Pawe Dziedziul

Tom 8, cz. 2, 2020

Pawe Dziedziul

MELIORYZM STEVENA PINKERA

10.37240/FiN.2020.8.2.5

STRESZCZENIE

W tym tek cie dyskutuj w skrócie stanowisko Stevena Pinkera przedstawione w jego ksi ce Enlightenment Now. The Case for Reason, Science, Humanism and Progress (wydanie polskie: No e O iecenie. A g men a o mem, na k , h mani mem i o em, prze . Tomasz Biero , Zysk i S-ka, 2019). Pinker oferuje bogaty zbiór faktów empirycznych przemawiaj cych za ogólnym post pem, jaki si dokona mi dzy innymi za spraw ludzkiego rozumu, humanizmu i nauki. Stanowi- sko Pinkera mo e stanowi odtrutk na skrajny pesymizm, jakim epatuj zarówno masowe media jak i wielu intelektualistów. Jest ono g osem w aktualnie tocz cej si debacie o kondycji ludzko ci, opatrzonym obszernymi komentarzami i dowodami faktograficznymi. Melioryzm Pinkera wydaje si cenny z perspektywy perturbacji, jakich do wiadczamy na przestrzeni ostatnich lat.

S o a kl c o e: melioryzm, pejoryzm, optymizm, progresywizm.

Nie jest niczym zaskakuj cym, e naukowiec z niebagatelnym dorobkiem w swojej dziedzinie badawczej kieruje swoj uwag w stron analizy spo-

eczno-polityczno-filozoficznej. Prób tego typu, po raz kolejny w swojej karierze, podejmuje Steven Pinker urodzony w Kanadzie psycholog i lin- gwista, cz cy oba te kierunki na gruncie kognitywistyki. Autor ksi ki, której najwa niejsze tre ci przedstawiam i analizuj w tym tek cie, ponow- nie wykracza poza ramy swojej profesji, a ta nie mo e by okre lona mianem w skiej specjalizacji; jest to raczej dziedzina z gruntu interdyscyplinarna.

Powsta a praca odzwierciedla nie tylko pogl dy, ale i cechy osobowo ci auto- ra, a najbardziej jego optymizm. Obraz obecnego wiata, jakim jawi si on dla Pinkera, wydaje si przeczy medialnym doniesieniom, a jego wiara w doskonalenie spo ecze stwa zw aszcza w wietle panuj cej sytuacji epi- demiologicznej mo e wydawa si ulotn mrzonk . Niemniej jednak g os autora stanowi przeciwwag dla wsz dobylskiego dzi pejoryzmu.

Pinker poniek d pod a cie k Noama Chomsky ego, innego lingwisty, który jednocze nie sta si jednym z najbardziej znanych komentatorów ychia spo eczno-ekonomiczno-politycznego. Z t ró nic , e Chomsky jest

krytykiem obecnego stanu wiata i jego kondycji spo eczno-politycznej. Ze- stawienie tych dwóch postaci oka e si pomocne w dalszej analizie pogl dów Pinkera zawartych w Enlightenment Now. The Case for Reason, Science, Humanism and Progress jako e wpisuje si ona w filozoficzn debat me- lioryzmu i optymizmu z jednej strony, oraz pejoryzmu i pesymizmu z dru- giej.

Interesuj cy jest fakt, e Pinker ponownie znajduje sposób na czenie ró nych etapów swojej twórczo ci. Autor po raz kolejny stosuje w praktyce zasady sztuki pisarskiej ju wcze niej nakre lone w swoich pracach, jak cho by m.in. w The Sense of Style. The Thinking Person's Guide to Writing in the 21st Century) (2016). J zyk orygina u najnowszej ksi ki czerpie ze zdobyczy psychologii i lingwistyki kognitywnej. Ma to uzasadnienie zw asz- cza w perspektywie bada ukazuj cych, dlaczego jedne zdania s bardziej zrozumia e ni inne. Na szczegó owe podj cie tego w tku nie ma tu miejsca, lecz warto wspomnie o prostocie jako o czynniku nadrz dnym w konstruo- waniu ca ego tekstu. Ma by on po prostu klarowny. Zdania sk ada si maj z rzeczowników i czasowników, w przeciwie stwie do powszechnego nadu-

ywania imies owów, czy nominalizacji. Te, zdaniem autora, tylko powierz- chownie dodaj wyd wi ku naukowego. Pinker sprawnie operuje konkreta- mi tak, aby czytelnik nie mia problemu z konceptualizacj podejmowanych kwestii. W rozwa aniach przedstawionych w omawianej publikacji nie ma zbyt wielu tzw. meta-konceptów, i aby pozosta wiernym zasadom g oszo- nym przez samego autora, lepiej pozostawi t kwesti bez szerszej analizy.

