona Gó ra
Streszczenie
Żółw błotny Emys urbicularis ma \ V Polsce s tatus gatunku w ymierające
go. Jego zan ikanie z wiązanejes t przede wszystkim z limitmvaniem liczeb-
ności g łó wnie przez c:ynniki klimat yczno-p ogodowe, zmian y stos unków wodny c h obszarów \VOdno -blotnych, mod)fikovvanie z amulonych i wo ln o
płynących cieków, prowadz enie melioracji, obniżenie p oz iomu wód po- wierzchniow ych ich z anieczy szcz anie i za.~ypywani e z biornik ów wodnych.
Aby przeciwd ziała ć · postępującemu spadkowi liczeb n ośc i tego ga tunku, w oparciu o progr am .,Aktywnej ochron y żółwia błotnego Emys or bicularis (L.} w Pols ce ", opra cowano ko n ce pcję ::asilania młodymi :!:.ó łwiami blisko siebie leżących stanowisk (!u buskich). co jak mamy n ad z , ieję, w pr::yszlo-
śc i utworzy ciąg :asobnych w żóhvie stanowisk, w pasie Srodkowej Od1)'.
Pie1wsze kroki zas ilania tub uskich swnowisk :ostały ju:!:. p oc:ynione. IV maju 2000 r. wypus::c::ono 41 młodych osobn ików, : kt ó1 ych 32 tr afiły do rzeki flanki, 9 do r:: eki ?li szki. We wrześniu 2000 r ., : 3 gnia: d H J 'klulo
się 15 żó łwi. l osobnik zdechł. l 4 pozos tał ych w ypuszczo no na wo lno.~ć w maju2 001 r.
Summary
The Europ ean pond turtle Em ys orbi cu laris is class(fied as an endan-
gered species in ? olane/. !ts decay should be pul down to climatic co ndi-
tions, eonstantf y chang ing water proportions in the region, modijicati on
of th e silted and slow jlows, drainag e, /ow l evel o.fstuface water, wat er
polluli on and blll)' ing o f wat e r res e rvo irs. In order to avoid t h e g radual
246 Bart~orniej NAJBAR, Marek MA C IANTOWICZ
extinction of Emys orbicularis, a projecL ca/led ,.Active protection of Lhe Europeon pond lllrtle Emys orbicularis (L.) in Poland " has been set up.
One of rhe r asks of !he program me is to combin e stalians /ocated in t he relariv e proximity to each other and thus create chains oj stations. In fit- ture th ese chains oj s talians should form a unified sile oj the European pond turtle in the middle Odra r egion. First sleps aimed at increasing the numb er ofstarions have alr eady been mad e. In May 2000, 41 you n g tur- t/es, ow of which 32 had been found in the /lemka River and 9 in t he
?liszka River wer e set. In Sep l emb er 2000, 15 turt /es hatched in 3 nests. l individual died , whereas 1 4 others were set ji·ee in May 200 l .
l. W STĘP
W " Pol skiej Czerwonej K s i ędze Zwierząt" [Głowaci 1iski , 1 992 , Ed.] żółw błotny fi- guruje jako zw ierzę po s iadające sta tu s gatunku wymierającego (E - Endangered). Jego dynamiczne zanikan i e, szczegó lnie w ostatnich dziesięcio l ec iach XX wieku , obok li mi- towania lic zeb no śc i przez czynn ik i klimatyczno-pogodowe, spowodowan e było głów
nie zmianami stosunków wodnych rozległych obszarów wodno-błotnych , likwidowa- ni em i modylikowaniem zamu lonych , wolno płyn ącyc h cieków, prowadzeniem melio- racji , obniżeniem poziomu wód, zanieczyszczeniem wód ściekam i komunalno- bytowymi, prze mys ł owy mi i rolniczymi , zasypywaniem niewi elk ich zb iorników wod - nych. Tego typu dz i ała l ność sukcesyw ni e doprowadziła do zaniku wielu biotopów żół
wia. Do z mni ejsza nia ich li czby w ś r odo wi sku natural nym przyczyniało się także ich
odławian i e, dz i ałalność d rap ie żn ików i w z m agający się ru ch sa m oc hodowy.
