Joanna Sokołowska,Tadeusz Tyszka Polska Akademia Nauk

(1)

Jo anna Sokołowska, Tadeusz Tyszka

Polska A kadem ia N auk

ZM IANY PREFERENCJI SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH SPOŁECZEŃSTW A POLSKIEGO W LATACH 1990-1991

Wprowadzenie

W num erze 3-4 „Studiów Socjologicznych” z 1991 r. opublikowaliśm y wyniki badania nad preferencjam i społeczno-ekonomicznymi Polaków na początku 1990 r. Stwierdzono tam m. in. następujące prawidłowości:

- Generalnie preferencje Polaków w sferze społeczno-ekonomicznej były ciągle bliskie koncepcji państw a opiekuńczego: społeczeństwo charakteryzow ało się znacz

nym uwrażliwieniem na sprawiedliwy (równościowy) podział dochodów oraz na cele i wartości socjalne. Poparcie dla prorynkow ych przekształceń gospodarczych było um iarkowane.

- W badanej próbce udało się wyodrębnić profile interpretow alne na wymiarze gospodarka rynkow a - socjalistyczne państw o opiekuńcze. W tym sensie m ożna mówić o pewnej ideologicznej spójności preferencji społeczno-ekonomicznych Polaków.

- „Ideologizacja” charakteryzow ała preferencje Polaków także w tym sensie, że najwięcej różnic, gdy chodzi o preferowany kształt organizacji życia gospodarczego, wiązało się z wykształceniem, a najmniej ze statusem m ajątkowym.

W półto ra roku po tam tym badaniu mieliśmy okazję powtórzyć je 1. Chcieliśmy w nim znaleźć odpowiedź na następujące pytania: (1) W jakim kierunku zmieniają się preferencje społeczno-ekonom iczne i ich organizacja w społeczeństwie Polskim?

(2) Czy w dalszym ciągu wykształcenie raczej niż dochód różnicuje owe preferencje w społeczeństwie? (3) W jakiej relacji do siebie pozostają preferencje wyrażane w kontekście pobudzającym mniej bądź bardziej do refleksji?

1. Struktura preferencji. Jak pisaliśmy w poprzednim artykule, Converse (1964), opierając się na serii bad ań opinii publicznej w Stanach Zjednoczonych, wysunął tezę, że poglądy zwykłych obywateli w kwestiach społeczno-ideologicznych nie są

„zideologizowane” , tj. nie dają się opisać w kategoriach program ów partii poli

tycznych.

Później jedn ak w kilku badaniach uzyskano wyniki niezgodne z tezą Converse’a.

Np. Ju d d i M illburn (1980) oraz Ju d d i K rosnick (1982), analizując odpowiedzi

1 Pierwsze badanie było częściowo finansow ane w ram ach problem u CPBP 09.8: Rozwój regionalny - rozwój lokalny - sam orząd terytorialny, i częściowo przez CBOS. D rugie badanie jest finansowane przez K om itet Badań N aukow ych w ram ach grantu przyznanego Instytutow i Studiów Społecznych UW.

(2)

172 JOANNA SOKOŁOWSKA, TADEUSZ TYSZKA

badanych na pytania kwestionariuszowe, doszli do wniosku, że pięcioczynnikową strukturę, wyłonioną na podstaw ie eksploracyjnej analizy czynnikowej, m ożna wyjaśnić za pom ocą jednego czynnika drugiego rzędu, jakim jest liberalizm -konserw atyzm .

W następnych badaniach zaczęto pokazywać, że opisywanie struktury przekonań społeczno-politycznych na jednym tylko wymiarze jest nieuzasadnione. Struktura ta jest znacznie bogatsza i wymaga bardziej złożonego opisu. Np. Lipset (1981) zaproponow ał opis uwzględniający dwa wymiary: (a) politykę ekonomiczną i społecz

ną (b) oraz praw a obywatelskie i wartości dem okratyczne. Lipset założył, że przekonania w odniesieniu do dwóch powyższych wym iarów nie m uszą być zgodne.

Jego zdaniem, biedniejsze grupy społeczne zazwyczaj wyrażają poparcie dla pier

wszych kwestii i oponują przeciwko drugim . Jednocześnie zamożniejsza część społeczeństwa wykazuje odwrotny wzór preferencji. Chociaż Lipset nie zaproponow ał żadnego m odelu struktury preferencji, to jego obserwacje pozwalają przypuszczać, że struktura ta może być opisana na dwóch wymiarach: kwestie ekonomiczne i praw a obywatelskie.

