Janusz Hochleitner
Szkoły parafialne w epoce
staropolskiej na przykładzie Warmii i
Kujaw
Studia Elbląskie 8, 33-46
2007
Janusz HOCHLEITNER
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn
Studia Elbląskie VII1/2007
SZKOŁY PARAFIALNE W EPOCE STAROPOLSKIEJ
NA PRZYKŁADZIE WARMII I KUJAW
D zieje n o w ożytne Polski stanow ią ciągle interesujące pole poszukiw ań dla h istoryków o św ia ty 1. M ożna jednak, dzięki tym poszukiw aniom , w skazyw ać konteksty ów czesnych przeobrażeń, które określały dynam ikę rozw oju system u szk o ln ictw a pow szechnego. L ektura najnow szych prac z tej dziedziny zw róciła m oją sz czeg ó ln ą uw agę na różne oblicze polskiego K ościoła czasów potrydenckich. Przykład szkół parafialnych w ydaje się nie najw ażniejszy w opisie różnorodności po lsk ieg o katolicyzm u, niem niej na nim m ożna w skazać interesujące zjaw iska m ó w iące m .in. o stopniu przejęcia się polskiej hierarchii postanow ieniam i try d en c kim i oraz o okresie faktycznego przestrzegania zalecanych przez Stolicę A postols ką stan d ard ó w życia parafialnego.
O statn ie opracow ania dotyczące szkół parafialnych opierają się na dokładnej an alizie zacho w an y ch źródeł archiw alnych oraz dobrej orientacji autorów w p ro ce sach i tendencjach w ystępujących w innych częściach R zeczypospolitej. W ydaje się jed n a k , iż m ożna — na bazie opracow anych ju ż regionów — poszukiw ać po d o b ień stw oraz w skazyw ać oryginalne rozw iązania organizacji sieci szkół p arafialn y ch , a naw et próbow ać określać i porów nyw ać stan ośw iaty w różnych częściach E u ro p y 2. N iniejsza analiza ukazać m a przede w szystkim liczne po d o b ień stw a, które charakteryzują dynam ikę zjaw iska w kulturow o zbliżonych regionach.
STA N BA D A Ń
L iteratu ra przedm iotu na tem at polskich szkół parafialnych je st duża. M ożna naw et zauw ażyć, iż badania nad tym i kościelnym i placów kam i system atycznie się rozw ijają, ukazując liczne detale ich funkcjonow ania oraz w skazując środow iskow e
1 Inspiracją do napisania niniejszego materiału była lektura ostatniej książki znanego historyka ośw iaty o kujawskich szkołach parafialnych; M. P a w l a k , Szkoły para fia ln e na
K ujaw ach w e p o ce staropolskiej, B ydgoszcz 2005.
2 W polskiej literaturze naukowej m ożna wskazać interesujące badania porów naw cze w tym zakresie; por. E. W i ś n i o w s k i , U w agi o liczebn ości w iejskiego szkoln ictw a para fia ln eg o
w P o lsce i w C zechach u schyłku średn iow iecza, w: Kultura elitarna a kultura m asow a w P olsce p ó źn eg o śred n io w iecza , red. B. Geremek, W rocław - W arszawa - Kraków - Gdańsk 1978.
oddziaływ anie. N ajstarsze prace dotyczą ogólnych kw estii3. Od czterdziestu lat rejestrujem y system atyczne badania nad w ybranym i zespołam i archiw alnym i. Przede w szystkim są one oparte na w izytacjach kanonicznych4 i postanow ieniach synodalnych5. Z estaw ienie ju ż opracow anych regionów 6, najczęściej odnoszących się do podziałów kościelnych7, m iejscow ości i konkretnych placów ek8, rzadko zaś
3 T. W i e r z c h o w s k i , Szkoły p a ra fia ln e w P o lsce i na Litw ie za cza só w K o m isji E dukacji
N a ro d o w ej 1 7 7 3 -1 7 9 4 , Kraków 1921; S. T y n c, Szkoln ictw o i w ych ow anie w P o lsce XVI wieku,
w: K ultura S taropolska, Kraków 1932; Ł. K u r d y b a c h a , D zieje ośw ia ty k ościeln ej do końca
wieku XVIII, W arszawa 1949.
4 S. O l c z a k , A kta w izytacyjn e ja k o p o d sta w a źródłow a do badań n a d s ie c ią szkół
p arafialn ych (na p rzyk ła d zie archidiakonatu śrem skiego), ABM K , t. 24: 1972, s. 2 9 3 -3 0 8 ;
B. B r z ę c z e k , S zkoln ictw o parafialn e w d iec ez ji p rzem ysk iej w latach 1 7 4 0 -1 7 6 0 w św ietle
w izyta cji biskupa W.H. Sierakow skiego, RTK 1974, z. 4, s. 140-170; H. B ł a ż k i e w i c z , Szkolnictw o p a rafialn e w d iec ezji p rzem ysk iej w latach 1 6 3 6 -1 7 5 7 w św ietle w izy ta c ji biskupich,
N asza Przeszłość, t. 46: 1976, s. 153-203; V. K a m u n t a v i c i e n e , Szpitale i szk o ły p a ra fia ln e
d iec ezji w ileńskiej i żm udzkiej w dru giej p o ło w ie XVII wieku według danych a k t w izytacyjn ych K o ścio ła katolickiego, Kwartalnik H istoryczny, t. 60: 2003, nr 2.
5 T. G 1 e m m a, Synody p row in cjon aln e w P olsce przed ro zb io ro w ej. Ich w p ływ na życie
katolickie w kraju, Poznań 1930; R. P e l c z a r , U staw odaw stw o syn odów diecezjaln ych i listy p a ste rsk ie bisku pów w obec szkoln ictw a kościeln eg o dla św ieckich w P olsce o d XIII d o XVIII wieku, A BM K , t. 67: 1997.
6 S. К o t, Szkoln ictw o p a rafialn e w M ało p o lsce XV1-XV1I wieku, L w ów 1912; B. K u m o r ,
Szkolnictw o vi' S ą decczyźn ie w okresie p rzed ro zb io ro w ym , Rocznik Sądecki, t. 8: 1967, s. 3 3 5 -3 6 8 ; E. W i ś n i o w s k i , S ieć szkół parafialnych w W ielkopolsce i M a ło p o lsce w p o c z ą t
kach XVI wieku, RHist., t. 15: 1967, z. 2, s. 8 5 -1 2 7 ; idem, U w agi na tem at szk ó ł p arafialn ych
w’ P olsce na p rzeło m ie X V i XVI wieku, w: Nauczanie w daw nych wiekach, K ielce 1997; W. O s t r o w s k i , W iejskie szkoln ictw o pa ra fia ln e na Śląsku w dru giej p o ło w ie XVII wieku, W rocław 1971; L. В ą k , Z dziejó w szkoln ictw a parafialn ego w p o w iecie w ałeckim w X V I-X V III
wieku, Rocznik K oszaliński, t. 13: 1977, s. 6 3 -8 1 ; S. L i t a k , Szkoły parafialn e w P olsce w XVIII wieku p r z e d po w sta n iem K om isji Edukacji N arodow ej, RHist., t. 25: 1977, z. 2, s. 1 3 7 -1 6 2 ; idem, S ieć szkół parafialn ych w R zeczy p o sp o litej w XVI i p ierw sze j p o ło w ie XVII w. P ró b a p o d su m ow ania, Rozprawy z D ziejów O św iaty, t. 37: 1996, s. 2 1 -3 6 ; S. O l c z a k , R ola k o ścioła
w' nauczaniu elem entarnym w P olsce, A K , t. 95: 1980, z. 3, s. 3 9 6 -4 1 2 ; idem, S zkoln ictw o
p a rafialn e w W ielkopolsce w XVII i XVIII wieku (w św ietle w izytacji kościelnych ), Lublin 1978;
A. K a r b ó w i ak, Szkoły parafialn e w p o w iecie radom skim vt’ XV-XVII1 wieku, Biuletyn R adom skiego T ow arzystw a N aukow ego, t. 18: 1981, z. 1, s. 2 1 -2 8 ; M. G r z y b o w s k i ,
Szkoln ictw o elem en tarne na M azow szu półn ocn ym na p rzełom ie XVIII i XIX wieku ( 1 7 6 4 -1 8 3 0 ),
Płock 1987; W. U r b a n , M ateriały do słow n ika wiejskich szkół parafialnych w M a ło p o lsce XVI
wieku, K ieleckie Studia Historyczne, t. 2: 1994, s. 197-204; J. R y ś , Szkoln ictw o pa ra fia ln e
w m iastach M ałopolski w X V wieku, W arszawa 1995.