Warto podkreś li ć jed nak, że na terenie naszego kraju jego syt uacja j est dość zróżni
cowana. Obok bardzo rozległych obsza rów, gdz i e w ostatnich dzie s i ęc i oleciach wyginął
on niema l zupclnie bądź wręcz całkow i c i e, zachowa ły się rejony gdzie żó łwi e tworzą jeszcze do ść liczne populacje, prawdopodobnie o prawidłowo zachowa nej strukturze. Z
tych "żółwi owyc h terenów" warto wymienić przede wszystkim Pojezi erze Lęczyńsko
Wi odawskie l Jablm1 ski , l 998], oraz dolinę rzeki Zwo l cJ1k i k . Rad o mia ( Mitrus i Zema- nek 2000), a ponadto obszar województwa lubu skiego, szczegół nic w jego zacbodni ej
czę śc i [Maciantowicz i Najbar, 2000].
W celu zaniechania po stępującego zaniku tego ga tunku opracowa no program "Ak- tywnej ochron y żółwia b ł otnego Emys orbicularis (L.) w P olscc", który obecn i e reali- zowany jest przez grupę herpetologów z kilku ośrodków w całej Po lsce. W wyniku ww.
d z iałalno śc i na niektórych rodzimyc h stanowiskach żółwia, w ostatnich latach obserwu- je s ię nawet stopniowe zwiększan ie się jego liczebności. Poza sze roką gamą prac ba- dawczych, pro gram zakłada również ochro nę l ęgowisk, l ęgów, doi nk ubowywan i e jaj, podhodowywanic młodych żó-ł wi i wypuszczanie ich, j u ż znaczn i c podrośniętych, do
środowiska natu ra ln ego. Dotyc hczas podczas realizac.i i tego programu na wolność wy-
puszczono około l 000 młod yc h żó łw i , zas il ając w ten sposób cz~sto za nikające lokalne
popu lacje.
2M K. "Ochro na l Rekultywacja Ter en ÓH ' Dorzecza Odry ... " 247
2. INW ENTA RY ZACJA STANOW IS K ŻÓŁW IA BŁOTNEGO W WOJE- WÓDZTWI E LUBUSKIM
Więk szość stanowisk występowania żółw i a bł otn ego w początkach XX wieku doty-
czyła r ej on ów po łożonych wzd4u ż Warty k. Mi ę d zyc hodu , Skw ierzyny i wzdłużObryw
oko licach Mi ędzy rzecza, Trzc iela , Konotopu [Co nw ent z, 191 O; Frase, 1 929; Gruhl , 1929). W okres i e powoj ennym , na obszarze obecnego woj ewództwa łu buskiego sys te- matycznie dokonywan o da l szych odkryć stanowi s k tego gat unku , główni e w dol in ach rzek : Drawy , Pli szki , li an ki, Odry i Note ci [np. Radkiewic z 1 967, 1 979, l 983; A ga pow
1 970 ; Grali cki , 1978 ; Czwa t ga, 1 986 ; Agapowi Lipnicki , 1 988].
K omp leksową in wentaryzację sta now i sk żółwia na obsza rze województwa prowa- dzono przede w szystkim w l at ac h 80. i 90. [Sta ni ews ki , 1 987 ; Guz ikows ki i M acia nt o- wicz, l 993; Maciantowicz, 1996; 1 999; Naj bar, 1 996 ; Mac i antowicz i Naj bar, 2000].
W w yni ku przep rowadzonych bada r 1 oraz doniesień litera turowych z okresów wcze-
śniejszych , poznano 74 mi ejsca obserwacj i żółw ia błotnego, zarów no hi storyczne jak i
współcze sne (Maciantowicz i Najbar 2000). Skupiają s i ę one przede wszystk im w rejo- nac h dolin rzek: Od ry, Dra wy, Notec i, Ob r y, Pli sz ki i llanki . Pozostałe, nieliczne miej- sca rozrzucone są w róż n ych oko li cac h województwa (rys. l ) i obejmują róż norodne
rodzaje zbiorników wod n yc h. Za akt ualne stanowiska (53) uznano te, na kt órych żó łwi e
obserwowa n o po 1 980 r. Na 28 z nich obserwowano tylko po jednym osob niku. Stano- wisk, na któryc h stwie rdzono w i ęcej niż jednego osobnika było 25, z czego ty lk o na 8 z nich obserwowano powy żej 5 osobników [ M acia nto wicz i Naj ba r, 2 000.1.