K noke (1979), który zastosował analizę czynnikową w stosunku do danych z badań przedwyborczych w 1972 r., uzyskał trójczynnikową strukturę przekonań.

Te trzy wymiary, wokół których przekonania społeczno-polityczne były zorganizwane, to: kwestie ekonomiczne, społeczne i rasowe.

Najbardziej chyba złożony m odel struktury przekonań zaproponow ał Kerlinger (1984). W jego m odelu stru ktu ra ta jest wielopoziomowa. Poziom pierwszy to uogólnione kategorie powstające na drodze łączenia się wszystkich szczegółowych zagadnień. Np. przekonania dotyczące dyscypliny, obowiązku i autorytetu łączą się w szerszą kategorię „tradycyjnego konserw atyzm u” ; z kolei postaw y wobec uspołecznienia (dofinansow ania) opieki zdrow otnej, interwencjonizm u państwowego i wszystkich spraw łączonych ze związkami zawodowymi tw orzą kategorię „opieki społecznej” . Te szersze kategorie tw orzą drugi, środkowy, poziom w strukturze przekonań. One także są dalej grupowane w okół dwóch najogólniejszych wymiarów - liberalizmu i konserwatyzmu. Zdaniem K erlingera wymiary te są od siebie niezależne. I tak konserwatyzm daje się opisywać za pom ocą kategorii przekonań odnoszących się do stabilności, posłuszeństwa wobec ustalonych autorytetów religijnych i politycznych, ekonomii wolnorynkowej oraz konieczności i ważności nierówności społecznych. Liberalizm, zaś odnosi się do tych kategorii, które grupują przekonania na tem at zmian społecznych, wolności w yboru w zakresie relacji społecznych i seksualnych, równości grup etnicznych i obu płci oraz interwencji państw a w rozwiązywaniu problem ów społecznych. Ponieważ konserwatyzm i li

beralizm są od siebie niezależne, to m ożna popierać jednocześnie ekonomię w olnorynkow ą i uspołecznienie służby zdrowia. Nie świadczy to o niespójności struktury preferencji, ale o jej dualistycznym charakterze, co jest sprzeczne z jednow ym iarow ym modelem zaproponow anym przez Converse’a.

D ługoletnią dyskusję na tem at organizacji społeczno-ekonomicznych preferencji zwykłych ludzi m ożna podsum ow ać następująco: (1) Przekonania polityczne i społeczno-ekonomiczne wykazują pewną spójność i organizację; (2) Struktura preferencji w tej sferze nie może być sprow adzana do jednego ogólnego wymiaru, daje się raczej opisywać ze względu na kilka niezależnych wymiarów; (3) Nie m a zgodności, co do tego na ilu i jakich wym iarach m ożna ją opisać.

(3)

N a tym tle wynik poprzedniego naszego badania ( z początku 1990 r.) - wskazujący na uporządkow anie preferencji społeczno-ekonomicznych Polaków ze względu na ogólny wymiar: stosunku do gospodarki rynkowej - wymaga wyjaśnienia. W ydaje się, że owa jednow ym iarow ość profili była wynikiem nabytego w poprzednim systemie powszechnego uwrażliwienia na cele i wartości socjalne.

Znaczna jednolitość opinii w tych kwestiach sprawiała, że uzyskiwane w tym okresie profile socjoekonomiczne różniły się jedynie w kwestiach ekonomicznych.

Stąd były one łatw o interpretow alne na wym iarze stosunku do gospodarki rynkowej.

W obecnym badaniu m ożna było oczekiwać, że półtoraroczne doświadczenia, związane z nowym systemem, pozwolą uświadomić sobie zarów no jego ekonomiczne ja k i społeczne konsekwencje. To z kolei pow inno prowadzić do większego zróżnicow ania preferencji. Przypuszczalnie u większości społeczeństwa nadal będą dom inow ały cele i wartości socjalne wyniesione z poprzedniego okresu, ale zacznie się też pojaw iać mniejszość odrzucająca lub m inimalizująca owe cele. Niezależnie od tego spodziewaliśmy się, że społeczeństwo zacznie się wyraźniej różnicować ze względu na ekonomiczne kwestie związane z dokonywanym i przekształceniami gospodarczymi.