Pinker si ga do poziomu abstrakcji, która z jednej strony momentami za- skakuje prostot , z drugiej za umo liwia szybkie i p ynne przesuwanie si po tematach, a tych w omawianej pozycji nie brakuje. Zauwa alne jest wy- czulenie autora na, jak sam to nazywa, akademicki i biurokratyczny be kot , czyli tendencj do zbytniego komplikowania. Nadmiernie wysoki poziom rozwa a cz sto jest w asno ci docieka , które raczej mo na okre li mia- nem pseudointelektualnych.

Istotna jest ci g o pomi dzy pogl dami g oszonymi w 2018 roku, a po- przednimi, og oszonymi w roku 2011 w monografii The Better Angels of Our Nature (Pinker 2011). Podobie stwo mi dzy nimi wybrzmiewa w ich tytu-

ach, a wspólnym mianownikiem jest bez w tpienia optymizm. Rzecz jasna, optymizm Pinkera, jak ka dego wnikliwego obserwatora rzeczywisto ci, nie jest optymizmem naiwnym. Nie ma tu mowy o tezie, e wiat obecny jest najlepszym z mo liwych, aczkolwiek mo na s dzi , e jak dot d nigdy lu- dziom nie y o si lepiej. Pinker daleki jest od bezkrytycznego melioryzmu, czyli wiary w naturalne dla cz owieka d enie ku dobru. Jednocze nie b d c podejrzliwym w stosunku do radykalnych prób przemodelowania spo ecze - stwa w celu poprawy, zauwa a, e pomimo licznych problemów i niespra- wiedliwo ci, wszystko wskazuje na to, i wiat zmierza ku lepszemu. Jego optymizm wynika z zebranych danych empirycznych, których oferuje pod

dostatkiem w niespe na pi setstronicowym opracowaniu. Co ciekawe, jak podkre la sam Pinker w swoich komentarzach, charakter zebranego mate- ria u by zaskoczeniem równie dla niego samego.

Jednak e pewnym zwrotem w twórczo ci mo na nazwa si gni cie przez Pinkera po nieco mniej kontrowersyjne tematy ni w przypadku np. The Blank Slate. Nie zmienia to jednak faktu, e dotyka on kwestii niezwykle istotnych b d cych tematem wci ywych dyskusji. Tym razem nieco równowa y argumenty na linii sporu, by uj to umownie, mi dzy lewic a prawic . Rozwa aj c zasadno (a raczej, zdaniem autora, bezzasadno ) koncepcji tabula rasa, niespe na dwie dekady temu wi cej argumentów wy- suwa przeciwko lewej stronie wierz cej w dobro , b d przynajmniej pla- styczn neutralno natury¹ ludzkiej, której wraz z rozwojem spo ecze stwa mo liwe wydaje si nadanie doskonalszego charakteru. W najnowszej wersji swych pogl dów mamy do czynienia ze znacznie bardziej zrównowa on polemik , kontestuj c obie skrajne wizje rzeczywisto ci, i k ad c przy tym wi kszy nacisk na pozytywne aspekty cz owieka oraz jego wytworów.

W swych wcze niejszych pogl dach, zaprezentowanych w The Blank Slate nie by o a tak wyra ne.

MELIORYZM VERSUS PEJORYZM

W tym miejscu nale y przej do zasadniczego motywu i wyd wi ku En- lightenment Now. Wspomniane dwa przeciwstawne spojrzenia na cz owieka i spo eczno , tj. melioryzm i pejoryzm, maj swoje odpowiedniki w doktry- nach progresywizmu oraz z braku lepszej etykiety, konserwatyzmu czy reak- cjonizmu. Obie postawy, wraz z ich odcieniami, odcisn y swoje silne pi tno we wspó czesnej debacie spo eczno-politycznej. G ówny kierunek tego pierwszego nurtu poza wiar w post p charakteryzuje si równie g bo- k krytyk wspó czesnej kondycji cz owieka jak i jego doli. Innymi s owy, w obszarze obecnych szeroko poj tych uwarunkowa dopatruje si tych sa- mych problemów co niegdy , a co wi cej wspomniana strona sporu, cho nigdy nie wypowiada tego dos ownie, uznaje wszelkie problemy, takie jak:

przemoc, dyskryminacja, nierówno , czy g ód i ubóstwo, nie tylko jako wci aktualne, ale równie wydaje si implikowa , e s to zjawiska tak sa- mo masowe jak niegdy . Z tym ostatnim w tkiem Pinker si zupe nie nie zgadza. Jego zdaniem obecne czasy, cho dalekie od idea u, charakteryzuj si najlepszymi warunkami do ycia dla kobiet, m czyzn i dzieci. Wskazuje tu przyk ad statystyk przedstawiaj cych, e przeci tny Amerykanin w 1929 roku przeznacza ponad 60% swego dochodu na podstawowe potrzeby, gdy w 2016 skala ta spa a do jednej trzeciej (Pinker 2018, 255). Na dodatek po-

—————————

1 Nale y przyzna , e samo u ycie w tym miejscu s owa natury nie jest pod ka dym aspektem trafne.

dobny trend, cho w innym wymiarze, jest globalny. Szereg danych, na które powo uje si Pinker, wskazuje, e w 2007 roku tzw. kraje rozwijaj ce si osi gn y poziom krajów zachodnich z lat 50-tych (Pinker 2018, 246). Nie mog c odnie si do wszystkich danych zebranych przez autora, mo na wymieni jedynie drobny u amek olbrzymiej liczby wska ników dobrostanu takich jak m.in. miertelno niemowl t, rednia d ugo ycia, rednia licz- ba spo ywanych kalorii jak i przypad o ci wynikaj ce z ich niedoborów, PKB per capita, wzrost redniego IQ, malej c liczb morderstw, ofiar wypad- ków, gwa tów. W swej ksi ce Pinker, jeszcze przed Wst pem zamieszcza trójstronicow list wszystkich takich obszarów, sk adaj c si z 75 pozycji.

W ten sposób dowodzi post pu, jaki si jego zdaniem dokona , zw aszcza na przestrzeni ostatniego stulecia, i w tym miejscu przeciwstawia si radykalnej krytyce wspó czesno ci. Stawia go to w opozycji m.in. do wspomnianego Noama Chomsky ego, który wielokrotnie w tym kontek cie przywo uje tzw.

Zega ag ad (ang. Doomsday clock), czyli symbol maj cy przedstawia poziom zagro enia dla ca ej ludzko ci.² W 2019 roku (jak i rok wcze niej) zegar ten wskazuje 2 minuty do pó nocy (The Bulletin of Atomic Scientists 2019), co zdaniem Chomsky ego jest wyrazem obecnego zagro enia, w obli- czu którego stoi ludzko . Pinker nie ogranicza si do krytyki zabiegów, któ- rych zamiarem jest, zdaniem autora, szerzenie grozy w celu otrze wienia.

W obszarze stosunków mi dzynarodowych i tak popularnej obecnie geopoli- tyki nie poprzestaje równie na argumentach wspartych doktrynami o wza- jemnej równowadze, bazuj cych na za o eniu, e gdy obie strony konfliktu posiadaj rodki wzajemnego zniszczenia, to teoretycznie pokój jest zagwa- rantowany. Jak zauwa a, sprawa ta nie jest tak jasna, jednocze nie wskazuje na wyra ny trend polegaj cy na sukcesywnym zmniejszaniu liczby g owic j drowych; od 1986 liczba ta spada a o ponad 56000 (Pinker 2018, 318).

Racje drugiej strony sporu Pinker równie skonfrontowa z danymi empi- rycznymi. Doktryny nawo uj ce do zachowania obecnych zasad, b d nawet przywrócenia starego porz dku, z tych samych wzgl dów wydaj si równie nie do utrzymania w wietle zebranych materia ów.Jedynie konserwaty ci przekonani o ewolucyjnym (w przeciwie stwie do rewolucyjnego) post pie mog znale dla siebie potwierdzenie w tezach Pinkera. Na gruncie polskim my licielem, którego w sposób interesuj cy mo na by zestawi z obrazem zarysowanym w O ieceniu teraz , by by nie yj cy ju Bogus aw Wolnie- wicz. Jednym z pogl dów przez niego wyra anym jest pejoryzm, a wi c przekonanie o tym, e s ludzie z natury li, to znaczy tacy, którzy d do z a (Wolniewicz 2016, 273). Naturalnie nie znaczy to, e wszyscy tacy s .

