STU D IA S O C JO L O G IC Z N E 1990, 3—4 (118- 119) PL ISSN 0039 3371
Tadeusz Remer
Polska Akademia Nauk
EKSPLOATACYJNA TEORIA STRUKTURY KLASOWEJ O. E. WRIGHTA
Wprowadzenie
N a gruncie współczesnej teorii socjologicznej obserwujemy rosnące zainte
resowanie stosunkam i społecznymi panującym i w krajach rozwiniętego k ap ita
lizmu. Jego przejawem jest ukształtow anie się w socjologii zachodniej neom ar- ksowskiego paradygm atu badania stru ktu r klasowych. K oncentruje on uwagę na trzech blokach tematycznych. W pierwszym autorzy opisują typy ekonom i
cznych podziałów klasowych i podziałów pracy 1. D om eną drugiego są analizy m echanizm ów władzy politycznej2. Trzecia dziedzina obejm uje problem atykę ideologii3.
Prezentow any artykuł nawiązuje do d orobku pierwszego n u rtu rozważań.
Jego rozwój jest zdom inowany dw om a procesami. Jeden to odchodzenie od klasycznego ap aratu teoretycznego, który prow adzi do budow y uproszczonych wizerunków struktury klasowej społeczeństw współczesnego kapitalizm u. D ru gim są próby sform ułow ania nowych idei teoretycznych umożliwiających konstrukcje bardziej realistycznych wizji podziałów społecznych tych krajów.
Sym ptom em wspomnianej tendencji rozwojowej jest, ogłoszona w 1985 r., eksploatacyjna teoria struktury klasowej O. E. W righta4.
Celem studium jest rekonstrukcja i analiza wspomnianej teorii. Przedstawię w nim: 1) filozoficzne inspiracje eksploatacyjnej koncepcji struktury klasowej, 2) twierdzenia teorii, które odsłaniają procesy form ow ania się zasadniczych podziałów społecznych we współczesnych społeczeństwach kapitalistycznych,
1 O. E. Wright: Varieties o f Marxist Conceptions o f Class Structure. „Politics and Society” Vol.
9. 1979; J. Hryniewicz: Marksowska koncepcja klas społecznych i je j współczesne kontynuacje.
„Studia Socjologiczne” 1981 nr 4; tenże: Marksowski paradygmat badania struktury klasowej.
„Studia Socjologiczne” 1985 nr 3; B. Mach, B. Wesołowski: Ruchliwość a teoria struktury klasowej.
Warszawa 1982.
2 T. Remer: Neomarksowskie teorie hegemonii politycznej. „Studia Nauk Politycznych” 1988 nr 4.
3 T. Remer: Neomarksowskie teorie panowania ideologicznego. „Kultura i Społeczeństwo” 1987 nr 2
4 O. E. Wright: Classes. "London 1985.
3) nurty dyskusji, ja k a toczy się wokół koncepcji W righta n a łaniach literatury specjalistycznej, 4) kierunki empirycznej kontynuacji rozw iązań teoretycznych, 5) rolę omawianej teorii w rozwoju neomarksowskiej refleksji o strukturze społecznej.
Eksploatacyjna teoria struktury klasowej
Inspiracje filozoficzne. U podstaw refleksji O. E. W righta nad strukturą klasow ą leży szczególny sposób rozum ienia zjawiska eksploatacji. Zgodnie z nim, w ram ach organizacji aktywności ekonomicznej występują kategorie społeczne, które charakteryzują walory wytwórcze o zróżnicowanej wartości.
Eksploatacja jest istotą relacji społecznych, jakie zachodzą między poszczegól
nymi zbiorowościami. Stosunek eksploatacji tworzy wielowymiarową prze
strzeń. Jednym jej wymiarem jest relacja przym usu ekonomicznego. D rugi to stosunek wyzysku.
Przym us ekonomiczny narzuca współdziałanie społeczeństwa w procesie pracy, ponieważ w spółpraca ta maksymalizuje poziom m aterialnego bytu jego członków. Relacja przym usu ekonomicznego cementuje więc funkcjonowanie społecznej organizacji aktywności ekonomicznej. Jednocześnie jednak katego
rie społeczne dysponujące w aloram i produkcyjnym i o wyższej wartości przy
właszczają część p ro du k tu kategorii, które do procesu pracy wnoszą niższe wartości. W spółczesna teoria eksploatacji akcentuje związek, jak i zachodzi między sferą przym usu i wymiarem przywłaszczania. Wyzysk nie może przekroczyć granic osłabiających stosunki przym usu ekonomicznego. D aleko posunięty, prowadzi do pogorszenia w arunków reprodukcji kategorii u po śledzonych. G dy w arunki te osiągają poziom zbyt niski, współdziałanie klas w procesie pracy ulega dezorganizacji. Pojaw iają się bowiem obszary, które są dla zbiorowości wyzyskiwanych korzystniejszym typem działania ekonom icz
nego z p u nk tu widzenia ich korzyści m aterialnych5.
Społeczeństwa wyodrębnione przez m arksow ską periodyzację dziejów róż
nią się dom inującym rodzajem własności, k tó ra kształtuje specyficzną formę eksploatacji. Im plikuje to inną budowę modelowego układu klas społecznych w opisie struktury społecznej każdej formacji ekonomicznej.
M odelow y układ klas formacji kapitalistycznej eksponuje pryw atną włas
ność środków produkcji jak o podstaw ę funkcjonow ania tego typu społeczeń
stwa oraz ukazuje mechanizm eksploatacji łączący dwie klasy podstawowe.
Instytucja własności środków produkcji w yodrębnia w społecznej organizacji aktywności ekonomicznej klasę kapitalistów i klasę robotników . Przymus ekonomiczny prowadzi do współdziałania obu kategorii klasowych w społecz
nym procesie pracy. Przedsiębiorcy dysponują środkam i produkcji, lecz sami
5 Ibidem.
TEORIA STRUKTURY KLASOWEJ O. E. WRIGHTA
2 7
nie m ogą ich wykorzystać. Robotnicy dysponują pracą pozwalającą uruchom ić środki produkcji, lecz ich nie posiadają. Kapitaliści wynajm ują więc pracę wytwórców na określonych w arunkach ekonomicznych. Z apłata za pracę jest podstaw ą reprodukcji siły roboczej wytwórców. Przedsiębiorca uzyskuje do
chody ze sprzedaży wytworzonych dóbr. Różnica między ceną pracy i ceną w yprodukow anego do b ra stanowi wartość przechwytywaną przez właściciela6.
Podziały klasowe rozwiniętych społeczeństw kapitalistycznych. Społeczną strukturę aktyw ności ekonomicznej w rozwiniętych krajach kapitalistycznych - tw orzą trzy wymiary. Pierwszy to stosunek do własności środków produkcji.