2. Wiedza, wykształcenie i dochód a preferencje socjoekonomiczne. Tradycyjnie zw olennikam i p artii (i ideologii) lewicowych i liberalnych w Stanach Zjed

noczonych oraz innych uprzem ysłow ionych państw ach Z acho du były osoby o niższym statusie socjoekonom icznym (Lipset, 1981). Jednak w ciągu ostatnich dw udziestu-trzydziestu lat sytuacja uległa zmianie. Radykalne ruchy społeczne, które w ystępow ały w latach sześćdziesiątych i siedem dziesiątych w Stanach Zjednoczonych, Francji i Niemczech Zachodnich (np. słynna wiosna 1968 r.) były organizowane i popierane nie przez klasę pracującą, ale przez młodzież wywodzącą się z klas wyższych lub średnich. Ingelhart (1977) próbuje wyjaśnić tę „klasow ą”

zmianę wśród zwolenników ideologii lewicowej poprzez odwołanie się do p o wstania nowego systemu wartości, określanych jak o wartości „postm aterialistycz- ne” . Zgodnie z tym nowym systemem, podkreślane jest „praw o jednostki do sam ookreślenia” , „społeczeństwo oparte nie na hierarchii, ale na współuczestnic

twie wszystkich obywateli” , wzrost znaczenia środow iska naturalnego i spadek znaczenia dó b r m aterialnych, jak wyznaczników well-being. Ten system wartości jest szczególnie rozpowszechniony wśród zamożniejszych i lepiej wykształconych

członków społeczeństwa.

W świetle tych faktów zaczęto szukać innych niż przynależność klasowa socjodemograficznych wyznaczników preferencji socjoekonomicznych, dopuszczono także możliwość różnego wpływu wykształcenia i dochodu na owe preferencje.

Rzeczywiście, w nowszych badaniach obserw owano pozytywny związek między wykształceniem i liberalizmem w poglądach społecznych, a z drugiej strony pozytywną zależność między dochodem i konserwatyzmem w kwestiach ekonomicznych.

Zależności takie stw ierdzano m. in. w badaniach K noke (1979), Davis (1982), Himmelstein i M cRae (1988).

G dy chodzi o społeczeństwo polskie, to sądzimy, że zasadnicze różnice nie tylko w kwestiach społecznych, ale także ekonomicznych będą nadal bardziej wiązały się z wiedzą i wykształceniem niż ze statusem m ajątkow ym . Opieram y się tu na dwu przesłankach. Po pierwsze, wykształcenie jest ciągle jedynym wyraźnym

(4)

wyznacznikiem stratyfikacji społecznej, ponieważ ogólnie niski i m ało zróżnicowany dochód nie może pełnić takiej funkcji. Po drugie, niewielkie, ciągle jeszcze osobiste obycie z gospodarką rynkow ą sprawia, że preferencje w tej sferze są bardziej kształtow ane przez wiedzę i czynniki intelektualne niż przez własny interes {self- interest).

3. Efekt kontekstu: preferencje bezrefleksyjne i refleksyjne. Jak pokazują liczne nowsze badania, oceny i preferencje ludzkie są silnie zależne od kontekstu, w jakim są ujawniane. W szczególności wielokrotnie pokazyw ano znaczący wpływ kolejności zadaw ania pytań na deklarow ane przez respondentów preferencje. Np. Schuman (1992) opisuje tzw. efekt wzajemności. Kiedy mieszkańców Stanów Zjednoczonych pytano, czy reporterzy z krajów kom unistycznych powinni być wpuszczani do Stanów, to akceptow ało to 55% respondentów. Kiedy jednak pytanie to było poprzedzone pytaniem, czy amerykańscy reporterzy powinni być wpuszczani do Rosji, to wpuszczanie kom unistycznych dziennikarzy do Stanów akceptowało 75%

respondentów. Postaw a respondentów zależała więc od tego, czy wcześniejszy kontekst wzbudzał norm ę wzajemności, czy też nie.

Podobnie T ourangeau (1992) przytacza badania, w których pytano respondentów o takie kwestie, jak sprawy społeczne, aborcja, opieka socjalna itp. Przed pytaniam i o daną kwestię umieszczano w kwestionariuszu zestaw innych pytań związanych z danym pytaniem. N p. przed pytaniem o opiekę społeczną niektórzy respondenci odpowiadali na serię pytań o zobow iązaniach rządu w stosunku do ubogich, podczas gdy inni odpowiadali na pytania dotyczące indywidualizm u w ekonomii.