—————————

2 W za o eniu autorów (Uniwersytet Chicagowski) godzina dwunasta ma by punktem zag ady (pierwotnie atomowej, potem klimatycznej, ekologicznej etc.), a minuty dziel ce nas od pó nocy wskazuj na blisko katastrofy. Dla porównania w 1953 roku, po testach pierwszych adunków termoj drowych przez USA i ZSRR, zegar wskazywa 2 minuty do pó nocy, natomiast w roku 1991, po podpisaniu jednego z kolejnych traktatów zegar wskazywa na 17 minut. Co ciekawe w trakcie kryzysu kuba skiego liczby oscylowa y mi dzy 7 a 12, co by o cz sto obiektem krytyki.

Z tez wyg aszanych przez Wolniewicza wydaje si jednak wynika , e wiat zmierza wcale nie ku lepszemu, lecz odwrotnie, ku pogorszeniu. Cho z a- two ci mi dzy Pinkerem a Wolniewiczem mo na doszuka si wielu punk- tów wspólnych,³ to ostra krytyka tego drugiego wzgl dem wspó czesnego humanizmu pozostaje w sprzeczno ci z najnowszymi pogl dami Pinkera.

Melioryzm autora nie tyle polega na wierze w wewn trzn dobro ludzi, ile na pozytywnej ocenie ogólnego i systematycznego post pu, cho z pewno ci niezagwarantowanego w przysz o ci. Tak wi c jego postawa nie jest wyrazem ideologii, lecz faktów empirycznych. Zdaniem Pinkera post p jest uwarun- kowany trzema czynnikami: rozumem, nauk i w a nie humanizmem. Ten w tek zreszt wie czy pogl dy tego uczonego, co dowodzi, jak wa ne s dla niego problemy aksjologii.

Kolejny kontrast z rodzim literatur dotyczy roli nauki, jak ta odgrywa w post pie. W O ieceni e a Pinker g osi, e post p zachodzi w wielu dziedzinach, e cho mówi to bez przesadnej naiwno ci jest w s u bie rozumu i polepszenia naszej sytuacji. Zdobycze dzisiejszej nauki bez w tpie- nia maj ogromny wk ad w popraw wymienionych powy ej czynników de- terminuj cych dobrostan ludzko ci. Warto tu uwypukli wa ny pogl d Pin- kera, zw aszcza osadzaj c j w kontek cie wspó czesnych rodków masowego przekazu. Ma o odkrywcza jest uwaga, e w pogoni za sensacj media online prze cigaj si w prezentowaniu brutalnych obrazów, starannie dobranych z ogromu informacji, które maj szokowa , a w konsekwencji cz sto napa- waj odbiorców smutkiem i prze wiadczeniem, e nad ca ludzko ci nieu- stannie ci y widmo zag ady. Podobna tendencja panuje równie w trady- cyjnych (papierowych) rodkach przekazu. I tutaj omawiana stanowisko Pinkera stanowi przeciwwag , umo liwiaj c zdystansowanie si od dzisiej- szych narracji nadci gaj cego kryzysu, wyniszczaj cej pandemii, odbywaj - cego si starcia i upadku cywilizacji, doktryn szoku. Wobec tych pogl dów melioryzm Pinkera jest mocno zniuansowany, a w celu jego pe nego zrozu- mienia zostaje jedynie lektura jego najnowszej ksi ki.

PODSUMOWANIE

Nale y zaznaczy , e wszystkie fakty, w tym dane statystyczne przywo ane przez Pinkera, tu dyskutowane, nie ograniczaj si jedynie do ich zestawia- nia. Towarzysz mu komentarze i uzasadnienia g oszonych tez, niejedno- krotnie konfrontowany z argumentami przywo ywanymi przez oponentów.