D rugi kreują relacje władzy występujące w procesie pracy. Trzecim są stosunki kształtow ane kwalifikacjami zbiorowości oferującej pracę n a rynku. A utor łączy każdy wym iar z określonymi m echanizm ami wyzysku. Badacz konstruuje więc trzy osobne sfery przywłaszczania. Tw orzą one wielowymiarową prze
strzeń o zróżnicowanym znaczeniu poszczególnych układów. Zasadniczą rolę odgrywa stosunek do własności środków produkcji. D w a pozostałe wymiary m ają charakter wtórny.
Podział zbiorowości funkcjonującej w ram ach kapitalistycznej organizacji aktywności ekonomicznej ze względu n a własność środków produkcji ujawnia kategorię właścicieli środków w ytwarzania i pracow ników najemnych. P u n k tem wyjścia analizy stosunków zachodzących między w yodrębnionym i grupa
mi są walory wytwórcze, z którym i przystępują one do aktywności ekonom icz
nej. Właściciele posiadają środki produkcji. Pracow nicy najem ni oferują pracę na rynku, konieczną do kreacji dóbr. Pracodaw ca inicjując działalność gospodarczą organizuje proces produkcji łączący wymienione elementy. P o zwala to właścicielowi przechwytywać część wartości pracy zatrudnionych, jak a występuje w stw orzonym produkcie, którym on dysponuje.
W right zbiorowość właścicieli dzieli na trzy kategorie, ze względu na w artość ekonom iczną posiadanego m ajątku produkcyjnego. Jedną jest burżua- zja. D ruga to drobni pracodawcy. Trzecią tw orzą samodzielni wytwórcy.
W ymienione grupy wiąże proces wyzysku, którego źródłem jest różnica wartości ekonomicznej środków produkcji. Przy takich samych zakładach posiadacz narzędzi wytwórczych o wyższych w alorach ekonomicznych kreuje większą masę dóbr aniżeli właściciel środków produkcji o niższych zaletach ekonomicznych. A więc produkt pierwszej kategorii właścicieli jest wytworzony niższym kosztem. Pozw ala to poprzez cenę rynkow ą artykułu przechwytywać część zysku dysponentów mniej rentownego m ajątku produkcyjnego7.
W yodrębnione mechanizmy wyzysku strukturalizują pierw otną sferę sto
sunków eksploatacji. Tworzy ona sieć procesów przywłaszczania, k tó ra łączy burżuazję, drobnych pracodawców, samodzielnych wytwórców i pracowników najemnych. I tak burżuazja zawłaszcza część w artości pracy pracowników
6 Ibidem.
1 Ibidem.
najemnych oraz część zysków drobnych sprzedawców i samodzielnych wy
twórców. K ategoria drobnych pracodawców przywłaszcza część wartości pracy pracow ników najemnych i część zysków samodzielnych wytwórców.
N atom iast zbiorowość samodzielnych wytwórców, w przypadku zatrudniania pracow ników najemnych, zawłaszcza część wartości ich pracy8.
Sfery kwalifikacji i władzy nad pracą przedsiębiorstw są dla W righta wtórnym i wymiarami społecznej organizacji aktywności ekonomicznej. N ie
równości, jakie tu występują, prow adzą do strukturalizacji klas pracow ników najemnych. W right strukturze kwalifikacji funkcjonującej na ry n k u 'p ra c y przypisuje specyficzny mechanizm przywłaszczania. A utor stwierdza, że m ale
jąca podaż coraz to wyższych umiejętności prowadzi do wzmocnienia wobec pracodawcy pozycji przetargowej grup, które je reprezentują. W efekcie działania m echanizmów popytu i podaży zbiorowości o wyższych kwalifika
cjach otrzym ują wynagrodzenie przewyższające wartość reprodukcji ich pracy.
Rośnie więc wartość rynkowa dóbr. Pracodaw ca bowiem ponosząc zwiększone nakłady podnosi cenę produktu. W konsekwencji niżej kwalifikowane grupy kupują na rynku artykuły po wyższej cenie w porów naniu do tej, jak a zaistniałaby bez przyrostu kosztów produkcji, których przyczyną są nadpłaty w wynagrodzeniu kategorii społecznych o wyższych um iejętnościach9.
A trybutam i struktury władzy w przedsiębiorstwach są możliwości kreow a
nia podziałów w sferze procesów w ytwarzania oraz k ontro la aktywności zatrudnionych. Zdaniem W righta, kategorie zajmujące wyższe szczeble drabiny kierowniczej dysponują realną władzą nad współczesnymi instytucjam i gos
podarczymi. Jej źródłem jest, z jednej strony, brak efektywnej kontroli przez pracodawców działań menedżerów i kierowników, z drugiej zaś — przejęcie przez om aw iane zbiorowości pracow ników najem nych nadzoru nad p o d
stawowymi procesam i funkcjonowania organizacji. O pisana sytuacja um oż
liwia personelowi m enedżersko-kierowniczemu przechwytywanie części w arto
ści pracy zatrudnionych. Jej źródłem jest sam oistny wzrost produkcji, spow o
dowany efektywnym wykorzystaniem środków wytwórczych i kwalifikacji pracow ników najemnych.
Działanie obu om ówionych m echanizmów eksploatacji strukturalizuje szereg klas ekonomicznych różniących się stanowiskiem w systemie zarządza
nia i poziom em kwalifikacji. Są to: 1) robotnicy, 2) pracow nicy wyspec
jalizowani, 3) specjaliści, 4) kierownicy, 5) kierownicy wyspecjalizowani, 6) kierownicy specjaliści, 7) menedżerowie, 8) menedżerowie wyspecjalizowani, 9) menedżerowie specjaliści10. W schemacie tym kategorie 2— 9 odgrywają rolę klas średnich. Om ówiony wizerunek rozwiniętego układu klas prezentuje wykres 1.
8 Ibidem.
9 Ibidem.
10 Ibidem.
TEORIA STRUKTURY KLASOWEJ O.K. WRIGHTA
2 9 W ła ś c ic ie le
B urżuazja
Drobni pracodawcy
Samodzielni wytwórcy
Pracownicy najemni
Liczba
Î
zatrudnianych
M enedżerowie specjaliści
M enedżerowie wyspecjalizowani
Menedżerowie
Kierownicy specjaliści
Kierownicy wyspecjalizowani
Kierownicy
Specjaliści Pracownicy wyspecjalizowani
Robotnicy
Л
Stanowisko
< ----
Kw alifikacje
Wykres 1. Schemat rozwiniętego układu klasowego w eksploatacyjnej teorii struktury klasowej O. E. Wrighta
Źródło: O. E. Wright: Classes. London 1985.