Spośr ód 53 współcze s nych miej sc występowania żó ł w i a błotnego w województw ie lubuski m , najwi ę k szą grup ę biotopów sta n o wiły j ez iora - 18 s tanowisk (3 4,0%), ś r ód l e śne bagna - l l stano wi sk (20 , 7 %), starorzecza, zbiorniki powyrobiskowe - 7 sta nowi s k (1 3,2%), drobn e cieki - 6 stanowi sk (l l ,3%), stawy h odow lane - 2 sta nowi ska (3,8%),
śródpolny bezodpływow y zbiornik - l sta nowi sko ( l ,9%). Na pozosta łych 8 stanowi- skach (15, l %) zna lez i ono martwe okazy , panc erze żó łwi , a niekiedy żywe oso bniki
jednakże poza i ch natura ln ym ś rodow i sk i e m [Macia ntowicz i Najbar, 2000].
l ODTWAR ZAN I E l ZAS ILA NIE STANOW ISK ŻÓŁW IA BŁOTNEGO W PA- SIE ŚRODKOW EJ OD RY
Zmn i ejszenie rozmi a rów pierwotnych obsza rów wystę po wa ni a, wyizolowanie na tu - ralnych ś rodowi sk do ni ew i elkic h fragmentów krajobrazu otoczonych terena mi zago - spodarowanymi, komunikacyjn ymi i przemy s łowymi , powoduje podz i ał naturalnych
populacji do izo l owa n ych mi kropop ul acji, podatnych na niekorzy stn e procesy gene -
tyczne i zac hwi a ni e st ruktury wiekowej.
P opulacje izo lowane, pomim o zam ieszkiwani a w dogodnych warunkach ś r odowi
skowych mo gą szy bci ej ni ż normalne populacj e, ul egać za nik owi w wyniku sp lotu nie- korzystnych zdarzer1 1 osowych [Gliwicz, 1991]. D ochodzi w ni c h częs to do tzw. chowu w sobnego (krzyżowa ni e osob ni ków bli sko spokrewnionych) . W konsekwencj i prowa- dzi to do niekorzyst nego wp ływ u na zjawiska i charakterystyki pop ul acji jak: płod n ość,
tywotność , l ic zeb n ość poto mstwa , osiągan ie wieku doj r załości płciowej itp. [Witkow-
ski, 199 1 ).
248 Bartłomiej NAJBAR, Marek MACIANTOWICZ
Być może w wyniku zmian genetycznych dochodzi u żółwi do powstawania anoma- lii otarczowania pancerzy. Przeprowadzone obserwacje wykazały istnienie zjawisk tego typu w tutejszych populacjach (Naj bar i Maciantowicz 2000).
Rys. l Województwo lubuskic A: położenie ogólne; 13: miejsca obserwacji Mh1~a błotnego f:mys orbicularis.
O· mie.JSCa obserwacji do 1980 r.,
e-miejsca obserwacji od 1981 do 2000 r. (obserwacje pojedyncze), A-miejsca obserwaCJI od 1981 do 2000 r. (obserwacje licztllejsz.c)
2 M K. "Ochrona l Rekultywacja Terenów Dorzecza Odty ... " 249
Najczęściej zmiany te dotyczą wystąpienia dodatkowych, różnokształtnych tarczek w obrębie pancerza grzbietowego.
Jedyną szansą ratowania izolowanych populacji i pojedynczych stanowisk jest trak- towanie ich jako wspólnej metapopulacji. Niezbędne jest jednak umożliwienie wymiany osobników pomiędzy poszczególnymi stanowiskami. Może to następować np. poprzez stworzenie lub udrożnienie korytarzy ekologicznych w celu naturalnej migracji lub do- konywanie sztucznego przemieszczania osobników na niewielkie odległości.