O kazało się, że grupy, którym zadano to samo pytanie o opiekę społeczną z różnym kontekstem poprzedzającym, różniły się znacząco w odpowiedziach. Respondenci odpow iadający najpierw w kwestiach dotyczących obowiązków rządu względem ubogich bardziej popierali wzrost w ydatków na opiekę społeczną niż ci, którzy wcześniej odpowiadali na pytania dotyczące indywidualizm u w ekonomii.

Działanie kontekstu, jak sądzimy, polega w dużej mierze na tym, że udostępnia on (psychicznie) respondentowi określone treści (informacje). Większość spraw poruszanych w kwestionariuszach zawiera w sobie konflikt wartości. N p. kwestia wysokości zasiłku dla bezrobotnych zawiera konflikt między zapewnieniem bez

robotnym godziwego poziom u życia a podtrzym aniem motywacji do szanow ania pracy. Kiedy pytam y kogoś o wyrażenie opinii w kwestii zawierającej potencjalny konflikt wartości, to zwykle jego odpowiedź nie opiera się na refleksyjnej konfrontacji owych konfliktow ych wartości. Odpowiedź opiera się raczej na uaktyw nionych w danym momencie treściach - np. m odnych w danym czasie opiniach w danej grupie czy w społeczeństwie - podkreślających jedną bądź drugą z konfliktowych wartości. K ontekst uaktyw nia, „udostępnia” jedn ą z konfliktow ych wartości.

W obecnym badaniu przyjęliśmy bardziej bezpośredni, niż kontekst, sposób m anipulow ania dostępnością psychiczną. W ybraliśmy mianowicie pewną liczbę kwestii, które zawierają w sobie potencjalny konflikt wartości, ja k np. wysokość zasiłku dla bezrobotnych i dodaliśmy do nich jednostronne uzasadnienia, u d o stępniając w ten sposób jedną z dwu konfliktowych wartości. Spodziewaliśmy się, że owe jednostronnie uzasadnione opinie zyskają wyraźnie większe poparcie społeczne niż te same opinie nie zaopatrzone w żadne uzasadnienia. Np. m ożna oczekiwać mniejszego poparcia dla „niskich zasiłków dla bezrobotnych” niż dla „niskich zasiłków dla bezrobotnych, żeby ludzie szanowali pracę” .

(5)

Metoda

Badanie miało charakter kwestionariuszowy. Przeprowadzono je w grudniu 1991 r.

W ykonawcą badania był GUS. D o badania w ybrano losową próbkę 1700 gospo

darstw domowych. Zawierała ona łącznie ponad 5000 osób. Jednakże kilku ankieterów dostarczyło kwestionariusze o wątpliwej rzetelności. D la bezpieczeństwa wszystkie te ankiety odrzucono. P onadto prawie 500 zwróconych ankiet zawierało braki danych.

W rezultacie opracow ane analizy bazują na próbce 4061 osób, od których uzyskano kom pletne (i najpraw dopodobniej rzetelnie zarejestrowane) odpowiedzi.

Kw estionariusz składał się z czterech zbiorów twierdzeń, dla których badani wyrażali swoją akceptację na pięciostopniowej skali typu Likerta. Pierwszych 19 pytań odnosiło się do przewidywanych zmian w polskiej ekonomii w pięciu nadchodzących latach2. Obejmowały one szeroki zakres kwestii dotyczących sfery społeczno-ekonomicznej. Były to kwestie: prywatyzacji, ograniczeń praw nych praw własności, kontroli państw a nad ekonom ią (np. ceny, płace), polityki podatkow ej, opieki społecznej. Drugi zbiór zawierał twierdzenia odnoszące się do preferencji badanych na tem at organizacji życia społeczno-ekonomicznego. O prócz 19 kwestii pokrywających się z poprzednim zbiorem, zawierał on sześć dodatkow ych kwestii dotyczących restrykcji indywidualnych swobód w sferze ekonomii. Trzeci zbiór zawierał twierdzenia odnoszące się do różnych zależności społeczno-ekonomicznych, był to rodzaj testu sprawdzającego znajom ość zależności ekonomicznych. Czwarty zbiór zawierał twierdzenia odnoszące się do preferencji badanych na tem at organizacji życia społeczno-ekonomicznego przy wyraźnie ujawnionym konflikcie celów. Np.

badani proszeni byli o wyrażenie swojej postaw y wobec bezrobocia w kontekście efektywności ekonomicznej czy wobec obniżenia poziom u życia społeczeństwa w kontekście realizacji ważnych celi społeczno-ekonomicznych. Rejestrowano także zmienne socjodemograficzne, takie jak płeć, wykształcenie, zatrudnienie, dochód.