Podziały klasowe i podziały zawodowe. N a gruncie prezentowanej teorii obok podziałów klasowych występuje także podział zawodowy. Stosunki klasowe i zawodowe m ają różne źródła. Zaw ody wiążą się z technicznym podziałem pracy, natom iast klasy w realnym społeczeństwie kapitalistycznym są konstytuow ane przez społeczne stosunki na rynku oraz społeczne stosunki produkcji. K ażdy ze wspom nianych podziałów opisywany jest przez wiele wymiarów. A więc role występujące w technicznym obszarze aktywności ekonomicznej są charakteryzow ane tytułam i zawodowymi oraz autonom ią i kom pleksowością obowiązków służbowych związanych z konkretnym i zawo
dami. N atom iast strukturę klasową tworzy stosunek do własności środków produkcji, władza nad pracą przedsiębiorstw oraz stosunki n a rynku kształ
towane kwalifikacjami zbiorowości oferujących tu pracę.
W right traktuje podział klasowy i zawodowy jak o zjawisko ze sobą powiązane, ale rozważane na innym szczeblu analizy. Rozwinięty układ struktury klasowej jest podziałem wyższego rzędu w badaniach realnego społeczeństwa, natom iast struktura zawodowa to układ niższego rzędu. W opi
sie pewnych wymiarów relacji klasowych wykorzystuje się cechy samoistne dla
tego obszaru stosunków społecznych. W kreow aniu innych relacji klasowych au to r posługuje się m.in. zagregowanymi syndrom am i charakterystyk zaw odo
wych. x
Pierwszą kategorię relacji klasowych tw orzą stosunek do własności środ
ków produkcji oraz stosunki władzy kształtujące się w pracy przedsiębiorstw.
D rugi ich rodzaj to obszar kwalifikacji. A utor operacjonalizuje go jak o kom binacje tytułów zawodowych, poziom u form alnego wykształcenia i a u to nomii pracy11.
Należy zwrócić uwagę na konsekwencje takiego stanowiska. K reacja jednego z wymiarów relacji klasowych, opartego na atrybutach struktury zawodowej, oznacza przypisanie konkretnych zajęć do określonych klas.
Rozwiązanie takie umożliwia opis podziałów wewnątrz wyodrębnionych klas pracow ników najem nych na podstaw ie charakterystyk zawodów.
Procesy formowania sil klasowych. W right procesy form owania sił klaso
wych rozumie jak o kształtow anie się w ram ach struktury stosunków ekonom i
cznych potencji społecznych opartych na rodzącej się tożsam ości grupowej oraz aktywności zorganizowanych stowarzyszeń. A utor, rozwijając przed
staw ioną definicję, ukazuje podstaw ę konfliktu klas w strukturze stosunków ekonomicznych, precyzuje znaczenie pojęcia tożsam ości grupowej oraz syg
nalizuje rolę organizacji życia publicznego w form owaniu politycznie aktyw nych ugrupow ań społecznych12.
Typy eksploatacji w kom ponow ane w działanie instytucji własności, funk
cjonowanie rynku oraz mechanizmy zarządzania są źródłem antagonizm ów interesów ekonomicznych kategorii klasowych tworzących strukturę społecz
ną. N a gruncie omawianej teorii pełnią one funkcję obiektywnej podstawy konfliktu zbiorowości istniejących w rozwiniętym układzie klas. A utor zwraca jednak uwagę na stopniowalny charakter transferu wartości pracy wśród klas ekonomicznych. Prow adzi to do innego poziom u sprzeczności korzyści m ate
rialnych między kategoriam i klasowymi.
Społeczna organizacja aktywności ekonomicznej wywiera wpływ na orien
tacje i działania człowieka poprzez kształtow anie rzeczywistości, której musi on sprostać. Zdaniem W righta, wspólne wielu ludziom, doświadczenia pracy są podstaw ą form owania się ich tożsamości grupowej. Tw orzą bowiem u nich podobne orientacje, które decydują o szerokiej gamie działań społecznych oraz kształtują predyspozycje do identyfikowania jednych jak o członków grupy, a innych jak o obcych.
Zrzeszenia funkcjonujące na arenie życia publicznego propagują idee będące odbiciem maksymalizacji interesów m aterialnych poszczególnych zbio
rowości w strukturze społecznej. Jednocześnie konsolidują one w okół tych
11 Ibidem.
12 Ibidem. O. E. Wright, C. Hove, D. Cho: Class Structure and Class Formation. W: Cross National Research in Sociology. Ed. by M. L. Kohn. New York 1989.
TEORIA STRUKTURY KLASOWEJ O .E. WRIGHTA
3 1
program ów działania członków tych kategorii. Ich uczestnictwo we wspólnym ugrupow aniu jest kształtow ane tożsam ością grupow ą oraz poziom em an tagonizm ów interesów ekonomicznych między klasami. W spom niane zjawiska umożliwiają bowiem działającym stowarzyszeniom konsolidacje pewnych zbio
rowości inaczej umiejscowionych w strukturze klasowej tw orząc jednocześnie barierę utrudniającą zbliżenie innych kategorii klasowych.
Idea antagonizm ów interesów klasowych, koncepcja tożsam ości grupowej, założenie o roli zorganizowanych zrzeszeń są analitycznie wyodrębnionym i elementami form owania aktywnych politycznie potencji klasowych. K om bina
cja tych czynników pozwala, zdaniem W righta, konstruow ać w arianty procesu kształtow ania ugrupow ań klasowych. A utor w sposób systematyczny nie kreuje takich modeli. Sygnalizuje jednak trzy typy krystalizacji potencji społecznych w krajach rozwiniętego kapitalizm u z udziałem klas średnich.
Pierwszy wzorzec obejmuje procesami integracji społeczno-politycznej burżuazję, menedżerów specjalistów i specjalistów. Inny w ariant procesów grupotw órczych łączy robotników , pracow ników wyspecjalizowanych i kiero
wników. Kolejny typ procesów grupotwórczych, które m ogą — według W righta — występować w społeczeństwach kapitalistycznych, jest udziałem tylko klas średnich. W myśl sugestii autora, pojawienie się w pewnych krajach tego właśnie ugrupow ania społeczno-politycznego odegrało doniosłą rolę w przekształcaniu stosunków ekonomicznych opartych na prywatnej własności środków pro du kcji13.
Dyskusja nad eksploatacyjną teorią struktury klasowej
Dominacja i eksploatacyjna teoria podziałów społecznych. W right jest autorem dwóch teorii, które są znaczące dla rozwoju neomarksowskiej socjologii. Pierwszą jest dom inacyjna teoria struktury klasowej, sform ułow ana w 1979 r.14 D ruga to eksploatacyjna koncepcja struktury klasowej, zaprezen
tow ana w 1985 r. Pow staje pytanie o zasadnicze różnice w obrazie stosunków ekonomicznych społeczeństw kapitalistycznych, jaki przedstaw iają w spom nia
ne perspektywy.