7 K. R ó ż y n k a , Szkoln ictw o p a ra fia ln e w prepozytu rze kieleckiej o d XVI do XVIII wieku, RTK, t. 21: 1974, z. 4, s. 170-175; S. O 1 с z a k, Szkoły parafialn e w arch idiakon acie w łocław skim w d ru g iej p o ło w ie XVI i p ie r w sze j p o ło w ie XVII wieku, Studia Płockie, t. 9: 1981, s. 1 5 5-162; J. K o w a l i k , S zkoln ictw o p a rafialn e w archidiakonacie sądeckim o d XVI do XVIII wieku, Lublin 1983; A. Z a p a r t, Szkoln ictw o p a rafialn e w archidiakonacie krakowskim o d XVI do XVIII wieku, Lublin 1983; E. U r b a n i a k , S zkoln ictw a parafialne w dekanacie gnieźnieńskim Ś w iętej Trójcy
w d ru g iej p o ło w ie XVIII i p ie r w sze j p o ło w ie XIX wieku, G niezno 1987; M. R ó ż a ń s k i , Szkoły p a ra fia ln e w X V I-X V III wieku w arch idiakonacie uniejowskim , Łódź 2003.
8 S. S z с z o t к a, D zieje szkoły p a ra fia ln e j w Żywcu, Sprawozdania PAU, t. 41: 1936, s. 370; Z. R u t a , Szkoły tarn ow skie w X V -X V IIJ wieku, W rocław 1968; M. L i p o w i c z , Z d ziejó w
szkoln ictw a w G liw icach (X V I-X V III w j , Zeszyty G liw ickie, t. 7: 1969, s. 2 1 -3 8 ; W. F r o c h , Lubelska szkoła p a ra fia ln a w XVI wieku d o czasu pow sta n ia kolegium je zu ick ieg o w roku 1586,
Rocznik Lubelski, t. 16: 1973, s. 6 7 - 8 0 ; S. G a w ę d a , Szkolnictw o w W ieliczce w okresie
SZK O ŁY PA R A FIA LN E W EPO CE STAROPOLSKIEJ. 3 5
p o ch o d zen ia badanych archiw aliów 9, w skazuje podobieństw a w tw orzeniu i o r ganizacji szkół parafialnych. Po uw zględnieniu uw arunkow ań praw noustrojow ych poszczeg ó ln y ch diecezji, badania te um ożliw iają odtw arzanie zjaw isk w w ypadku lakonicznych sform ułow ań czy m ilczenia źródeł. N a podstaw ie badań ośw iaty staropolskiej pow stały w ażne prace ukazujące pochodne zagadnienia, ja k po w szechność p isania i czytania w czasach now ożytnych, udział dziew cząt w szk o l nictw ie, kon d y cja m aterialna nauczyciela czy rola języ k a w szkołach p arafial n y c h 10. W ydaje się, iż w skazana wyżej literatura przedm iotu upow ażnia do po d ejm o w an ia prób syntetycznych analiz, które jed n ak m uszą uw zględniać k o n tekst przeobrażeń w K ościele katolickim w yw ołanych postanow ieniam i soboru trydenckiego, a następnie decyzjam i kolejnych synodów prow incjalnych i diecez jaln y ch .
Poniżej, poprzez porów nanie inform acji o szkołach parafialnych na K ujaw ach i W arm ii, będę poszukiw ał przede w szystkim podobieństw , które były św iad ect w em w spólnych przedsięw zięć duszpasterskich w polskich diecezjach po soborze trydenckim (1 5 4 5 -1 5 6 3 ). I chociaż dom inium w arm ińskie w tym okresie czasu z sukcesem potrafiło obronić sw oje szczególne położenie w zględem Stolicy A postolskiej — niezależne od zw ierzchności archidiecezji g n ieźn ień sk iej11, to w kreow aniu działań m ających uzdrow ić położenie polskiego katolicyzm u było bardzo zaangażow ane, a naw et w ytyczało kierunek i dynam ikę w drażania k olej nych p ostanow ień soborow ych w R zeczypospolitej. N iniejsze porów nanie w ydaje się uzasadnione, gdyż przedstaw iciele w yższego kleru badanych diecezji często byli zaangażow ani w obu diecezjach.
1985, s. 1 2 5 -1 3 9 ; D. P o d k o w a , Szkoła parafialn a w Toszku o d X V do poczc\tku XVIII w., Rocznik M uzeum w G liw icach, t. 6: 1990, s. 5 5 -6 0 .
9 W. U r b a n , R egesty do d ziejów szkoln ictw a p a rafialn ego w p ie r w sze j p o ło w ie XVI w. Z A rchiw um K urii M etropolitaln ej iw K rakow ie, ABM K , t. 66: 1996.
1(1 Np. I. Z a r ę b s k i , Rola język a p o lskiego w nauczaniu szkolnym w P olsce w XVI wieku, W rocław 1955; S. O l c z a k , U częszczanie d ziew czą t do szkół p arafialn ych w w ielkopolskiej
czę ści d iec ezji p o zn ań skiej w XVIII wieku, Summarium. Sprawozdania TN KUL, 1974, nr 1,
s. 3 4 -3 7 ; W. U r b a n , U m iejętn ość p isan ia w M alopolsce w dru giej p o ło w ie XVI wieku, Przegląd H istoryczny, t. 68: 1977, z. 2, s. 2 5 0 -2 6 0 ; J. R y ś, Sytuacja m aterialna n a u czycieli m iejskich szkól
p arafialn ych w M a lopolsce w średn iow ieczu , w: O jczyzna b liższa i dalsza. Studia historyczne ofiarow an e F. K irykow i w sześćd ziesią tą rocznicę urodzin, red. J. C horbaczew ski, A. Jurczenko,
M. Śliw a, Kraków 1993, s. 5 2 7 -5 3 4 ; B.G. Ś l i w i ń s k a , U dział sió str św. K atarzyn y w edukacji
d zie ci i m ło d zieży żeńskiej na W armii w latach 15 7 1 -1 8 7 7 , KM W, 1994, nr 1, s. 2 3 -3 3 ;
J. С h а с h a j, Łacińskie szkoln ictw o parafialn e na Rusi K oron nej o d XVI do XVIII wieku, Lublin 2004; T. W i ś 1 i с z, Jak n a u czyć analfabetę ? M etodologiczn e p ro b lem y d u szp a sterstw a ka to lic
kiego w R zeczyp o sp o litej XVIII wieku, w: M iędzy barokiem a ośw ieceniem . Edukacja, w ykształ cenie, w iedza, red. S. A chrem czyk, Olsztyn 2005, s. 16 1 -1 7 1 .
" Literatura do tego zagadnienia jest obszerna: B. L e ś n o d o r s k i , D om inium w arm ińskie
( 12 4 3 -1 5 6 9 ), Poznań 1949, s. 6 4 -6 7 ; J. O b ł ą k , E gzem pcja d iecezji w arm ińskiej i j e j obron a za biskupa M ikołaja Szyszkow skiego, Polonia Sacra, 1955; R. B o d a ń s k i , D zieje w alki d iec ezji w arm ińskiej o n ieza leżn o ść o d syn odów m etropolii gnieźnieńskiej 15 6 3 -1 7 2 8 , SW , t. 19: 1982;
idem , Walka d iec ez ji w arm ińskiej o n iezależn ość o d m etropolii ryskiej i gnieźnieńskiej o d 1426 do
1566 r., SW , t. 19: 1982; idem, M arcin K rom er w sp ra w ie egzem pcji d iec ezji w arm ińskiej, SW ,
t. 26: 1989; A. S z o r c , Dom inium warm ińskie 124 3 -1 7 7 2 . P rzyw ilej i p r a w o chełm ińskie na tle
u stroju W armii, O lsztyn 1990, s. 9 5 -9 7 ; А. К o p i с z к o, U strój i org a n iza cja d iec ezji w arm iń skiej w latach 1 5 2 5 -1 7 7 2 , O lsztyn 1993, s. 5 5 -5 8 ; J. H о с h 1 e i t n e r, R elig ijn o ść p o tryd e n c k a na W arm ii ( 1 5 5 1 -1 6 5 5 ), O lsztyn 2000, s. 6 6 -6 8 .