Wyniki

Wyniki badania przedstawimy w trzech częściach. Najpierw przedstawimy ogólne tendencje przejawiające się w preferencjach społeczno-ekonomicznych Polaków. Ten

dencje te zostaną porównane z tymi, jakie ujawniły się na początku 1990 r. Szczególną uwagę poświęcimy organizacji preferencji w obu okresach. Następnie zostanie poddany analizie związek preferencji z dochodem, wykształceniem i wiedzą ekonomiczną. Wreszcie porównamy zgodność preferencji refleksyjnych z preferencjami bezrefleksyjnymi.

Preferowana organizacja życia społeczno-ekonomicznego.

Podstawowe tendencje. N ajpierw poddaliśm y analizie czynnikowej preferencje wyrażone w odpowiedzi na 24 pytania dotyczące preferowanej organizacji życia społeczno-ekonomicznego. (Pominięto pytanie o pożądaną wielkość bezrobocia, ponieważ przy użytym sform ułow aniu prawie wszyscy respondenci opowiedzieli się za niskim bezrobociem.) Pozwoliło to pogrupow ać 24 kwestie w sześć kategorii.

2 Odpowiedzi badanych na te pytania stanowią przedm iot odrębnej analizy i nie są omawiane w tym artykule.

(6)

K ategorie te zinterpretow ano jako: kontrola państw a nad ekonom ią, prywatyzacja, ograniczenia praw a własności, opieka społeczna, polityka finansowa i ograniczenia indywidualnych praw ekonomicznych.

Tabela 1. A kceptacja rozm aitych kwestii społeczno-ekonom icznych w społeczeństwie polskim (% )

Kwestia Preferencje

za 0 przeciw

Kontrola państwa nad ekonomią

kontrola płac 37.8 27.8 34.3

kontrola płac najwyższych 33.5 23.8 42.8

kontrola cen 53.0 22.2 24.8

wpływ państw a na produkcję 56.5 31.7 11.9

gw arancja zbytu produkcji 68.4 20.3 11.2

wpływ załogi na zarządzanie 38.2 51.6 10.2

Prywatyzacja

odpłatność nauczania 5.2 33.4 61.4

odpłatność leczenia 6.9 32.8 60.3

prywatyzacja oświaty 6.2 59.9 33.9

pryw atyzacja przedsiębiorstw 23.5 66.2 10.3

duża rozpiętość dochodów 18.7 14.2 67.2

Opieka społeczna

wysokie zasiłki dla bezrobotnych 17.4 55.3 27.3

wysokie dochody minim alne 31.1 60.9 8.1

Ograniczone prawa własności

gruntów 15.3 38.7 46.0

nieruchomości 32.0 28.0 40.0

Polityka finansowa

niskie cła 31.0 49.2 19.9

niska progresja podatkow a 15.9 17.3 66.9

niskie podatki 30.9 60.1 9.0

Restrykcje

obsada stanowisk w gospodarstw ie 33.7 26.9 39.5

sprzedaż gruntów obcym 68.1 11.9 0.0

nakaz sprzedaży gruntów 12.2 21.3 66.5

karani a stanow iska w gospodarce 71.3 13.1 15.6

zakaz żebractwa 58.0 23.2 18.8

zakaz gier 30.8 45.5 23.6

W tabeli 1 przedstaw iono procent zwolenników, niezdecydowanych i przeciw

ników proponow anych rozwiązań kwestii społeczno-ekonomicznych, zgrupow anych według 6 wyodrębnionych na podstawie analizy czynnikowej kategorii. P od

sumowując, m ożna stwierdzić, że:

(1) Większość społeczeństwa poparła interwencjonizm państwowy - polegający na kontrolowaniu przez państwo cen oraz wpływie państwa na profil produkcji i zapew

nianiu dla niej zbytu. Najwyraźniejsze poparcie wystąpiło w odniesieniu do wpływu państwa na profil produkcji i jej zbyt. Wyjątkiem w tej kategorii były preferencje badanych w odniesieniu do kontroli płac, gdzie wystąpiła silna polaryzacja opinii.

(2) Większość respondentów była przeciw odpłatności za nauczanie i opiekę medyczną, wykazała niezdecydowanie w sprawie prywatyzacji szkolnictwa i przed

siębiorstw oraz opowiedziała się za egalitarnym rozkładem dochodów.