A utor w swoich teoriach umiejscawia rozw ażania na trzech poziom ach analizy. W pierwszym podejm uje problem modelowego układu klas formacji kapitalistycznej. D rugi to dociekania ukazujące rozwinięty układ struktury klasowej społeczeństw zaaw ansow anego kapitalizm u. Trzeci poziom analizy skupia uwagę na wewnętrznych podziałach wyodrębnionych segmentów stru k tury społecznej.
13 O. E. Wright: Exploatation, Identity and Class Structure. „Critical Sociology” Vol. 10. 1988;
O. E. Wright, C. Hove, D. Cho: op. cit.
14 О. E. Wright: Class Structure and Income Determination. New York 1979; J. Hryniewicz:
Erika Wrighta teoria klas. „Studia Socjologiczne” 1986 nr 1.
W zorzec modelowego schem atu klas formacji społeczno-ekonomicznej przedstaw ia działanie rodzaju produkcji, który odgrywa decydującą rolę w wyodrębnionym typie społeczeństwa. W right om awiając występujące na jego gruncie relacje między podstawowym i klasam i uwypukla stosunki eksploatacji.
W obu om aw ianych teoriach relacje te są inaczej charakteryzowane.
D om inacyjna teoria struktury klasowej nawiązuje do tradycyjnej formuły eksploatacji. Łączy ona w sposób przyczynowy korzyści ekonomiczne klasy dominującej z upośledzeniem klasy podporządkow anej. W nowej koncepcji a u to r dokonuje modyfikacji klasycznego wzorca. W myśl wprowadzonego rozum ienia stosunku eksploatacji, zbiorowość posiadająca środki produkcji dąży do takiego rozwoju zasadniczego rodzaju wytwarzania, który m ak
symalizuje poziom m aterialnego bytu wyzyskujących i wyzyskiwanych.
N a drugim poziomie analizy W right prezentuje rozwinięty układ klas społeczeństw zaaw ansow anego kapitalizm u. W porównywanych teoriach do jego konstrukcji wykorzystuje się inne schematy.
Pierwszy nawiązujący do tradycyjnej idei eksploatacji, opiera się na skrzyżowaniu szeregu dychotom icznych podziałów będących odbiciem stosun
ku do własności środków produkcji, stosunku do kontroli środków produkcji i relacji kontroli n a d procesami pracy. Jego wykorzystanie prowadzi do ekspozycji klas podstaw owych, które charakteryzują przeciwstawne układy atrybutów klasowych. Pozw ala także wyodrębnić klasy niepodstawowe, k tó rym brak jednego lub dwóch atrybutów typowych dla kategorii zasadniczych.
Schemat rozwiniętego układu klas, nawiązujący do nowej koncepcji eks
ploatacji, opiera się na idei wielokrotnego podziału aktywnej ekonomicznie populacj. A utor wyodrębnia przede wszystkim kategorie zajm ujące inne miejsca w ram ach stosunków produkcji. Następnie zbiorowość upośledzoną w ram ach zasadniczego podziału badacż różnicuje pod kątem kwalifikacji i stanow isk w systemie zarządzania.
N a trzecim, najbardziej szczegółowym poziomie analizy W right porusza problem podziałów wewnątrz klas społecznych. Podejm ując tę kwestię autor wyodrębnia klasowe aspekty społecznej organizacji pracy oraz jej zawodowe wymiary. Dwie porównywane teorie różnią się prezentacją relacji, jakie zachodzą między podziałem klasowym i zawodowym.
W ujęciu dom inacyjnym dwie kategorie podziałów są autonom iczne w prezentacji struktury społecznej. Implikuje to charakterystykę klasowego i zawodowego podziału pracy w term inach niezależnych od siebie, dopusz
czając do wystąpienia w dwóch różnych klasach tych samych zajęć. N atom iast teoria eksploatacyjna wykorzystuje w opisie klas charakterystyki typu zaw odo
wego. Przyjęte rozwiązanie przypisuje do konkretnych klas określone zawody.
Kontrowersje teoretyczno-ideologiczne. Eksploatacyjna teoria struktury kla
sowej przypisując systemowi kwalifikacji i hierarchii władzy rolę wtórnych wymiarów relacji klasowych łączy obie struktury z konkretnym i m echaniz
mami wyzysku. Proponow ane rozw iązania zrodziły polemikę dotyczącą natury
TEORIA STRUKTURY KLASOWEJ O. E. WRIGHTA
3 3
dochodów klas inaczej umiejscowionych na szczeblach drabiny kwalifikacji i zarządzania. Krytycy kwestionują tezę, w myśl której wyzysk jest źródłem większych dochodów kategorii społecznych oferujących na rynku wyższe kwalifikacje. P rop on u ją oni wyjaśnienie alternatywne. Zgodnie z ich suges
tiami, przyczyną zróżnicowania dochodów zbiorowości o innym poziomie kwalifikacji jest większa efektywność pracy osób cechujących się wyższymi umiejętnościami.
W right, dyskutując z tym twierdzeniem, wyróżnia analitycznie dwa zjawis
ka. Pierwsze to dysproporcja dochodów zbiorowości o innych umiejętnościach.
D rugim jest transfer wartości pracy między tymi kategoriam i. Nie każde zróżnicowanie dochodów o różnych kwalifikacjach jest efektem wyzysku.
M echanizm y przepływu wartości pracy w kom ponow ane w funkcjonowanie rynku pracy, umożliwiają jedynie wprowadzenie w dochody grup wyżej kwalifikowanych swoistej „renty m onopolow ej”. Pow staje jednak kwestia źródeł wspom nianych nadpłat. Ich jed ną przyczyną może być zatrzym anie części wartości własnej pracy przez zbiorowości o wyższych umiejętnościach kosztem pracodawcy. D rugim źródłem wspomnianej renty monopolowej może być przechwytywanie przez wyżej kwalifikowane zbiorowości części wartości pracy kategorii o niższych umiejętnościach. W spom niana ewentualność po zwala charakteryzow ać grupy o wyższych kwalifikacjach w term inach klas eksploatujących. W right w swojej teorii eksponuje drugą z opisanych możliwo
ści. Przyznaje jednak, że — w myśl twierdzeń współczesnej teorii eksploatacji
— przy zachodzeniu tej właśnie ewentualności może również występować sytuacja pierwsza15.
Eksploatacyjna teoria struktury klasowej wyróżnia inną jeszcze sferę w tórnych stosunków eksploatacji. Tw orzą ją procesy wyzysku w kom ponow a
ne w działanie struktury zarządzania. Rozwiązanie, jakie oferuje tu W right, jest podważane przez ekonom istów o orientacji neoliberalnej. A utorzy ci twierdzą, że zróżnicowanie dochodów zbiorowości zajmujących coraz to wyższe pozycje w systemie kierow ania przedsiębiorstwem jest prostym odbiciem ich rosnącego w kładu w podnoszenie rentowności firmy.