W ybrane regiony doczekały się w ostatnich latach w ielu studiów , opartych głów nie na aktach w izytacji kanonicznych. Szkolnictw o parafialne na W arm ii badali w ostatnich latach ks. A ndrzej K opiczko12 i Janusz H o ch leitn er13. K ujaw ski system tych placów ek doczekał się zaś opracow ań ks. W itolda K u jaw sk ieg o 14 i M ariana P aw lak a15.
Szkoły parafialne w okresie now ożytnym m iały charakter w y zn an io w y 16. U czono w nich głów nie pacierza, katechizm u, śpiewu kościelnego i służenia do M szy św iętej. W słynnym liście pasterskim do proboszczów biskupa B ernarda M aciejow skiego w 7 artykule pośw ięconym szkolnictw u w yraźnie określono, że przedm iotem nauczania m iała być M odlitwa Pańska, Pozdrow ienie Anielskie, Skład
A postolski, Przykazania Boże i kościelne. Starsi uczniow ie mieli zaś na pam ięć
opanow ać resztę katechizm u, m inistranturę oraz stosow nie do w ieku w iadom ości dotyczące czytania, pisania i rach u n k ó w 17. Już pod koniec X V I w. w środow isku katolickim opow iadano się za potrzebą uczenia dzieci praw d w iary od n ajm łod szych la tlx. T rudno je st sobie w yobrazić ów czesne życie liturgiczne bez udziału uczniów szkół p ara fialn y ch 19. Funkcje społeczne tych placów ek były o lb rzy m ie20, stąd celow ość kontynuacji studiów w tym zakresie, która um ożliw ia ukazyw anie w ażnego kontekstu kulturow ego w codziennym życiu daw nych społeczeństw .
R ozw ój ośw iaty parafialnej został bezpośrednio w yw ołany postanow ieniam i soboru trydenckiego. W poszczególnych diecezjach proces ten przebiegał w różny sposób. D la przykładu, w 2. połow ie XVI w. w M ałopolsce obserw ujem y zubożenie, a naw et zanik szkół parafialnych21. N a M azow szu sytuacja p rzed staw iała się nieco lepiej, o czym inform ują nas w izytacje generalne22. N a przełom ie
12 А. К o p i с z к o, op. cit., s. 2 0 4 -2 1 5 ; idem, Szkolnictw o p a rafialn e w d iecezji w arm ińskiej
w św ietle w izytacji w d ru g iej p o ło w ie XVI wieku, RTK, t. 41: 1994, z. 4; idem, Szkoln ictw o para fia ln e na W armii w XVII i XVIII w., KMW, 1998, nr 3.
13 J. H о с h 1 e i t n e r, op. cit., s. 2 9 5 -3 0 8 ; idem, Szkolnictw o elem en tarne na W armii w d obie
p o try d en ck iej reform y katolickiej ( 15 6 5 -1 6 2 3 ), Echa Przeszłości, t. 1: 2000.
14 W. K u j a w s k i , R epertorium ksicig w izytacyjn ych d iecezji kujaw sko-pom orskiej p r z e
ch ow yw an y w A rchiw um D iecezjaln ym w e W łocławku, ABM K , t. 68, 1997; t. 71: 1999; t. 73:
2000.
15 M. P a w 1 a k, op. cit.; idem, N au czyciele szkół parafialnych d iec ezji kujaw sko-pom orskiej
w epoce sta ro p o lsk iej, w: R eligijn ość na K ujawach i ziem i dobrzyń skiej w czasach staropolskich ,
red. A. M ietz, W łocław ek 2003; idem, Szkoły p arafialn e na Kujaw ach w X V I-XV III w., w: M iędzy
zachodem a wschodem . Studia ku czci Profesora Jacka S taszew skiego, t. 2, red. J. D um anow ski,
B. Dybaś, K. M ikulski, J. Poraziński i S. Roszak, Toruń 2003.
Ift S. L i t a k, P arafie w okresie o d końca XVI do XVIII w., w: K sięga tysią clecia katolicyzm u w P olsce, red. M. R echow icz, cz. I: Kościół. P oczątki i za rys rozw oju, Lublin 1969, s. 107; R. W r o c z y ń s k i , D zieje ośw ia ty p o lsk iej do roku 1795, W arszawa 1983, s. 5 3 -5 4 .
17 I. S u b e r a , Synody p row in cjon aln e arcybisku pów gnieźnieńskich. W ybór tekstów ze
zbioru Jana W ężyka z r. 1761, W arszawa 1981, s. 122-123.
IK Por. list A. Posew iny do J. Tarteruima: A. P o s s e v i n i , D e S ocietate Jesu E p istola de
n ecessitate, utilitateque a c ratione docen di C atholici C atechism i [...]. W P olsce najpierw druk ten
ukazał się w Krakowie w 1583 r., później w Braniewie w 1589 r.
19 E. Z i a r n i e w i с z, U dział polskich szkół parafialnych w litu rgii o d XVI do XVIII wieku, Studia Liturgiczne, t. 6: 1990, s. 11-61.
20 J.S. B y s t r o ń , Szkoła ja k o zjaw isko społeczn e, W arszawa - L w ów 1934. 21 W. U r b a n , R egesty, s. 207.
SZK O ŁY PA R A FIA LN E W EPOCE STAROPOLSKIEJ.
37
X V I i X V II stulecia obserw ujem y w zm ożony rozwój szkół parafialnych w całej R ze czy p o sp o litej23. B ezpośredni asum pt do tego dynam icznego rozw oju dał synod w P iotrkow ie T rybunalskim z 1577 r. Tam polecono zakładać szkoły w szędzie tam , gdzie ich je sz c z e nie było24.
SY ST E M SZK Ó Ł PA R A FIA L N Y C H
L iczebność tych szkół ulegała drastycznym w ahaniom na przełom ie X V I i X V II stulecia. Proces ten obserw ujem y także w om aw ianych diecezjach. Z p rzeg ląd a nych w arm ińskie akt w izytacyjnych w ynika, iż rzeczyw isty rozwój placów ek ośw iatow ych należy skojarzyć z działalnością dw óch biskupów : H ozjusza i K rom e ra. S tanisław H ozjusz podczas obrad synodu diecezjalnego w 1565 r. nakazyw ał, aby uczące się w szkołach parafialnych dzieci używ ały katechizm ów i p o d ręcz ników zatw ierdzanych przez w ładze kościelne25. Jeszcze w izytacja z lat 1565-1572 p rzekazuje stosunkow o m ało inform acji o szkołach parafialnych, zbieranych w rozdziałach tych akt — „V isitatio scholae” 26. Z arejestrow ano w ów czas 38 p lacó w ek 27. W tym czasie jed n ak problem atyka szkolna pojaw ia się w innych dokum entach. W 1574 r. zobow iązano L aurentego W ita z Krekol do posłania sw ojego syna do m iejscow ej szkoły2x, rów nocześnie biskup M arcin K rom er określał sposób w ynagradzania parafialnych n auczycieli29. L iczba szkół w arm iń s kich podczas generalnej w izytacji z lat osiem dziesiątych X V I w. w ykazuje jeszcze pew ien spadek. W rozdziałach akt w izytacji generalnych zatytułow anych „E xam en L u d im ag istri” , „V isitatio Scholae” lub „De Schola” czytam y o funkcjonow aniu tych placów ek oraz poznajem y z im ienia i nazw iska niektórych nauczycieli. Z arejestrow ano w ów czas tylko 33 szkoły30, o 5 mniej niż w ykazała to poprzednia w izytacja. A ż 82 szkoły parafialne zostały opisane podczas w izytacji generalnej
23 S.K. O l c z a k , S zkoln ictw o parafialn e w W ielkopolsce, s. 1 2-13, 41 (tam znajduje się literatura); R. W r o c z y ń s k i , op. cit., s. 166-167; S. L i t a k , K o śció ł w Polsce w okresie
reform acji i o d n o w y p otryden ckiej, w: H. T u с h 1 e, C.A. В o u m a n n, H istoria K o ścio ła , t. 3,
przeł. J. P iesiew icz, W arszawa 1986, s. 401.