Poznanie rozmieszczenia żółwia błotnego na obszarze województwa, pozwoliło na
wykreślenie hipotetycznego zasięgu jego występowania na przestrzeni XX wieku [Naj- bar i Maciantowicz w druku]. Zasi9g ten obejmowal wówczas doliny dużych rzek oraz nieliczne odosobnione obszary egzystencji żółwia błotnego. Aktualny zasięg występo
wania gatunku w tym regionie, obejmuje przede wszystkim doliny Pliszki, l lanki i Od- ry, w mniejszym stopniu Drawy i Noteci, gdzie do czasów współczesnych zachowaly
się na ogól stanowiska szczątkowe, oparte głównie o występowanie pojedynczych osobników.
Opierając się o założenia ww. ogólnopolskiego programu aktywnej ochrony żółwia błotnego polegającego m.in. na doinkubowywaniu jaj, podhodowywaniu i wypuszcza- niu młodych do środowiska naturalnego, opracowano koncepcję zasilania poszczegól- nych, blisko siebie leżących stanowisk w ciąg. W przyszłości układ ten powinien utwo-
rzyć pewnego rodzaju korytarz stanowisk żółwia błotnego usytuowany głównic w pasie Środkowej Odry. Rzeka Odra wraz z jej doliną, w krajowej koncepcji sieci ekologicznej ECONET odgrywa znaczącą rolę, jako korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynaro
dowym lLiro, 1995]. Korytarz Odry jest miejscem występowania i migracji wielu rzad- kich i ginących gatunków roślin i zwierząt (Jankowski i Świerkasz, 1995]. W przypad- ku żółwia planowane jest sukcesywne tworzenie takiego ciągu rozpoczynającego się na zachodzie opisywanego obszaru tj. od okolic Słubic, poprzez okolice rezerwatu "Jezioro Miodno", Krzesir'lskiego Parku Krajobrazowego, Osiecznicy, Krosna Odrzańskiego, Gryżyńskicgo Parku Krajobrazowego, starorzeczy Odry w rejonie Zielonej Góry, No- wej Soli, jezior w okolicach Slawy (projektowanego Sławskiego Parku Krajobrazowe- go).
W celu efektywnego prowadzenia zaplanowanych działań wstępnie wytypowano
kiłkanaście stanowisk, do których w pierwszym rzędzie będą wypuszczane młode żół
wie pochodzące wyłącznie z lęgowisk położonych na terenie województwa. Jest to szczególnie ważne, gdyż w wyniku krzyżowania osobników z długo izolowanych (kil-
kanaście, kilkadziesiąt pokoler'l) populacji (np. z Polski wschodniej) może dojść do zja- wiska opisywanego jako outbreeding depression -depresja powstała ze skrzyżowania
zbyt odległych genetycznie genomów [Leding, 1986].
Wytypowane przez nas stanowiska obejmują glównie dzikie, zarastające i wolno
płynące cieki wodne, śródleśne bagna, starorzecza dużych rzek, płytkie jeziora oraz tor- flanki. Część z nich objęta jest różnymi formami ochrony- niektóre z nich są użytkami
ekologicznymi, inne położone są na terenie rezerwatów przyrody, parków krajobrazo- wych bądź na obszarach chronionego krajobrazu.
?odstawowym założeniem odtwarzania i zasilania stanowisk w pasie Środkowej Odry jest uzyskanie jak największej liczby młodych z lokalnych lęgowisk. W związku z tym w najbliższych latach nadrzędnym zadaniem będzie lokalizacja nie znanych nam jeszcze legowisk na całej długości "korytarza" i hodowla młodych żólwi. Zostaną pod-
250 Bartłomiej NAJBAR, Marek MACIANTOWICZ
jęte prace pielęgnacyjne na istniejących lęgowiskach, mające na celu przywrócenie ich naturalnych właściwości [Zemanek i in., 2000, mat. niepubl.].
Innym sposobem zmierzającym do zwiększenia sukcesu lęgowego jest budowa sztucznych lęgowisk. Taki obiekt, na zasadzie eksperymentu, został utworzony wśród
starorzeczy Odry, na jednym ze stanowisk położonych nie opodal Zielonej Góry. W miejscu tym, po II wojnie światowej, pobliskie zbiornikowi wodnemu tereny, które być może stanowiły pierwotne lęgowiska żółwi, zostały całkowicie zalesione. Dzięki pomo- cy Nadleśnictwa Przytok, po uprzednim odsłonięciu terenu, usypano z piasku obszerne sztuczne wzniesienie, które odpowiednio wymodelowano i obsadzono roślinnością. Po- nadto utworzono tu szeroką przecinkę na linii brzeg zbiornika -wzniesienie. Obecnie prowadzone są tu odpowiednie obserwacje.