O dpow iedź W righta uwypukla ideologiczną funkcję tych twierdzeń. Z god
nie z jego sugestią, w spom niana teza m askuje istotne źródła dysproporcji dochodów kategorii kierowniczych i zbiorowości umiejscowionych na najniż
szym szczeblu systemu zarządzania. Ich przyczyną jest pewien transfer wartości pracy. Pow staje jednak problem identyfikacji m echanizm ów eksploatacji.
W right rozwiązuje tę kwestię konfrontując własne stanow isko z tradycyjną perspektywą marksowską.
O rientacja klasyczna na gruncie socjologii marksowskiej sugeruje, że pracodaw ca powierza menedżerom i kierownikom prowadzenie aktywności ekonomicznej przedsiębiorstw. Właściciele dążą do wiązania korzyści wspo
15 O. E. Wright: Exploatation, Identity... „Critical Sociology” Vol. 10. 1988.
m nianych kategorii z interesem firmy. Dlatego też dopuszczają oni do różnych form partycypacji menedżerów i kierowników w przejętej przez pracodawcę puli wartości. W right polemizuje z opisanym stanowiskiem. Zdaniem badacza, jego źródłem jest uproszczone rozumienie roli, ja k ą w społecznym podziale pracy przedsiębiorstwa odgrywają zbiorowości zajm ujące coraz to wyższe szczeble drabiny zarządzania.
W right stwierdza, że w procesie rozwoju organizacji aktyw ności ekonom i
cznej personel kierowniczy i menedżerski zdobył kontrolę nad działaniam i środków produkcji oraz pracą zatrudnionych. Strategiczna pozycja w społecz
nym procesie pracy tworzy możliwość przechwytywania części wartości pracy innych. O ptym alna organizacja funkcjonow ania przedsiębiorstw a jest bowiem sam oistnym źródłem wzrostu produkcji. A więc efektywne wykorzystanie środków wytwórczych oraz kwalifikacji pracow ników prowadzi do nadwyżek wartości pracy, które w różnych proporcjach przejm ują menedżerowie i kie
rownicy. O znacza to, że kierownicy i menedżerowie k ontrolują odrębne obszary procesów eksploatacji16.
Spór na temat politycznej roli klas średnich. Socjologowie o orientacji neomarksowskiej akceptują tezy wysuwane na łam ach literatury specjalistycz
nej o odrębności klas średnich w strukturze stosunków ekonomicznych.
Jednocześnie jednak część badaczy kwestionuje sugestię, w myśl której kategorie te mogą tworzyć znaczącą siłę polityczną. D ostrzegają oni na scenie życia politycznego polaryzację sił społecznych. Ich zdaniem forum to jest zdom inowane ścieraniem się interesów kręgów wielkiego biznesu i środowisk robotniczych. Dlatego też autorzy bagatelizują udział klas średnich w opisywa
nych przez W righta procesach krystalizacji sił społecznych.
Krytycy analizują aktywność polityczną przedstawicieli tych zbiorowości w okresie ożywienia gospodarczego i stagnacji ekonomicznej. Zgodnie z wnios
kam i badaczy, eksponow any w teorii W righta alians burżuazji, wysokiej rangi m enedżerów i specjalistów łączy ideologia będąca odbiciem interesów klasy dominującej. U w ypukla ona bowiem konieczność realizacji zasad leżących
•u podstaw działania kapitalistycznego systemu ekonomicznego. Sojusz ów zawiązuje się tylko podczas wzrostu gospodarczego. O kres stagnacji przynosi jego załamanie.
W right kom entuje przedstaw ione argum enty. Podkreśla on sym ptom atycz
ny, jego zdaniem, fakt odchodzenia członków klas średnich od aliansu, w jakim uczestniczą podczas wzrostu gospodarczego. Specyficzne w arunki zastoju ekonomicznego w krajach kapitalistycznych są źródłem rozchw iania stosun
ków politycznych stworzonych przez kręgi dom inujące ekonomicznie. O pisana sytuacja prowadzi do nasilenia się działań nastaw ionych na realizację in
teresów klas pracow ników najemnych. Zdaniem W righta jest to okres k o n
,ft Ibidem.
TEORIA STRUKTURY KLASOWEJ O.E. WRIGHTA
3 5
solidacji politycznej klas średnich. Organizacje reprezentujące korzyści tych zbiorowości wywierają nacisk na rozszerzenie upraw nień przypisanych struk
turze zarządzania przedsiębiorstwem oraz rygorystycznie przestrzegają zasady podnoszenia wymogów stawianych wobec adeptów zajęć Specjalistycznych.
Pierwszy kierunek działania m a na celu ograniczenie kontroli środowisk burżuazji nad aktywnością gospodarczą. Zamierzeniem drugiego jest regulacja podaży kwalifikacji na nasyconym rynku pracy poprzez wydłużanie cyklu zdobywania umiejętności. Oznacza to, konkluduje autor, że klasy średnie tw orzą aktualnie siłę polityczną zdolną do podejm ow ania prób stabilizacji pewnych wymiarów organizacji aktywności ekonomicznych oraz rekonstrukcji innych jej sfer. Przy czym inicjowane działania są podporządkow ane własnym interesom klasow ym 17.
Problemy óperacjonalizacji teorii. Spory teoretyczne toczące się wokół koncepcji W righta koncentrują się także na problem ach operacjonalizacji jej podstawowych idei. Należy zwrócić uwagę na kwestię, która w tej grupie zagadnień jest podnoszona najczęściej.
Recenzenci podkreślają m ankam enty konstrukcji wyobrażającej wymiar kwalifikacji występujących na rynku. W operacjonalizacji tej sfery stosunków klasowych W right wykorzystuje poziom formalnego wykształcenia, tytuł zawodowy i stopień autonom ii wykonywanej pracy. U zasadniając swój wybór au to r podkreśla, że poziom formalnego wykształcenia jest m ało precyzyjnym wskaźnikiem określającym pozycję w om awianym wymiarze relacji klasowych.
Bowiem w rzeczywistości społecznej ludzie wykonują często zawód niezgodny z uwierzytelnionymi kwalifikacjami. Ich uczestnictwo w puli stworzonej wartości pracy jest wówczas inne aniżeli sugeruje formalne wykształcenie.
A utor wykorzystuje więc informacje dotyczące zaw odu i występującej w jego ram ach autonom ii pracy. Badacz podkreśla, że stopień swobody przypisany do do konkretnego zajęcia m ożna uznać za wskaźnik umiejętności koniecznych do realizacji obowiązków służbowych.