24 В. К u m o r, Synod p iotrkow ski w roku 1577, w: H istoria K ościoła w P olsce, t. 1, cz. 2, red. idem i Z. Obertyński, Poznań - W arszawa 1974, s. 176.
25 Synodus Stan islai C ardin alis et E piscopi W arm iensis anno 1565 celebrata, w: C on s
titu tiones syn o d a les W armienses, Sam bienses, Pom esanienses, C ulm enses necnon p ro vin cia les R igenses, ed. F. Hipler, Braunsbergae 1899 (dalej cyt. CSW ), § 58 (paragraf zatytułowany De scholis). W przepisie tym nadzór nad szkołami pow ierzono proboszczom i archiprezbiterom,
nakazując rów nocześn ie, aby nie zatrudniać kierow ników szkoły do czasu złożen ia przez kandydatów w yznania wiary.
26 A A W O , A B , В 3.
27 W edług zaś A. Kopiczki (Szkolnictw o p a rafialn e w d iecezji, s. 34—35) 36 szkół przy kościołach parafialnych oraz przy jednym kościele filialnym w Rynie Reszelskim .
28 AA W O, A B , A 3, fol. 150.
29 AA W O, A B , A 88, fol. 70-7 1 : „Ut ludimagistris salarium angeatur” (7 XI 1576 r.). 30 A A W O , A B , В 2.
przeprow adzonej w latach 1 5 9 7 -1 59831. T a ilość szkół ju ż nigdy w czasach now ożytnych nie została przekroczona na W arm ii. W izytacja generalna w 1609 r. by ła p rzeprow adzona w dw óch turach. W sum ie znajdujem y w niej potw ierdzenie o 51 szkołach parafialnych. W pierw szej turze w izytacji, obejm ującej dekanaty: R eszel, Jeziorany, B arczew o, D obre M iasto, Olsztyn i L idzbark W arm iński zarejestrow ano 47 szkół32. N atom iast tylko w części w izytacji generalnej p rze prow adzonej przez M ichała D ziałyńskiego w latach 1622-1623 spotykam y infor m acje o 27 szkołach parafialnych33. W sum ie w izytacja ta przekazuje nam inform acje o 41 szkołach34. W trakcie najazdu szw edzkiego na Polskę w połow ie X V II w. biskup W acław L eszczyński w ysłał kolejną relację do Rzym u, w której po raz pierw szy uw zględniono problem atykę szkolnictw a. Tak więc, w edle tego dokum entu, w 1657 r. m iał być realizow any w szkołach parafialnych program „ triv iu m ” w każdym m iasteczku, a naw et w niektórych w ioskach35.
Z kart akt w izytacyjnych uw idacznia się stopniow y rozwój ilościow y szkół p arafialnych. Spotykam y naw et szkoły przy kościołach filialnych, ja k w R ynie R eszelsk im 36, a także B artołtach, B lankach, C erkiew niku, Frączkach, Ignalinie, Jesionow ie, Ł ajsach, Pierzchałach, Skolitach i T łokow ie37. W aktach w izytacyjnych znajdujem y rów nież inform acje, że dzieci uczęszczały do szkół w sąsiednich w siach. T ak było w 1609 r. z dziećm i z Legin, które uczyły się w K o ln ie38. Stanisław H ozjusz w yraził naw et opinię, że języ k łaciński był znany w śród prostego ludu i nie ograniczał ich uczestnictw a w odpraw ianej po łacinie M szy św iętej39.
Słabo rozpoznany je st system szkół w arm ińskich od w ojen szw edzkich w 1. połow ie X V II w. po schyłek w ieku X V III40. N a pew no je d n ak m ożem y zauw ażyć, iż przetrw ał on w dobrej kondycji znacznie dłużej niż w innych diecezjach polskich. Pod koniec X V III w. rejestrujem y w dom inium w arm ińskim naw et próby uzdrow ienia tego stanu rzeczy41. Przyjęło się w literaturze przedm iotu uw ażać stan w arm ińskiej ośw iaty za dobrze rozw inięty. N aw et przy kościołach filialnych jeszc ze w X V III w. m iały znajdow ać się szkoły parafialne i klasztorne42,
31 A A W O , A B , В 4. Dane te jednak warto zestaw ić z badaniami M. B orzyszk ow sk iego, w edług którego na początku XVI w. miało być na Warmii aż 111 szkół parafialnych — Szkoły
d iecezji w arm ińskiej w okresie o d XIII do p o ło w y XVI wieku, SW , t. 2: 1965, passim.
32 A A W O , A B , В 5. 33 A A W O , A B , В 7.
34 J. H о с h 1 e i t n e r, Szkolnictw o elem entarne, s. 50. 35 Por. PDE 1892, s. 59.
36 A A W O , A B , В 3, fol. 37. W izytacja z lat 1 5 6 5 -1 5 7 2 przekazuje tę informację, w izytacja z lat 1 5 9 7 -1 5 9 8 informuje, iż takiej szkoły już nie było.
37 A A W O , A B , В 4, fol. 77, 81, 82, 105, 167, 171, 189, 227, 282, 324. 38 A A W O , A B , В 6, fol. 56 i 75.
34 Powtarzam za: J.A. K a l i n o w s k a , Stan isław H ozjusz jciko hum anista ( 15 0 4 -1 5 7 9 ).
Studium z d ziejó w kultury renesan sow ej, Olsztyn 2004, s. 49. Opinia ta była zapew ne przesadzona. 4(1 J. B o r y s , S ieć szk ó ł parafialnych na W armii w XVIII wieku p r z e d p ierw szym rozbiorem w św ietle w izyta cji kościelnych, Summarium, R. 10: 1981, s. 3 5 7 -3 6 0 .
41 Por. aktyw ność proboszcza parafii w Bartągu ks. Tom asza Gremma pod koniec XVIII stulecia.
42 J. O b ł ą k, Stosunek do nauki i sztuki biskupa w arm ińskiego A dam a Stan isław a G r a b o w s
SZK O ŁY PA R A FIA LN E W EPOCE STAROPOLSKIEJ. 3 9
co spow odow ało, iż po w siach w arm ińskich rzadko m ożna było znaleźć kogoś, kto by nie um iał czytać i pisać. N aw et stw ierdzono w relacji o stanie diecezji przekazanej Stolicy A postolskiej w tym czasie, że w szyscy m ieszkańcy potrafią korzystać z książeczek do nabożeństw 43. B iskup Ignacy K rasicki w relacji o swojej diecezji z 1771 r. pisał jed n ak o prostym i niew ykształconym ludzie w arm ińskim 44. W edług badań E dw arda M artuszew skiego, pod koniec X V III stulecia około 85% podolsztyńskiej parafii w B artągu nie um iało ani pisać, ani czytać45.
Na K ujaw ach obserw ujem y podobne starania duchow ieństw a diecezjalnego, zm ierzające do rozw oju system u szkół parafialnych przede w szystkim pod koniec X V I w.46. W yniki akcji były jed n ak znacznie skrom niejsze niż na W arm ii. Jednym z pow odów była bardziej skom plikow ana sytuacja religijna. O ile W arm ia w tym czasie m ogła zapew nić zdecydow anie katolickie oblicze, o tyle na K ujaw ach ryw alizacja konfesyjna przebiegała znacznie dłużej i nigdy w okresie now ożytnym nie d oprow adziła do zaniku w spólnot protestanckich, często w spieranych przez m iejscow ą szlachtę.
P ierw sza w izytacja w diecezji kujaw sko-pom orskiej, zarządzona przez biskupa S tanisław a K arnkow skiego w 1577 r. przekazuje inform acje o szkołach p arafial nych. W izytator ks. Piotr G oiski odw iedził 114 parafii. 13 parafii było w ów czas zajętych przez kolatorów różnow ierców (B arcin, B roniew o, D źw ierzchno, K obieli- ce, K ościelna W ieś, K rzyw osądz, Lisew o, L iszkow o, Ludzisko, Pieranie, Płow ce, W arzynow o i Z akrzew o)47. W 62 parafiach w izytator zanotow ał obecność nau czycieli. W następnym roku w izytację kontynuow ał ks. M aciej Karski. O dw iedził on 93 parafie, choć zachow ały się protokoły tylko z trzeciej części w izytacji. W izytator stw ierdził obecność nauczycieli tylko przy 18 p arafiach4*.