(7)

(3) Większość badanych nie m iała wyraźnych preferencji, jeśli chodzi o wysokość zasiłków i wysokość najniższych dochodów. Nieco częściej jednak respondenci opowiadali się za dość wysokimi najniższymi dochodam i niż za wysokimi zasiłkami dla bezrobotnych.

. (4) Zaobserw ow ano w yraźną polaryzację opinii badanych w kwestii prawnych ograniczeń własności prywatnej, tj. wielkości posiadanego gruntu oraz liczby dom ów i mieszkań.

(5) W odniesieniu do preferencji na tem at polityki finansowej państw a większość badanych nie m iała sprecyzowanych opinii co do wysokości podatków i ceł.

Jednocześnie zdecydowana większość ankietow anych uważała, że pow inna istnieć wysoka progresja podatkow a.

(6) Odpowiedzi dotyczące ostatniej grupy zagadnień, do której należą pytania dotyczące ograniczeń wykupywania m ajątku przez zagraniczny kapitał, pełnienia funkcji kierowniczch przez osoby karane sądownie, żebractw a - świadczą, że społeczeństwo opow iada się za restrykcjam i w tej sferze. (Zdecydow ana większość ankietowanych była za ograniczeniami w wykupywaniu m ajątku przez zagranicznych kapitalistów , ograniczeniem praw a pełnienia funkcji kierowniczych w gospodarce przez osoby karane sądownie, oraz za zakazem żebractwa).

Porównaliśm y odpowiedzi respondentów dotyczące tych samych zagadnień społeczno-ekonom icznych, uzyskane w m aju 1990 i w grudniu 1991. Zagadnienia te obejmowały niektóre pozycje dotyczące kontroli państw a nad ekonom ią, pryw atyza

cji, ograniczenia prawa własności i opieki społecznej. Zanim przedstawimy wyniki tego porów nania, jedno zastrzeżenie o niepełnej porównywalności obu próbek. O ile obecna p róbka obejm owała ogólnopolską reprezentację gospodarstw domowych, 0 tyle p ró b ka z 1990 r. obejm owała dwie próby kwotowe (dla województwa warszawskiego i poznańskiego). Ponieważ jednak obie próby były zdecydowanie duże (próbka z 1990 r. obejm owała 798 osób), to sądzimy, że porów nania nasze nie są całkiem bezzasadne. H istogram y 1-5 ilustrują zaobserwowane kierunki zmian.

Kontrola państwa nad ekonomią. Jak pokazuje histogram 1, procent popierających ingerencję państw a w ustalanie cen, w 1991 r. wyraźnie wzrósł w porów naniu z 1990 r. Podobnie było z poparciem dla kontroli płac (histogram y na końcu artykułu).

Prywatyzacja. Z nakom ita większość respondentów w obu próbach uważała, że 1 przedsiębiorstwa, i szkolnictwo powinny być zarów no prywatne, ja k i państwowe.

W 1991 r. nastąpił jednak spadek popierających prywatyzację. Ilustruje to dla szkolnictwa histogram 2.

Prawa własności. W yraźnie większy procent respondentów sprzeciwiał się bardziej w 1990 r. niż w 1991 r. ograniczeniom co do ilości posiadanego gruntu, liczby dom ów i mieszkań. Ilustruje to dla ograniczeń wielkości gruntu histogram 3.

Opieka społeczna. W 1991 r. obniżył się procent respondentów dom agających się wysokich zasiłków dla bezrobotnych. W porów naniu z 1990 r. społeczeństwo przesunęło się w kierunku postulow ania um iarkow anie wysokich, a nawet niskich zasiłków. Równocześnie jednak wzrosła liczba przeciwników płatnej szkoły i służby zdrowia.

Polityka finansowa. W obu badaniach respondenci uważali, iż podatki od dochodów powinny być średnie, choć w 1990 r. część postulow ała istnienie wysokich podatków od dochodów . Analogicznie kształtują się opinie na tem at wysokości ceł na artykuły przemysłowe.

(8)

178 JOANNA SOKOŁOWSKA. TADEUSZ TYSZKA

Podsum owując, preferencje wyłonione w drugim badaniu zdają się mniej zgodne z rynkowym modelem gospodarki niż preferencje z początku 1990 r. W końcu 1991 r., poza zmniejszonym żądaniem wysokich zasiłków dla bezrobotnych, większy procent społeczeństwa deklarował przywiązanie do m odelu państw a opiekuńczego i państwowej kontroli nad gospodarką.