Krytycy zwracają uwagę, że poziom autonom ii pracy na jaki pozwala zawód jest raczej konsekwencją położenia klasowego aniżeli jego wyznacz
nikiem. Bowiem pracodaw ca wykorzystuje strukturalizację obowiązków służ
bowych jak o instrum ent kontroli aktywności różnych kategorii zatrudnio
nych18. A więc zajęcia występujące w różnych klasach charakteryzują się inną autonom ią pracy ponieważ działania członków tych zbiorowości są na terenie organizacji pracy inaczej kontrolow ane19. Podw aża to teoretyczną zasadność wykorzystania tej cechy zawodu jak o jednego z elementów współtworzących wymiar stosunków klasowych.
17 Ibidem.
18 M. L. Kohn, C. Schooler: Work and Personality. New York 1989.
19 G. Salaman: Work Organization-Control and Resistance. London 1979.
W right zdaje się dostrzegać ten problem. Twierdzi on, że jego propozycja może rodzić szereg obiekcji. Jednocześnie wyodrębniając kategorie społeczne w ram ach om awianego wym iaru stosunków klasowych ogranicza wykorzys
tanie autonom ii pracy jak o kryterium podziału do pewnej tylko grupy zaw odów 20.
Kształt układów klasowych krajów rozwiniętego kapitalizmu Podobieństwa układów klasowych krajów rozwiniętego kapitalizmu. Analizy empiryczne nawiązujące do schem atu teoretycznego W righta sygnalizują podobieństw a układów klasowych rozwiniętych społeczeństw zachodnich.
A utorzy wyjaśniają je panującym ustrojem ekonomiczno-społecznym i zbliżo
nym poziomem rozwoju ekonomicznego.
W takich krajach jak Szwecja i USA najliczniejszą klasą jest zbiorowość robotników . N atom iast środow iska burżuazji, kręgi drobnych pracodawców oraz samodzielnych wytwórców są najmniejszymi liczebnie segmentami układu klasowego. Pod względem wielkości klasy średnie plasują się między grupam i właścicieli i klasą robotniczą21.
N a rynku pracy w Szwecji i USA panuje dwóch pracodawców: wielka własność i państwo. Między grupam i społecznymi, których członkowie oferują pracę na rynku, występuje zróżnicowanie w koncentracji zatrudnienia. R obot
nicy są przede wszystkim zatrudnieni w przemyśle kontrolow anym przez burżuazję. N atom iast członkowie zbiorowości tworzących klasy średnie funk
cjonują w ram ach publicznego sektora gospodarki22.
Różnice w układach klasowych społeczeństw rozwiniętego kapitalizmu. O bok wspom nianych podobieństw w wizerunku struktury społecznej państw roz
winiętego kapitalizm u występują pewne różnice. Badania empiryczne syg
nalizują niejednakow ą liczebność tych samych klas w innych krajach. U jaw nione odm ienności autorzy tłum aczą odwołując się do faktów tworzących trzy obszary zjawisk i procesów społecznych.
Pierwszy to sfera ekonomiczna. Inne drogi rozwoju ekonomicznego krajów kapitalistycznych ukształtow ały niejednakowe natężenie takich cech systemu gospodarczego jak centralizacja własności i zasięg sektora publicznego. Prow a
dzi to do różnych wielkości klas posiadaczy i dysponentów wielkiego kapitału.
W społeczeństwie am erykańskim środow iska wielkiego biznesu obejmują relatywnie szerszy krąg ludzi aniżeli w Szwecji23.
20 O. E. Wright: Classes...', D. Rose, G. Marshall: Constructing The (W )right Classes.
„Sociology” Vol. 20. 1986.
21 О. E. Wright: Classes...
22 Ibidem.
23 Ibidem.
TEORIA STRUKTURY KLASOWEJ O .E. WRIGHTA
3 7
O specyfice rozwiniętych układów klasowych społeczeństw rozwiniętego kapitalizm u decyduje także obszar kultury. Inaczej zakorzenione w dośw iad
czeniach społeczeństw ideały mieszczańskie wpływają na inny zasięg realizacji zasad liberalizm u w systemie gospodarczym poszczególnych krajów 2*. K ształ
tuje to różnice liczebności kręgów drobnych pracodaw ców i samodzielnych wytwórców. Dlatego też w USA większe grupy ludzi aniżeli w Szwecji upraw iają działalność ekonom iczną opierając się na małych zasobach kapitało
wych25.
Odm ienności struktury klasowej społeczeństw kapitalistycznych są także m odelowane inaczej ukształtow anym i w procesie rozwoju społecznego in
stytucjam i władzy politycznej, w ram ach których ścierają się interesy grupowe.
W USA dopuszczają one do częstych konfliktów pracodawców z pracow nikami. N atom iast w Szwecji platform y koordynacji interesów grupowych skutecznie norm alizują stosunki pracodawców z zatrudnionym i. Dlatego linie nadzoru w am erykańskich jednostkach produkcyjnych są bardziej rozbudow a
ne aniżeli w przedsiębiorstwach szwedzkich. A zatem w strukturze Stanów Zjednoczonych, w porów naniu z układem klasowym Szwecji, obserwujemy relatywnie liczniejszą klasę kierow ników 26.
Redukcja pracy złożonej do prostej
Typy podziałów pracy a redukcja pracy złożonej do prostej. W ram ach społecznej organizacji aktywności ekonomicznej występują trzy typy p o działów pracy. Pierwszy, ogólny podział pracy, obejmuje wielkie sektory gospodarki, jakim i są rolnictwo, przemysł i usługi. Drugi, szczegółowy podział pracy, powstaje przez rozszczepienie gałęzi gospodarki n a typy przemysłu, odm iany usług, rodzaje działalności rolniczej. Trzeci, jednostkow y podział pracy, uw ypukla zróżnicowanie działań w obrębie zakładu nastawionego na aktyw ność ekonomiczną.
Teoria W righta dzieli zbiorowość pracow ników najem nych na szereg kategorii klasowych. W ram ach każdej występują zajęcia o zróżnicowanym profilu cech obowiązków służbowych. Nałożenie na siebie problem atyki podziału pracy i struktury klasowoTwarstwowej pozwala śledzić W rightowi proces redukcji pracy złożonej do prostej w strukturze zawodowej klas społecznych. Bowiem źródłem wspomnianej tendencji są zmiany zachodzące w ram ach ogólnego, szczegółowego i jednostkow ego podziału pracy.
24 R. Scase: The P etty Bourgeois and Modern Capitalist. W. Social Class and Division o f labour.
Ed. by A. Giddens, G. Mackenzie. London 1982.
25 O. E. Wright: Classes...
26 O. Ę. Wright. G. Ahrne: Classes in United States and Sweden. „Acta Sociologica” Vol. 26.
1983.
Procesy redukcji pracy złożonej do prostej w zawodach klas średnich. Dwa procesy są źródłem redukcji pracy złożonej do prostej w zbiorze zawodów wykonywanych przez przedstawicieli klas średnich. Jednym jest wzrost ogól
nego podziału pracy, oznaczający pojawienie się nowych sfer działalności nastaw ionych na realizacje potrzeb społecznych. Prow adzi on do krystalizacji nowych ról zawodowych o charakterze profesjonalnym. Cechują się one wysoką kom pleksowością i szeroką autonom ią obowiązków służbowych27.