Pewien rodzaj dyskomfortu mog odczuwa ci, którzy s wyczuleni na tema- ty dotycz ce dyskryminacji, zmian klimatu czy odej cia od standardów de- mokracji. Osoby te mog odebra ten zestaw pogl dów Pinkera jako wyraz

—————————

3 Na niektóre zwróci a uwag np. Joanna Smakulska (zob. Smakulska 2012).

deprecjacji pal cych problemów i konserwowania status quo. Natomiast terminy takie jak reakcjonizm , zw aszcza na gruncie polskim, w kr gach prawicowych, mog budzi skojarzenia z er tzw. komunizmu i przez to nie- co odpycha od wniosków Pinkera dotycz cych poczynionego post pu. Mi- mo to Pinker stara si trzyma równy dystans, jego stanowisko jest koncylia- cyjne, co by mo e pozwala mu przyci ga przedstawicieli obu skrajno ci.

Trzeba doda , e stanowisko to jest nie tylko wyrazem my lenia jednego my liciela i zarazem autora ksi ki, ale i aktualnym oraz kompleksowym, cho z natury rzeczy niewyczerpuj cym, zbiorem danych jak i spo eczno- ekonomiczno-politycznych tendencji. Najwa niejsze jest by mo e jednak to,

e przedstawiane tu pogl dy Pinkera pozwalaj nawet cynicznemu pesymi- cie chocia na chwil zapomnie s owa Giuseppe Tomasi di Lampedusy, e wiele trzeba zmieni , aby wszystko zosta o po staremu.

BIBLIOGRAFIA

Noam Chomsky, What Kind of Creatures Are We?, A. Bilgami (red.), Columbia Themes in Philosophy, Columbia University Press, New York 2016.

Steven Pinker, Enlightenment Now. The Case for Reason, Science, Humanism and Progress, Penguin Books 2018 (wyd. polskie: No e O iecenie. Argumenty za rozumem, na k , h mani mem i o em, prze . Biero , Zysk i S-ka, 2018.

____ , The Better Angels of Our Nature: Why Violence Has Declined, Viking Books, New York 2011 (wyd. polskie: Zmierzch przemocy. Lepsza strona naszej natury, prze . T. Bie- ro , Zysk i S-ka, 2015).

____ , Pi kn l. P e odnik c o ieka m l cego o ce i ania XXI iek , prze . A. Nowak-M ynikowska, Smak S owa, Sopot 2016 (tytu orygina u: The Sense of Style: The Thinking Pe on s Guide to Writing in the 21st Century).

____ , Tabula rasa. S o o na l d k , A. Nowak, GWP, Sopot 2005 (tytu orygina u:

The Blank Slate: The Modern Denial of Human Nature).

____ , Zmierzch przemocy. Lepsza strona naszej natury, prze . T. Biero , Wydawnictwo Zysk i S-ka 2015 (tytu orygina u: The Better Angels of Our Nature: Why Violence Has De- clined).

Joanna Smakulska, Zbie no ogl d Bog a a Wolnie ic a i S e ena Pinke a k e- ii a na e l d kiej , w: Archeus, M. Nowacka, J. Usakiewicz (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu w Bia ymstoku, 2012, s. 85 103.

Bogus aw Wolniewicz, Filo ofia i a o ci. IV, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego 2016.

Zybertowicz, Andrzej, Maciej Gurtowski, Katarzyna Tamborska, Mateusz Trawi ski, Jan Wa- szewski, Samob j o O iecenia. Jak ne ona ka i no e echnologie o l d ki

ia , Kasper, Kraków 2015.

The Bulletin of Atomic Scientists 2019; https://thebulletin.org/doomsday-clock/current- time/; dost p 01.10.2019.

E EN INKE MELIO I M ABSTRACT

This article considers Steven Pinker s recent outlook presented in his book En- lightenment Now. The Case for Reason, Science, Humanism and Progress. The paper discusses not only current political and philosophical Pinker s views on a con- siderable number of evidences in favor of mankind s progress in the last period. The authors claims that Pinker s views may serve as an antidote to the contemporary pessimism that is being spread inter alia by mass media. The reader is pulled into a debate regarding issues surrounding the contemporary state of being of the human race. This is something more than just pop-scientific excursion of a well-established specialist beyond his area of expertise, but a valuable aggregate of data enticing also to professionals from the realm of sociology, philosophy and politics. Above all Pinker s voice should be regarded as a counterbalance to all-pervasive pejorism and however momentary relief.

Keywords: meliorism, pejorism, optimism, progressivism.

O AUTORZE dr, Wydzia Filologiczny, Kolegium J zykoznawstwa, Uniwersytet w Bia ymstoku, ul. wierkowa 20 B, 15-328 Bia ystok.

E-mail: Pawe Dziedziul <paweldziedziul@gmail.com>