W iosną 1582 r., z polecenia now ego biskupa diecezji kujaw sko-pom orskiej ks. H ieronim a R ozrażew skiego, rozpoczęła się kolejna w izytacja generalna49. W izy ta torem był ks. M arcin Janisius ze Sm iłow ic. Z arejestrow ał on w ów czas 126 parafii, choć protokoły sporządzić m ógł tylko dla 98 z nich. Pozostałych parafii nie m ógł z różnych pow odów zw izytow ać (głów nie z pow odu w yznania kolatorów ). W sw o im opisie zanotow ał brak 8 szkół w parafiach, zaś w kolejnych 41 p arafiach ani słow em nie w spom niał o funkcjonow aniu szkoły50.
B iskup R ozrażew ski osobiście w izytow ał diecezję w 1584 r. N a p odstaw ie tej w izytacji badania przeprow adził Stanisław O lczak dla archidiakonatu w ło cław s kiego. W tym że roku było tam 65 parafii, podzielonych na 3 dekanaty. 59 parafii należało do kato lik ó w 51. D ziesięć lat później tenże biskup zarządził kolejną
43 A. S z o r c , D zieje d iec ezji w arm ińskiej (1 2 4 3 -1 9 9 1 ), Olsztyn 1991, s. 94.
44 Ignacy K rasicki na Warmii. P rzekazy źró d ło w e, cz. 1, wyd. A. Szorc, Olsztyn 200 2 , nr 160, s. 226.
45 E. M a r t u s z e w s k i , P olscy i n iepolscy Prusacy. Szkice z historii W armii i M azur, O lsztyn 1974, s. 24.
4h Por.: M. P a w l a k , Szkoły parafialn e na Kujaw ach w X VI-XV III w., s. 4 9 5 -5 0 8 . 47 M. P a w l a k , Szkoły parafialn e na K ujaw ach w epoce, s. 19.
4X Ibidem, s. 2 0 -2 1 .
44 S. O 1 с z a k, W izytacje R ozrażew skiego ja k o źró d ło do badań n ad szkolnictw em p a ra fia l
nym, ABM K , t. 40: 1980, s. 183-190.
5(1 M. P a w l a k , Szkoły parafialn e na Kujaw ach w epoce, s. 2 1 -2 3 . 51 S. O l c z a k , Szkoły p a rafialn e w archidiakonacie w łocław skim , s. 156.
w izytację, która była zrealizow ana w latach 1594-1599. W izy tac ja ta po tw ierd ziła zajm ow anie kilku parafii przez różnow ierców (B oniew o, B ranno, B roniew o, K o b ielice52, K ościelna W ieś, S iniarzew o53 i Zakrzew o). Z analizy w izytacji z lat 1 5 7 7 -1 5 9 9 w ynika, iż 8 0 -9 0 % parafii utrzym yw ało „m inistri ecclesiae” . B rak protokołów z X V II stulecia utrudnia poznanie zm ian zachodzących w stanie o św iaty na K ujaw ach.
Z początku X V III w. zachow ały się protokoły w izytacji z 1711 r., p rz e prow adzonej z polecenia biskupa K onstantego F elicjana S zan iaw sk ieg o 54. D zięki tej w izytacji w iem y o istnieniu budynków szkolnych w 24 parafiach (3 3 % ), a w kolejnych 16 (22% ) został stw ierdzony ich brak. W kilku parafiach nie b yło nauczycieli, ale byli organiści, którzy uczyli w m iejscow ych szkołach. Protokoły tej w izytacji św iadczą o zaniku szkół w 51 p arafiach55.
W latach 1723-1728 na polecenie biskupa K rzysztofa A ntoniego S zem beka z o stała przeprow adzona w izytacja kujaw skiej części d iecezji56. K olejną w izytację, z której zachow ały się protokoły, zarządził biskup Jó zef Ignacy R ybiński. P rze prow adzili ją w latach 1777-1779 księża dziekani. W izytatorzy parafii arch id iak o natu kruszw ickiego w ogóle nie natknęli się na funkcjonujące szkoły parafialne. L iczba szkół nie zw iększyła się w czasie rządów K om isji E dukacji N arodow ej, o czym zaśw iadczają dane z w izytacji zarządzonej w 1786 r. przez b isk u p a R ybińskiego. Przeprow adzili ją księża dziekani w latach 1786-1791. T ylko w parafiach G óra, M ąkoszyn, Piotrków K ujaw ski, K oneck i S traszew o uczyli organiści, a w B ytoniu bakałarz pełniący obow iązki organisty. C zęsto w p ro to kołach zapisyw ano jed n ak uw agę „Szkoły ani szkolnika nie m asz”57.
B adania M ariana Paw laka w skazują, iż pod koniec X V I w. w około 8 0 -9 0 % k ujaw skich parafiach pracow ali nauczyciele lub inne osoby zdolne uczyć dzieci. S zkoły te przetrw ały w w iększości do połowy X V II stulecia. Ich stopniow y upadek ro zpoczyna się w 2. połow ie X V II w. C zęść szkół stała się organistów kam i, a reszta p rzestała istnieć. Pod koniec X V III w. szkoły parafialne zupełnie zanikły na K ujaw ach.
K A D R A N A U C Z Y C IE L SK A
D o pracy w szkołach w arm ińskich byli zatrudniani rektorzy szkół („ludirector, „rector scholarum ” , „m agister scholae” ), później określani w pism ach urzędow ych ja k o „ludim agister” . Potocznie m ów iono na nich „sulm istrz” . N auczyciele zatru d
52 A le w parafii był zatrudniony katolicki ksiądz, nauczyciel (m agister) i kantor oraz w spom niano o 4 uczniach; M. P a w l a k , Szkoły parafialne na K u jaw ach w epoce, s. 110.
53 W 1598 r. biskup Rozrażewski podpisał um ow ę z kolatorem F. Zakrzewskim o zw rocie parafii i odbudow ie kościoła i szkoły — ibidem, s. 138.
54 Zanim został biskupem był m.in. kanonikiem warmińskim. 55 M. P a w 1 a k, Szkoły parafialne na K ujawach w epoce, s. 34—35.
5ft Na m ocy prowizji papieskiej z 18 maja 1708 r. został kanonikiem warm ińskim , od 1711 r. był prepozytem kapituły fromborskiej. Zrezygnow ał z tej kanonii prawdopodobnie w 1716 r.; A. K o p i e z к o, Szem hek K rz y s zto f A ntoni, w: Słownik B iograficzn y K apitu ły W arm ińskiej, O lsztyn 1996, s. 245.
SZK O ŁY PA R A FIA L N E W EPOCE STAROPOLSKIEJ. 4 1
niać m ogli ponadto pom ocnika („locatus” , „socius” , „m inister scholae” ) i w icekan- tora, a naw et pracow ników fizycznych58. Od XVII w. najczęściej używ ano określeń: „rector scholae” i „baccalaureus” . W bogatszych parafiach zatrudniano kantora, którego zadaniem było przygotow anie uczniów do śpiew u liturgicznego, w ym aganego podczas uroczystości kościelnych i m iejskich. K antorów spotykam y przede w szystkim przy dużych parafiach, w B raniew ie, L idzbarku W arm ińskim , O rnecie, R eszlu i O lsztynie59. Na K ujaw ach używ ano podobnej nom enklatury. N auczycieli odnotow yw ano w protokołach w izytacyjnych ja k o „m agister sch o lae” , „lu d im ag ister” i „rektor scholae” , a także bakałarzy i m inistrów 60. Raz w protokole w izytacji parafii Kow al z 1639 r. ks. Sebastian G rotkow ski nazw ał m iejscow ego nau czy ciela „m inister scholae” . O kreślenie „baccalaureus” używ ano dla po d k reś lenia w ykształcenia n auczyciela61. Potocznie nazyw ano ich w polskojęzycznych protokołach w izytacyjnych „szkolnikam i” lub „dyrektoram i”62.