Profile socjoekonomiczne - ile wymiarów? N a preferencjach respondentów wykonano analizę skupień (cluster analysis) respondentów (metodą complete linkages)3. Okazało się, że podobnie jak w poprzednim badaniu, daje się wyodrębnić pięć grup - charak

teryzujących się wspólnym profilem pożądanego porządku społeczno-ekonomicznego.

Tabela 2. Średnie oceny w kwestiach postulow anej organizacji życia gospodarczego w pięciu profilach socjoekonomicznych'

Kwestia Profile

1 2 3 4 5

kontrola płac 1.33 2.31 3.76 2.90 2.76

kontrola płac najwyższych 1.79 2.92 4.24 4.06 3.31

kontrola cen 1.58 2.60 3.87 2.84 3.07

wpływ państw a na produkcję 2.08 3.38 4.11 4.15 3.11

gw arancja zbytu 1.88 3.60 4.29 4.43 3.37

wpływ załogi na zarządzanie 2.50 3.24 3.50 3.87 3.33

Prywatyzacja

odpłatność nauczania 3.15 2.59 1.91 1.29 1.66

odpłatność leczenia 3.26 2.65 1.90 1.36 1.65

pryw atyzacja oświaty 2.89 2.90 2.45 1.75 2.45

pryw atyzacja przedsiębiorstw 3.70 2.29 2.95 1.61 3.17

duża rozpiętość dochodów 4.15 2.37 1.75 3.12 2.66

Opieka socjalna

wysokie zasiłki dla bezrobotnych 2.13 2.81 2.92 2.73 3.43

wysokie dochody m inim alne 2.55 3.14 3.43 3.09 3.43

gruntów 1.63 2.22 3.12 1.65 2.40

nieruchomości 1.46 2.31 3.73 1.80 3.14

Polityka finansowa

niskie cła 3.86 3.18 2.81 2.61 3.53

niska progresja podatkow a 3.25 2.19 1.83 2.88 3.09

niskie podatki 3.67 3.12 3.34 3.33 3.58

Liczba przypadków 76 1778 1285 147 625

% 1.9 45.4 32.9 3.8 16.0

1 oznacza odrzucenie, a 5 - pełną akceptację danego postulatu.

W tabeli 2 przedstaw ione są preferencje (średnie wartości) na tem at organizacji życia gospodarczego i społecznego osób, które znalazły się w pięciu profilach socjoekonomicznych wyłonionych na podstawie analizy klasterowej. Zauważmy najpierw, że w pewnych kwestiach poglądy badanych były stosunkow o mało

3 Ze względu na konieczność porów nań z badaniem poprzednim, uwzględniono jedynie te odpowiedzi, które dotyczyły tych samych zagadnień, tj. preferencji nt. kontroli państw a nad ekonom ią, prywatyzacji, praw a własności i opieki społecznej. Nie uwzględniano natom iast pytań nt. restrykcji.

(9)

zróżnicowane. A naliza wariancji pokazała, że nie m a żadnych istotnych różnic między profilami w zakresie preferowanej roli sam orządu w zakładzie, preferowanego rozkładu dochodów i generalnie kwestii polityki finansowej. (We wszystkich grupach badani byli zwolennikami średnich podatków i przeciwnikami wysokich ceł). Kwestie wchodzące do czynnika polityki finansowej nie różnicują więc wyodrębnionych profili.

Dw a spośród czterech pozostałych czynników - kontrola państw a nad ekonom ią i prywatyzacja - zróżnicują wyodrębnione profile w ten sam sposób, tj. wzrostowi poparcia dla kontroli państw a nad ekonom ią towarzyszy zmniejszenie poparcia dla prywatyzacji. M ożemy zatem przyjąć, że pierwszy wymiar, na którym m ożna porządkow ać wyodrębnione profile, to preferencje w kwestiach ekonomicznych.

Drugim takim wymiarem są preferencje w odniesieniu do prawa własności. Osoby należące do różnych profili deklarowały różne opinie w tej sprawie. Kolejny wymiar różnicujący wyłonione profile socjoekonomiczne, to preferencje dla opieki socjalnej.

Podsumowując, można więc stwierdzić, że wyodrębnione profile różnią się ze względu na trzy wymiary: ekonomiczny (E) - obejmujący kontrolę państwa nad ekonomią i prywatyzację, stosunek do prawa własności (W) i opiekę społeczną (S).