Pierwsze kroki zasilania istniejących tubuskich stanowisk żółwiami wyhodowanymi z jaj pozyskanych z natury zostały już poczynione. W maju 2000 r. po dziesięciomie
sięcznym podhodowaniu wypuszczono do środowiska naturalnego 4 l młodych Emys
orhicularis. 32 z nich trality do rzeki llanki, 9 do rzeki Pliszki. We wrześniu 2000 r., z 3 zlokalizowanych gniazd wykluło się l 5 żółwi. Od września 2000 r. do maja 200 l r. ho- dowane były one przez pierwszego z autorów niniejszej publikacji. l żółw zdechł w trakcie hodowli, natomiast pozostałe (14) wypuszczono na wolność (w dwóch miej- scach), w maju 200 l r.
4. LITERATURA
[l] AGAPOW L. Nowe stanowisko żółwia błotnego Emys orbicularis L. Wszechświat,
7/8: 206. Kraków (l 970)
(2) AGAPOW L., Lipnicki L. Przyroda zanikającego jeziora Jezierce w Puszczy No- teckiej. Gorzowski Ośrodek Badań i Ekspertyz Naukowych. Studia i materiały 6, 2:
27-37. Gorzów Wlkp. (1988)
[3] CONWENTZ H. Vorkommen und Verbreitung der Sumpfschildkrote in Westpreus- sen und im Nachhargebiet. Anlange z. XXX Yerwaltungsbericht d. Westpreussi- schen Provinziai-Museums f. d. Jahr 1909, Danzig ( 191 O)
[4] CZWALGA T. Występowanie żółwia błotnego (Emys orbicu/aris) w pobliżu Sute- chowa. Biul. Lubuskiego Klubu Przyrodników, 6, 2: 8. Świebodzin ( 1986)
[5) FRASE R. Die Sumpj~·childkrute in der Provinz Grenzmark Posen- Westpreussen.
( 1929)
[6] GLIWICZ J. Znaczenie migrac;ji dla trwałości populacji ssaków. Prądnik. Prace Muz. Szafera 3: 213-219. ( 1991)
[7] GŁOW ACIŃSKI Z. (Ed.) Pafska czerwona księga zwierząt. PWRiL. Warszawa (1992)
[8] GRALICKI L. Żółw błotny Emys orbicularis na Pojezierzu Drawskim. Chr. Przyr.
Ojcz., 34, 3: 88-89. ( 1978)
[9] GRUHL K. Tier und Pjlanzenwelt des Kreises Griinberg in Sch/esien und feiner ntiheren Umgebung. Yerlag von W. Levysohn, Griinberg in Schlesien, III Repti- lien. 393-396. ( 1929)
2M. K. "Ochrona l Rekultywacja Terenów Dorzecza Od1y .. . " 251
[10 ] GUZIKOWSK I P., Maciantowicz M. Inwentaryzac j a stanowi sk żółwia błotnego
Emys orbic ularis ( Linnae us, 17 58) w województwie go rzowskim. Praca magister- ska, A.R. Poznań ( 1 993)
[ li ]JABŁOŃSK I A. J. Żółw błotny. Monografie przyrodnicze Nr 3. Wydawnictwo L ubuskiego Klubu P rzyrodników, Świebodz in ( 1998)
(12]JANKOW SKI W. , Świerkosz K . (Ed.) Kmytarz ekologiczny doliny Od1y Stan - Funkcjonowanie- Zagroż enia. Fu ndacja I UCN Poland . Warszawa ( 1 995)
[13] LIR O A. (Ed.) Konce pcja krqjowe_j sieci ekologic znej ECONET - Polska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa ( 1 995)
[1 4]LED I NG F. T. Heterozygosity , het e roz is, and.fitness in outbree ding plants. (W:]
Sou l M. (Ed.). Conse rvation Biology: the scie nc e o f scarc it y and divers i ty. Sinaue r Ass., S und erłand , Mas s .: 77-104. ( 1986)
[15] MAC I ANTOW I CZ M. Żólw blotny w województwie z ielonogórskim. Wyd. Ligi Ochrony Przyrody. Zielona Góra ( 1 996)
[16] MACIANTOW I CZ M. lnwe ntatyzacja stan owisk żó łwia błotn ego Em ys orbicula- ris L. w woje wództwie gorzowskim. Urząd Wojewódzki w Gorzowie Włkp. ( M scr.).