D la w ładz kościelnych istotne było, czy rektor szkoły je st katolikiem . B ulla pap ieża P iusa IV z 1564 r„ która zaw ierała form ułę zw ana trydencką63, zo b o w iązy w ała ich do składania przed swoim i proboszczam i „professio fidei” . Przepis 0 składaniu tej profesji przez nauczycieli zatw ierdził synod prow incjonalny z 1577 r. K w estię tę porusza rów nież w arm iński synod z 1610 r. W trakcie synodu diecezji w łocław skiej z 1568 r. dokładnie określono form ułę „W yznania w iary” przez zatrudnianego nauczyciela. M iał on uklęknąć na obydw a kolana, praw ą ręką dotknąć księgi E w angelii i w yrecytow ać „w yznanie w iary”64.
N auczyciele, podobnie ja k kantorzy, byli zw yczajow o zaliczani do stanu duchow nego, a tym sam ym byli w yjęci spod jurysdykcji św ieckiej. Z tego pow odu byli zobow iązani do podporządkow ania się przepisom synodalnym , które w ielo krotnie regulow ały ich czynności i obow iązki. W ten sposób praw odaw ca kościelny m ógł egzekw ow ać od nauczycieli przestrzeganie norm etycznych oraz p rzek azy w a nie dzieciom katolickiej w ykładni wiary. N auczyciele byli także zobow iązani, w edle zarządzeń synodu diecezjalnego z 1610 r„ do noszenia stroju półduchow nego 1 zachow ania stanu b ezżennego65. Ten ostatni w ym óg, jak inform ują nas akta w izytacyjne, rzadko był na W arm ii przestrzegany. O tóż na ich podstaw ie m ożem y stosunkow o w ierne określić w procentach te zależności. W aktach trzech w izytacji, poczynając od pierw szej zapoczątkow anej jeszcze za H ozjusza w 1565 r„ poprzez w izytację z 1582 r. K rom era oraz w izytację ze schyłku wieku (1 5 9 7 -1 5 9 8 ) zarządzonej przez biskupa A ndrzeja B atorego poznajem y 133 nauczycieli. W ięk szość z nich m a w tych aktach określony stan cyw ilny. N ajczęściej spotykam y nauczycieli żonatych (62, co stanow i 46,6% ), kaw alerów (11 — 8,8% ), je d n eg o
w Por. C onstitutiones synodi dioecesan ae C racovien sis A. D. 1593, w: Synodus d io ecesa n a
ah / .. . / P etro G em bicki ep. Crac. [...], Cracoviae 1643, s. 3.
54 A A W O , A B , В la, toi. 235; В 2, fol. 176, 227, 384, 508. M. P a w l a k , Szkoły p a rafialn e na K ujawach vr epoce, s. 19.
ńl M. Pawlak wspom ina o 6 przypadkach — ibidem, s. 57; por. także M. P a w l a k ,
N au czyciele, s. 1 3 5-148.
62 W. K u j a w s k i , R epertoriu m , s. 2 7 7 -3 0 6 . 63 A. Z a p ar t , op. cit., s. 187.
fvt M. P a w l a k , Szkoły p a ra fia ln e na K ujawach vr epoce, s. 60.
M Synodus Sim onis E piscopi W armiensis, anno 1610 c ele b r a ta , w: CSW , rozdział 34 (D e sch o lis et scholarum m agistri).
kapłana, a także nauczyciela konkubinariusza66. W ielokrotnie na kartach w izytacji generalnych rejestrow ano pozytyw ne opinie w ystaw iane przez proboszcza i w spół- parafian m iejscow ym nauczycielom . C zęsto cieszyli się oni na W arm ii bardzo dobrą o pinią w e wsi, stając się w ażnym i lideram i życia g rom ady67. Rzadziej rejestrow ano negatyw ne opinie68. O w yjątkow ej ich pozycji w społeczności lokalnej m ogły św iadczyć szerokie horyzonty nauczycieli m iejscow ych szkół. W w si L am kow o, w kom ornictw ie barczew skim , w 1581 r. nauczycielem był m ieszkaniec wsi, który kształcił się w K rakow ie69. Z nane są w ypadki, gdy kierow nicy w arm ińskich szkół przechodzili do stanu duchow nego. 21 grudnia 1564 r. S ebastian Bredau, burm istrz O rnety, w ystaw ił dla biskupa H ozjusza pozytyw ną o pinię o kierow niku szkoły Janie Hennigu, który ubiegał się o św ięcen ia d u ch o w ne70.
W ładze w arm ińskie zw racały uw agę, aby kandydaci na nauczycieli o d p o w iad a li przyjętym zasadom etycznym . N a synodzie biskupa S zym ona R udnickiego z 1610 r. nakazano, aby każda osoba ubiegająca się o posadę nauczyciela p rzed ło ży ła św iadectw o m oralności, w ystaw ione w ostatnim m iejscu pracy przez p oprzedniego proboszcza. Przed zatrudnieniem bow iem m iano ocenić w cześniejsze postępow anie kandydata i je g o stosunek do sw ych obow iązków 71. W okresie przed w ażniejszym i św iętam i częstym zjaw iskiem były ich ucieczki z dotychczasow ych m iejsc pracy w poszukiw aniu lepszych w arunków życia.
W życiu parafialnym nauczyciel w spom agał proboszcza w licznych pracach, m.in. w prow adzeniu ksiąg m etrykalnych. W jednej z w izytacji w prost w izytatorzy w skazują nauczyciela, który m iał pom óc proboszczow i w D ługoborze w e w łaś ciw ym w ypełnieniu tych ksiąg72. W arm ińskie akta w izytacyjne z lat 1565-1572 rejestrują także negatyw ne zachow ania m iejscow ych nauczycieli. T ak w ięc zap isa no, że nauczyciel z B arczew a nie przystąpił do K om unii w ielkanocnej, a inny nauczyciel z B iesow a m ieszkał z jak ąś niew iastą73. P óźniejsze w izytacje nie d o starczają je d n ak tak negatyw nych przykładów zachow ania nauczycieli, co św iadczy o egzekw ow aniu przez m iejscow ych proboszczów oczekiw ań m oralnych sugerow anych przez w ładze zw ierzchnie.
O gólny zarys podstaw ich egzystencji na W arm ii określał synod M. K rom era z 1575 r. oraz oddzielne zarządzenie o w ynagradzaniu nauczycieli z 7 listopada 157674. O kreślono w ów czas stałą opłatę tygodniow ą. Postanow iono w ów czas także, że proboszczow ie mieli zapew nić nauczycielom utrzym anie i pew ne dochody
66 A A W O , A B , В 2, В 3, В 4.
67 Por. Franknowo (A A W O , A B , В 2, fol. 403), Purda (ibidem, fol. 363), R am sow o (ibidem, В 3, fol. 43 ), Sętal (ibidem, fol. 166), Lcginy (ibidem, В 4, fol. 3).
hX Por. zarzuty natury moralnej w obec nauczyciela w G ietrzwałdzie (A A W O , A B , В 4, fol. 150).
w A A W O , AB, В 2, fol. 418.
70 K orespon den cja Stan isław a H ozjusza kardynała i biskupa w arm ińskiego, t. 5: Rok 1564, opr. A. Szorc, SW , t. 13: 1976, s. 596, list nr 440.
71 R. P e l e z a r , op. cit., s. 3 1 8 -3 1 9 . 72 A A W O , AB, В 2, fol. 143. 73 A A W O , AB, В 3.
SZKOŁY PA R A FIA LN E W EPOCE STAROPOLSKIEJ.
43
w gotów ce. D okładniej kw estię tę m iał uregulow ać sejm ik krajow y75. T ą k w estią zajm ow ały się sporadycznie w arm ińskie w ilkierze. W ilkierz kom ory olsztyńskiej w artykule 56 m ów ił o pensji dla nauczyciela76.