D rugi ze wspom nianych procesów to rosnące zróżnicowanie szczegółowego podziału pracy. Tworzy on podstaw ę w yodrębniania się zajęć wyspecjalizowa
nych o względnie niskiej .kompleksowości i autonom ii pracy. Powstające zawody są wyrazem postępującej rutynizacji tradycyjnych form aktywności wypierając funkcjonujące tu zajęcia specjalistyczne. Przykładem opisanej sytuacji jest zastępowanie w obsłudze maszyn cyfrowych inżynierów infor
m atyków przez operatorów maszyn cyfrowych28.
Redukcja pracy złożonej do prostej w zawodach klasy robotniczej. Zm iany w ram ach jednostkow ego podziału pracy są źródłem redukcji pracy złożonej do prostej w strukturze zawodowej klasy robotniczej. Dążenie do osiągnięcia zysku prowadzi do unowocześnienia ap aratu produkcyjnego. K reuje to na gruncie już istniejących zajęć nowe specjalizacje. Rozpowszechnienie się nowoczesnych rozwiązań technologicznych kształtuje przeciętne w arunki za
trudnienia dla konkretnego zawodu. W ymaga to przystosow ania się do nich specjalizacji sprofilowanych przez tradycyjny ap arat produkcyjny. K onsekwen
cją następujących po sobie fal procesów nowelizacyjnych jest opanow anie przez przedstawicieli jednego zawodu kilku pojawiających się po sobie specjalizacji29.
Wzory aliansów ideologicznych a struktura ekonomiczna i polityczna Społeczeństwa znajdujące się w fazie zaaw ansow anego kapitalizm u różnią się typam i klasowych aliansów ideologicznych, które tw orzą samodzielne siły polityczne. W yniki analiz empirycznych sygnalizują aktywizację polityczną w Szwecji trzech ugrupow ań społecznych integrowanych odm iennymi ideami.
Pierwsze z nich obejmuje kręgi burżuazji i menedżerów kierujących dużymi korporacjam i. Ich aktywność podporządkow ana jest ideologii klasy dom inują
cej ekonomicznie. Uczestnikam i drugiego aliansu są specjaliści, menedżerowie i kierownicy zajmujący średnie szczeble zarządzania przedsiębiorstwem. Idee,
27 J. Singelman: From Agriculture to Service. New York 1978.
28 J. Singelman: The Sectoral Transformation o f labour in Seven Countries. „American Journal of Sociology” Vol. 83. 1978; J. Singelman, L. Browning: The Transformation o f The US labour Force Interaction o f Industry and Occupation. „Politics and . Society” Vol. 8. 1978.
29 G. Carchedi: On the Economic Identification o f Social Classes. London 1977.
TEORIA STRUKTURY KLASOWEJ O .E. WRIGHTA
3 9
które łączą członków wymienionych klas średnich, to zasady propagow ane przez stowarzyszenie profesjonalne. Trzecia koalicja grupuje robotników , pracow ników wyspecjalizowanych i kierowników niższego szczebla drabiny zarządzania. W śród przedstawicieli tych zbiorowości popularne są norm y społecznej dem okracji30.
W USA konfiguracja sił społecznych przyjm uje inny kształt. Ideologia leżąca u podłoża działania wielkich korporacji łączy środow iska burżuazji, menedżerów kierujących dużymi organizacjam i gospodarczym i i specjalistów.
N atom iast zasady głoszone przez zrzeszenia unionistyczne integrują ro b o t
ników, pracow ników wyspecjalizowanych i kierowników niższych szczebli.
Przy czym pewne z tych norm są kształtow ane tradycyjną k u ltu rą polityczną, w kręgu której funkcjonują drobni pracodaw cy i samodzielni wytwórcy31.
Aktywny politycznie alians klas średnich w strukturze społecznej Szwecji oraz brak takiego ugrupow ania w tkance społeczeństwa amerykańskiego wyjaśnia się innymi rozm iaram i ekonom icznych sektorów państw owych obu krajów oraz ich specyfiką organizacji życia publicznego. Szerszy obszar szwedzkiej gospodarki państwowej pewniej separuje, aniżeli w USA interesy specjalistów i niektórych kręgów menedżerskich, od korzyści grup kapitału korporacyjnego. Jednocześnie struk tu ra i zasięg szwedzkich organizacji praco
wniczych pozw ala skuteczniej niż m a to miejsce na terenie Stanów Zjed
noczonych m obilizować członków tych środow isk w okół ideologii wyrażającej własne interesy klasow e32.
Uwagi końcowe v
R osnąca złożoność stosunków społecznych w krajach współczesnego kapi
talizm u odsłania wiele uproszczeń w wizjach rzeczywistości, jaki tworzą istniejące teorie socjologiczne. N arzuca to konieczność form ułow ania nowych koncepcji opisujących tkankę społeczeństwa. W right dokonuje takiej właśnie próby. Pow staje pytanie, które elementy eksploatacyjnej teorii struktury klasowej m ają charakter now atorski w ram ach neomarksowskiej socjologii i dlaczego m ożna je za takie uznać. Rozwiązując postaw ioną kwestię zwrócę uwagę na cztery problemy.
1. Autorzy o orientacji neomarksowskiej definiując klasy ekonomiczne, po pierwsze, uwzględniają pozycję w społecznej organizacji aktywności ekonom i
cznej, po drugie, eksponują relacjonalny charakter pozycji klasowych, po trzecie, podkreślają antagonizm relacji ekonomicznych łączących klasy33.
Badacze uwypuklając wspom niane założenia różnią się między sobą w ich
30 O. E. Wright, C. Hove, D. Cho: op. cit.
31 Ibidem.
32 Ibidem.
33 O. E. Wright: Varieties o f M arxist Conceptions...
szczegółowej konkretyzacji. Sygnalizowane odm ienności należy podkreślić.
U jawniają one bowiem znaczące przesunięcia akcentów w konceptualizacji układów klasowych realnych społeczeństw kapitalistycznych.
Tradycyjne teorie w definicji klas akcentują przede wszystkim pozycje zbiorowości w sferze działań ekonomicznych. Prow adzi to do takiego wizerun
ku struktury społecznej, który prezentuje ją jak o statyczny system lokacji klasowych, w założeniu powiązanych procesami przepływu wartości pracy34.
W eksploatacyjnej teorii W right akcentuje relacjonalną i antagonistyczną formułę klas ekonomicznych. Implikuje to obraz struktury społecznej, w k tó rym różne typy eksploatacji są procesami krystalizującymi pozycje zbiorowości w układzie klasowym.