Gorzów Wlkp .( 1999)
[l 7] MAC I ANTOW I CZ M. , Najbar B. W ystęp o wanie żółwia błotn ego E m ys orbiculari s Linnae u s, 1758 n a terenie województ w a lubuski ego. Przeg ląd Zo ol og iczn y . XL IV, 3-4: 1 77-191. (2 000 )
[18] MITRU S S., Zemanek M. Distrib ulion and biology of Em ys orbi cularis ( L.) in ? o- land. W: Di e Europais ch e S umpfschiłdkrote. Stapfia 69: l 07-1 18 . (2000 )
(19] NAJBAR B. W stę pn a ocena walor ów przy r odniczych w z akr esie w ys t ęp owania płaz ów {Amphihia ) i g ad ów (Reptilia) w dolini e i t e rena ch z ale wow ych rze ki Odry
na obszarze woje wództwa ::ielonogórskieg o. W: Jerzak L. (Ed.) W st ę pna wal or yz a- cja pr z yrodn icza międ z ywala i niektórych terenów prz ylegtych r ze ki Odry na te re- nie województwa z ielon ogórskiego na od cinku p o mię d zy 408 a 543 km . LO P, Zie- lona Góra ( Mscr.). ( l 996)
[20]NA J BAR B ., Maciantowic z M. De formation and damage to c arapa ces o .f the Europeon p ond turtl e - Em ys orbic ularis (L. ) in western Poland. Proceedings of 2nd Inte rnational Sy mpos ium on Em ys orbicularis. Edition s So ptom. C hełonii , 2:
88 -94. (2000)
[2 l] NAJBAR B. , Maci a ntowicz M. Th e distri bulion of t h e p ond turtle Emys o. or bicu- laris { L.) in th e Lubus ki e r egion (western Polc md) and th e initiative to reconstru ct and s uppl y th e present s it es of thi s species in th e Middl e Odra region (w druku).
(22] RADKIEW I CZ J. Nowe s tan o wisk o żó ł w ia bło tn ego, Emy s orbic ulari s L. na Zi e- mi Lubus kiej. W szech świat , 6: l 6 l. ( 1967)
(23] RADKJ EW I CZ J . G ad y i płazy bytego wo j ewód ztwa z ie lonogó r skie go . XI I Zjazd
PTZooł. Po zn a ń 3-6. lX.1979 ; streszczenia re ferat ów. 144-145 . ( 1979)
[24] RADKIEW 1 CZ J. Herp eto fauna Sradkmv , ' ego Nadodrza . Materiały l Zjazdu Przy- rodników Ziemi Lubuski e j. Swiebodzit1ski Dom Kultury , 16- l 7. ( 1983)
[25] STAN l EWS KI W. Żóhv błotny (Emys orhic ularis Linnae us, 17 58 ) w pólnocno- zachodnie j Pols ce, w ystępowanie, stan ochrony i p ersp ektywy j ego za chowania.
Praca magiste rska - Katedra Zoolog ii Sto sowan e j. Akademia Rolnicza P oznań
( 1 987)
252 Bartłomiej NAJBAR, Marek MACIANTOWICZ
[26] WITKOWSKI Z. Uwagi o ochronie puli genowej populacji. Prądnik. Prace Muz.
Szafera 3: 13-22. (1991)
[27] ZEMANEK M. (ED.), Guzikowski P., Maciantowicz M., Majcher K., Mitrus S., Najbar B., Różycki A., Rybacki M., Sohys M. Aktywna ochrona żółwia błotnego
Emys orbicularis (L.) na terenie Polski (Mscr.). (2000)
![[2015/Nr 2] Stosowanie suplementów diety przez wybraną grupę kolarzy]()