N auczyciel w pieniądzu m iał pobierać na W arm ii od ucznia kw artaln ie przynajm niej po 1 groszu. U stalano z jak ich okazji dodatkow o będą p ochodziły dla niego pieniądze (chrzty, śluby i przede w szystkim w izyty d u szp astersk iej)77. P onadto nauczyciel był w ynagradzany ze środków parafialnych. W księgach rachunkow ych w Blankach zachow ały się w ydatki z połow y X V II stulecia. W 1646 r. na nauczyciela w ydaw ano 7 grzyw ien i 10 złotych, gdy przykładow o na w ino m szalne ju ż tylko 3 grzyw ny. D w a lata później w ydatki na nauczyciela nie uległy zm ianie, gdy na w spom niane w ino w ydano mniej — 2 grzyw ny i 10 złotych™. P onadto nauczyciel m ógł otrzym ać służbow e m ieszkanie — najczęściej była to sąsiednia izba w budynku szkoły. N ależy pam iętać, iż — nie tylko na W arm ii — praktykow ano pow szechnie, że nauczyciel rów nocześnie m ógł spełniać inne posługi w parafii. C zęsto byli oni organistam i, kościelnym i i dzw onnikam i, za co byli dodatkow o w ynagradzani79. N ajczęściej spotykam y na kartach akt w izy tacy j nych nauczycieli pełniących służbę dzw onników . Tak więc przykładow o na 31 zarejestrow anych nauczycieli pięciu było rów nocześnie dzw onnikam i w trakcie w izytacji w 1581 r.X(). W parafiach na południu W arm ii, gdzie p roboszczow ie nie znali ję z y k a polskiego, nauczyciele często spełniali dodatkow o w ażną funkcję tłum aczów 81.
N A U C Z A N IE
Inw entarz tych ośw iatow ych placów ek nie był bogaty, o czym p rzekonuje nas chociażby „Inventarium Schola” szkoły przyparafialnej w O rnecie: dw ie duże
75 Synodus Martini Cromeri Coadiutoris W armiensis, anno 1575 celebrata, w: CSW , § 34. 79 „Ktorÿ bÿ gospodarz sulm istrzowi na suche dni nie oddał iego mÿta quartalnego, ma w inÿ od łożyć 5 sz. A iesli bÿ drew nie odw iosł na czas od sołtysa naznaczony, ma w inÿ o d ło ży ć 1 1/4 wosku to icst icdnę ćwierć kościołow i ÿ drwa odw ieść”; S. K u t r z e b a , A. M a ń k o w s k i ,
Polskie ustaw y w iejskie X V-XVIII w., w: Archiwum K om isji P raw n iczej PAU, t. 11, Kraków 1938,
s. 1 2 2 -1 3 0 , 1 6 1-162.
77 W 1647 r. była to trzecia część; AA W O, AB, В 35 a, fol. 49 (B ien iew o), fol. 55 (W ilczk ow o).
7X Wydatki na nauczyciela w tej w ysokości przetrwały w Blankach przynajmniej do 1709 r. W 1738 r. uległy podw yższeniu do 10 grzywien; por. AA W O , Księgi parafialne, Blanki 1, passim. Innym św iadectw em dotyczącym wynagradzania nauczycieli warmińskich są notatki zawarte w: AA W O, Archiwum Kapituły, Contr. 15 C ontributiones p e rso n a les (C apitationu m et a lia ), 1 6 6 3 -1 7 3 5 , z których wynika, jak często uw zględniano w tych wypłatach rodzinę nauczyciela.
79 J. O b ł ą k, Z agadnien ie d u szpasterstw a ludności p o lsk iej na W armii w d ru g iej p o ło w ie
wieku XVI, SW , t. 7: 1970, s. 11.
x" AA W O , A B , В 2. Kierownik szkoły parafialnej w Elblągu był rów nocześn ie kantorem. Jego dochody om aw ia W. N o w a k , O braz liturgii kościoła św. M ikołaja vr ElbUigu w św ie tle
w izytacji p a ra fii z 1683 roku, SW , t. 35: 1998, s. 480, przypis 67.
*' J. O b ł ą k , Z agadnien ia duszpasterskie, s. 32. Autor zaznacza, ze spośród 36 nauczycieli polskich przynajmniej 25 urodziło się i w ychow ało na M azowszu.
tablice, stary pulpit i m ów nica82. W w arm ińskich aktach w izytacyjnych spotkać m ożna harm onogram y zajęć, np. „O rdo lectionis scholae M elsacunsis”83. Z ajęcia rozpoczynały się o godzinie szóstej. W D obrym M ieście o godzinie 9 uczniow ie grupy w yższej brali udział w M szy św. Ich zajęcia kończyły się w kościele nieszporam i o godzinie 15. Synod w arm iński z 1610 r. zalecał, aby dzieci uczyły się w szkole od rana do w ieczora. Naukę m iała rozpoczynać i kończyć w spólna m odlitw a przed krzyżem w iszącym w sali. Ten sam synod zalecał, aby w każdej izbie lekcyjnej znajdow ał się na ścianie krzyż i obraz św ięty, co w yróżnia ustaw odaw stw o w arm ińskie od postanow ień w innych diecezjach R zeczypospolitej.
Z obow iązyw ano proboszczów do w izytow ania m iejscow ej szkoły w trakcie roku szkolnego i do nauczania chłopców głów nych praw d w iary84. M arcin K rom er opisyw ał, w jak i sposób należało pouczyć proboszcza o w izytow aniu szkoły: „T rzeba przypom nieć proboszczow i, by w izytow ał szkołę przynajm niej raz na okres od czterech do dw unastu dni, zw łaszcza przed jak im iś w iększym i św iętam i, do których należy przygotow ać dzieci ucząc ich śpiew u i zaznajam iając z cerem o niam i kościelnym i. Są to okresy czasu i święta: B ożego N arodzenia, O czyszczenia N ajśw . M aryi Panny, N iedzieli Palm ow ej, W ielkiego T ygodnia i W ielkanocy, Z ielonych Św iątek, B ożego Ciała, W niebow zięcia N ajśw . M aryi Panny itd. Niech podczas w izytacji [proboszcz] nie zaniedba spraw dzić, w jak i sposób uczy się dzieci czytania i pisania, z jak ich książek, a szczególnie z jak ich katechizm ów się uczą, ja k przygotow uje się dzieci w okresie w ielkiego postu do spow iedzi i przyjęcia kom unii św .”85. Synod w arm iński z 1610 r. obciążał proboszcza czterokrotną kontrolą szkoły w ciągu roku. W codziennej praktyce proboszczow ie m ieli liczne okazje do kontrolow ania w iedzy religijnej m łodych parafian86.
Z ajęcia w dom inium w arm ińskim były oparte na podręcznikach, głów nie na
M ałym katechizm ie Piotra K anizjusza87. Podobnie postępow ano na K ujaw ach88.
K ościół poprzez uchw ały synodalne określał program nauki praw d wiary. T ak w ięc B. M aciejow ski, podczas synodu w Piotrkow ie w 1607 r„ zalecał naukę religii w szkołach w edług katechizm u B ellarm ina lub Ledeśm y. B iskup M arcin Szysz- kow ski, podczas synodu w K rakow ie w 1621 r„ nakazał w ykładać praw dy wiary w edług katechizm u tzw. m ałego lub w iększego K anizjusza89. W praktyce jed n a k tylko w lepiej prosperujących szkołach m iejskich m ożna było pokusić się o realiza cję zaleceń synodalnych. W szkołach w iejskich głów nie ograniczano się do nauki
82 AA W O , A B , В 35 a, fol. 27. Inwentarze szkolne zam ieszczano tylko przy opisie szkół w w iększych m iejscow ościach, np. Dobre Miasto — AA W O , A B , В 7, fol. 19 lub Orneta — AA W O, A B , В 4 a, fol. 18.
83 A A W O , A B , В 2, fol. 124-125.
84 Por. rozdział w w ydaw nictw ie synodalnym biskupa R udnickiego D e sch olis et scholarum
m a g istris; R. P e l c z a r , op. cit., s. 331.
85 Cytuję polskie tłum aczenie za: J. К a 1 i n o w s к a, J. W i ś n i e w s к i, N a jstarszy w arm iń
ski fo rm u la rz w izytacyjn y z cza só w biskupa M arcina K rom era (1581), KMW , nr 2: 1979, s. 161.
8ń T. W i ś 1 i с z, op. cit., s. 166-171.