Pow staje pytanie o zalety propozycji W righta. Recenzenci podkreślają, iż jej zasadniczym walorem jest możliwość spójnego połączenia na gruncie eksploatacyjnej teorii struktury społecznej dwóch zjawisk, umiejscowionych w różnych obszarach rzeczywistości społecznej. Jedno z nich to proces krystalizacji klas w ram ach stosunków ekonomicznych. D rugim jest proces form owania się sił społecznych na scenie życia publicznego35.
2. Przyjęta przez W righta form uła teoretyczna kształtow ania się aktywnych politycznie sił społecznych także odbiega od wzorców rozpowszechnionych w literaturze przedm iotu. Autorzy marksowscy akcentują dwie hipotezy, które opisują analitycznie odrębne mechanizmy form owania się przekonań i typów działań członków zbiorowości inaczej usytuow anych w społecznej organizacji aktywności ekonomicznej.
Pierwsza hipoteza ukazuje zjawiska spontanicznie rodzących się w tkance społecznej postaw, orientacji i zachowań. D ruga hipoteza uwypukla znaczenie program ów realizowanych przez organizacje obywatelskie w kształtow aniu form świadomości i rodzajów aktywności. W rzeczywistości społecznej m echa
nizmy te współgrają ze sobą w tworzeniu różnych wizji stosunków społecznych i związanych z nimi działań. Jednak autorzy inaczej opisują relacje zachodzące między nimi w tym procesie.
Stanowisko tradycyjne zakłada, że miejsce zajm owane przez poszczególne zbiorowości w społecznym podziale pracy prowadzi do pow stania konkretnych form świadomości i związanych z nimi działań. Idee te w rastają w folklor kulturow y kręgów społecznych. Torując sobie drogę na scenę życia politycz
nego wpływają one na treść program ów organizacji obywatelskich, które wytyczają cele działań grupow ych36.
W right w swojej teorii sygnalizuje inne rozwiązanie. Przypisuje on obu wyodrębnionym m echanizmom form owania się przekonań i typów działań
34 Ibidem.
35 D. Rose, G. Marshall: op. cit.
36 A. Przeworski: From Proletariat into Class The Process o f Class Formation from K.
Kautzkys. The Struggle to Recent Debates. „Politics and Society” Vol. 7. 1977.
\
TEORIA STRUKTURY KLASOWEJ O.E. WRIGHTA 41
bardziej autonom iczne funkcje w procesie kształtow ania sił społecznych.
Zgodnie z tymi tezami wspólne doświadczenia członków zbiorowości o zbliżo
nych atrybutach ekonomicznych są źródłem szerokiego wachlarza orientacji i działań tworzących tożsam ość grupową. N atom iast organizacje polityczne i zawodowe form ułują program y będące odbiciem interesów grupowych i mobilizują do ich poparcia zbiorowości społeczne, odwołując się do ist
niejących już zrębów tożsamości grupowej.
W yniki wielu prow adzonych badań empirycznych sygnalizują, że propozy
cje W righta są bliższe realiów panujących w krajach rozwiniętego kapitalizm u aniżeli tezy tradycyjne. Organizacje polityczne i zawodowe dążą tu do zawężenia występujących w tkance społecznej spontanicznych przejawów dochodzenia własnych korzyści grupowych. Jednocześnie zaś nadają aktyw no
ści członków klas kształt zgodny z obowiązującymi zasadam i walki politycznej, której cele są wytyczane przez program y tych zrzeszeń37.
3. Znam iennym rysem tych teorii struktury klasowej, które odegrały znaczącą rolę w rozwoju neomarksowskiej socjologii, były próby rozwiązania problem u usytuow ania klas średnich w rozwiniętym schemacie podziałów społecznych krajów współczesnego kapitalizm u. Przedstaw ione w latach sie
demdziesiątych teorie, rozwiązując om aw ianą kwestię wykorzystywały idee
„rozbieżnych atrybutów ” założenia klasowego. Zgodnie z tą form ułą m enedże
rowie, kierownicy i specjaliści charakteryzują się zestawem pozycji, z których pewne zbliżają się do cech właścicieli, środków produkcji, inne zaś do znam ion robotników 38.
Schemat „rozbieżnych” cech położenia klasowego pozw alał na precyzyjny opis umiejscowienia klas średnich w wym iarach struktury społecznej. Krytycy zwrócili uwagę na pewne negatywne implikacje tej koncepcji. Ich zdaniem
„hybrydow e” lokacje menedżerów, kierowników i specjalistów w układzie klasowym, z jednej strony, niejednoznacznie sytuują interes klasowy om aw ia
nych kategorii na mapie antagonistycznych relacji robotników i właścicieli, z drugiej zaś strony utrudniają identyfikacje korzyści klasowych.
Rozwiązania eksploatacyjnej teorii struktury społecznej uchylają sygnalizo
wany m ankam ent. Jak już wspom niano, au to r w rozwiniętym schemacie struktury społecznej wyróżnia trzy obszary eksploatacji. Podstaw owy, związa
ny ze stosunkiem do własności środków produkcji, prowadzi do antagoniz
mów korzyści ekonomicznych pracodawców i pracow ników najemnych. Dwie w tórne sfery wyzysku, łączące się z funkcjonowaniem systemu zarządzania i nierównością kwalifikacji na rynku pracy, są źródłem sprzeczności interesów
37 N. Abercrombie, S. Turner, S. Hill: The Dominant Ideology Thesis. London 1979; M. Mann:
Conssciousnes and Action Among the Western Working Class. London 1973.
38 N. Poulantzas: Marxism and Social Classes. „New Left Review” 1973 nr 78; N. Poulantzas:
Class in Contemporary Capitalism. London 1975; G. Carchedi: On the Economic Identification o f Social Classes. London 1977.
m aterialnych klas średnich i zbiorowości robotników . Tak więc om aw iana teoria sygnalizuje odrębność interesów m aterialnych pracow ników , klas śred
nich i zbiorowości robotników . Tworzy to podstaw ę teoretyczną pozwalającą wysunąć tezę o potencjalnej aktywizacji politycznej klas średnich w kierunku zgodnym z ich interesem ekonomicznym.
4. Eksploatacyjna koncepcja struktury klasowej W righta jest wykorzys
tyw ana do bad ań nad stosunkam i społecznymi panującym i w krajach kapitali
stycznych. Jako ich zaplecze teoretyczne zakreśla ona dziedzinę tych analiz.
Schemat W righta uwypukla konieczność w prowadzenia w pole b adań nad stru kturą społeczną zmiennych, które obrazują fakty polityczne. W yniki cytowanych analiz empirycznych potw ierdzają słuszność tych sugestii. W ska
zują one bowiem, że kształt instytucji władzy oraz anatom ia organizacji życia publicznego decyduje, obok zjawisk kulturowych, o specyfice podziałów społecznych w poszczególnych krajach.