87 O warmińskich programach nauczania pisał A. K o p i c z k o , S zkoln ictw o pa ra fia ln e w diecezji, s. 6 4 -6 9 ; idem, Szkolnictw o parafialn e na Warmii, s. 358.
88 O programach nauczania oraz postanowieniach w tym w zględ zie syn odów patrz: M. P a w l a k , Szkoły p a rafialn e na Kujaw ach w epoce, s. 6 7 -6 9 .
SZK O ŁY PAR A FIA LN E W EPOCE STAROPOLSKIEJ. 4 5
czytania, pisania, początków arytm etyki oraz przekazyw ano chłopcom podstaw y w iary wraz z przygotow aniem ich do służby liturgicznej90.
Z A K O Ń C Z E N IE
Dzięki pow szechnem u system ow i elem entarnej ośw iaty na W arm ii m ożliw e było kontynuow anie edukacji w jezuickich kolegiach91, a także na europejskich u czeln iach 92. B adania M. Paw laka w ykazały, iż około 95% studentów w yw o d zą cych się z W arm ii była pochodzenia m ieszczańskiego i chłopskiego93. D ane te są św iadectw em na pow szechny system nauczania elem entarnego. Z listu kanonika S tanisław a R eszki do w arm ińskiego M arcina K rom era m ożem y poznać arg u m en ta cje ów czesnych kapłanów przejętych odnow ą trydencką. O tóż w liście tym czytam y, że kanonik w staw ia się do koadiutora M. K rom era za kapłanem Jerzym Stobskim , absolw encie K olegium N iem ieckiego w Rzym ie. W ten sposób bow iem „inni za je g o przykładem zachęcą się do kształcenia i kultury um y sło w ej” 94. N iezw ykle w artościow a była dla kultury w arm ińskiej fundacja stypendialna k ano nika Jan a P reucka z 1631 r. Przez przeszło 200 lat skorzystało z tego stypendium 107 studentów 95. Od połow y XVI do połow y X V II stulecia przeciętnie co roku od 3 do 5 W arm iaków w yjeżdżało na studia. Podobnie było na K ujaw ach.
K ulturow e znaczenie szkół parafialnych było olbrzym ie. O becnie na w iele kw estii zw iązanych z funkcjonow aniem tych szkół trudno je st jed n o zn a czn ie odpow iedzieć. N ie w iem y, ja k pow szechnie korzystała m iejscow a ludność z d o b rodziejstw tej edukacji. W różnych diecezjach procentow o ten udział m usiał być inny. W e w skazanych regionach m usiało być dobrze, skoro w diecezji przem yskiej mieli uczestniczyć w tym system ie edukacyjnym tylko niektórzy chłopcy i to z zam ożniejszych rodzin chłopskich96. W e wsi Dyw ity, na W arm ii, pod koniec X V III w. uczęszczało do szkoły 16 chłopców . W e wsi rodzice często sam i uczyli dzieci czytania, gdyż ta znajom ość była niezbędna do dopuszczanie do I spow iedzi
40 J. O b ł ą k , Z ycie kościelne na W armii w św ietle „R elatio s ta tu s ” biskupa W acław a
L eszczyń skiego z r. 1657, RTK, t. 6: 1959, z. 3, s. 23.
41 D o kolegium w Braniewie przyjmowano chłopców po szkołach parafialnych, w wieku od 12 do 25 lat; A. S z o r c , Kolegium jezu ick ie w B raniew ie i je g o k się g o zb ió r 15 6 5 -1 6 2 6 , O lsztyn 1998, s. 34.
92 To zagadnienie dokładnie referuje M. P a w l a k , Studia un iw ersyteckie m ło d zieży z Prus
K rólew skich u' XVI-XVI1I vv\, Toruń 1988; idem, W yjazdy m łodzieży w arm ińskiej na stu dia u n iw ersyteckie w XVI-XV III w., KM W, 1993, nr 3, s. 4 0 3 -4 1 0 oraz Z. N o w a k , Młodzież. Prus K rólew skich i K siążęcych na U n iw ersytecie Krakowskim w latach 1 5 2 6 -1 7 7 2 , Zapiski H istorycz
ne, t. 29: 1964, z. 2, s. 3 5 -6 8 .
93 M. P a w l a k , Studia uniw ersyteckie, s. 101 oraz tabela 2.
44 Z dw oru Stan isław a Hozjusza. Listy S tan isław a Reszki do M arcina K rom era 15 6 8 -1 5 8 2 , przekł. J.A. K alinowska, Olsztyn 1992, s. 222, nr 177. Hozjusz inw estow ał w w yk ształcen ie w ielu późniejszych kapłanów w R zym ie, np. kanonika Sam sona z Worein.
95 M. P a w l a k , D zieje fu n d a cji Jana Preucka w XVII-XVIII w., Acta Universitatis N icolai Copcrnici. Historia, t. 20: 1985, s. 5 1 -7 4 ; I. M a k a r c z y k , K anonik w arm iński Jan Preuck
< 1 5 7 5 -1 6 3 1) i je g o fu n d a cja szkolna w Rzym ie, w: M iędzy barokiem a ośw ieceniem . Edukacja, w ykształcenie, w iedza, red. S. Achrem czyk, Olsztyn 2005, s. 3 3 3 -3 4 4 .
św iętej97. N iew ątpliw ie celow ym w ydaje się podejm ow anie prób określenia, która część m ieszkańców wsi parafialnej posyłała sw oje dzieci do szkoły, a ja k często czynili to m ieszkańcy wsi nieparafialnych. O ile w iem y, z jak ich podręczników dzieci się uczyły, o tyle nie m ożem y w pełni sprecyzow ać, ja k skutecznie nauczano. Specyfika poszczególnych parafii i ich zarządców decydow ała, kiedy w szkołach w ięk szą uw agą obdarzano praktyczne um iejętności p isania i czytania, a kiedy koncentrow ano się na innych treściach edukacji. Nie ulega w ątpliw ości, iż w każdej m iejscow ości, w której szkoły takie funkcjonow ały, duże znaczenie społeczne p rzypadało nauczycielom .
Przyszłe badania w inny ukazać stopień przejęcia się przedstaw icieli K ościoła zaleceniam i form ułow anym i w duchu odnow y trydenckiej w zakresie edukacji. W skazane wyżej regiony w tej dziedzinie odpow iedzialnie starały się sprostać tem u w yzw aniu. W skazane przykłady św iadczą, iż w om aw ianych regionach znano zalecen ia synodu piotrkow skiego, które upodabniały ten system edukacji w całej R zeczypospolitej. T rudno w skazać na ile sąsiedztw o protestanckie oddziaływ ało na rozw ój tych szkół. W ydaje się celow e podjęcie w przyszłości i tego zagadnienia. S zkolnictw o parafialne na pew no kreow ało now e zastępy d u chow ieństw a p o ch o d zen ia chłopskiego.
SUMMARY
W h ile ex a m in in g history o f the R om an C ath olic church in old P o lish tim es the research er se e s first o f all sim ilarities. T han ks to the resolu tion s o f the T rident C o u n cil and q u ick their approbate by the P o lish church authorities, the relig io u s life o f p r o v in c es began to co n fo rm . H o w e v e r c lo ser exam in ation o f diferent d io c es es p roves n u m erou s sp ec ific and local so lu tio n s, that grasped the regional u n iq uen ces. B y com parin g inform ation about parish sc h o o ls in K ujaw y and W arm ia regions, the author, in presented m aterials, research es sim ila rities w h ich w ou ld prove c o m m o n so lu tio n s in P olish d io c e s e s after the Trident C o u n cil.
T he m e th o d o lo g y o f an a ly sis is con fin ed to com parison o f the stu ff and m eth od s o f teach in g. At the turn o f X V I and X V II centuries in ten siv e d e v e lo p m en t o f parish s c h o o ls in the w h o le republic took p lace. T h e very direct ind ucem ent to this d y n a m ic d e v e lo p m en t o f parish sc h o o ls w a s p rovided by the C o u n cil in P iotrków K ujaw ski in 1577.
97 R. J a с h n o w i с z, D yw ity. Z d ziejó w kościoła i p a ra fii pw. Sw. A p o sto łó w Szym ona i Judy