Obserwacje te poddano sprawdzeniu, przeprowadzając na wyłonionych profilach analizę dyskryminacyjną (direct method). Analiza ta pokazuje, jakie cechy (funkcje) wprowadzają różnice między badanymi grupami (tu: wyróżnionymi na podstawie przynależności do różnych profili socjoekonomicznych). Uzyskane przez nas funkcje pokazuje tabela 3.

Tabela 3. M acierz w ew nątrzgrupow ych korelacji między dyskryminującymi zmiennymi i kanonicznym i funkcjami dyskryminacji

Kwestia Func 1 Func 2 Func 3 Func 4

K ontrola cen G w arancja zbytu

K ontrola płac najwyższych K ontrola nad produkcją K ontrola płac

O dpłatność leczenia O dpłatność nauczania Pryw atyzacja przedsiębiorstw

Ograniczenie praw własności gruntów Ograniczenie praw własności nieruchomości W ysokość dochodów minim alnych

Pryw atyzacja oświaty

.71566*

.67992*

.65305*

.62597*

.61577*

.55565*

.53231*

-.33932*

-.46920

.69603*

.63420*

.49436*

-.41904

.46492 .55342*

.47426

-.42689

Spośród trzech wyłonionych funkcji dyskryminacyjnych, funkcja 1 obejmuje kwestie związane z k o ntrolą państw a nad ekonom ią i prywatyzację, funkcja 2 - kwestie odnoszące się do praw a własności, nie wyodrębniła się natom iast funkcja dotycząca kwestii opieki społecznej. A naliza dyskrym inacyjna potwierdza więc w ogólnym zarysie nasz opis zróżnicow ania profili socjoekonomicznych.

Porów najm y teraz zróżnicowanie profili-1990 i profili-1991. N a rysunku 1 porów nano zróżnicowanie (średnich) pięciu profili uzyskanych w latach 1990 i 1991 ze względu na trzy wspólne dla obu bad ań pytania. Były to pytania reprezentujące trzy wym iary różnicujące między profilami: wym iar E, W i S.

Odpowiednie pytania dotyczyły akceptacji: kontrolow ania cen przez państw o, ograniczeń wielkości posiadanego gruntu, wysokości zasiłków dla bezrobotnych.

(10)

1990

W

Rys. 1. Położenie pięciu profii ze względu na trzy kwestie: akceptacja kontrolow ania cen przez państw o (E), akceptacja ograniczeń wielkości posiadanego gruntu (W) i akceptacja wysokich zasiłków

dla bezrobotnych (S)

(11)

Jak widać z zestawienia, profile-1990 różnią się przede wszystkim ze względu na jeden w ym iar - ekonomiczny. Pewne zróżnicowanie obejmuje też wymiar W - ograniczeń praw nych w kwestii własności prywatnej. Wszyscy natom iast respondenci byli zgodni w kwestii opieki społecznej - opowiadali się za wysokimi zasiłkami. W rezultacie pięć profili-1990 daje się opisać (i tak je opisywaliśmy w poprzednim artykule) ze względu na jeden, abstrakcyjnie zdefiniowany wymiar - stosunku do gospodarki rynkowej. W przeciwieństwie do tego profile-1991 różnią się ze względu na trzy wymiary. W ym iar E jest ciągle najbardziej różnicującym, ale tylko jednym z wymiarów, w okół których zorganizow ane są preferencje-1991.

Dw a pozostałe czynniki - stosunek do własności prywatnej i problem y dotyczące opieki społecznej - choć mniej zróżnicowane zaczynają się jednak wyodrębniać jak o niezależne wymiary charakteryzujące indywidualne profile społeczno-ekonomiczne.

2. Preferencje socjoekonomiczne a dochód, wykształcenie, wiedza ekonomiczna.

Podzieliliśmy respondentów na trzy grupy dochodu i na trzy grupy wykształcenia i porów naliśm y preferencje socjoekonomiczne tych grup. Okazało się, że generalnie osoby o wyższych dochodach i o wyższym wykształceniu: w mniejszym stopniu popierały kontrolę państw a nad ekonom ią, w większym stopniu były zwolennikami prywatyzacji, opow iadały się za niższymi świadczeniami socjalnymi. Jak ilustrują to histogram y 6-9, zróżnicowanie ze względu na dochód jest niższe niż ze względu na wykształcenie, tak gdy chodzi o sprawy ekonomiczne, ja k i wtedy, gdy dotyczy to kwestii polityki socjalnej. Znaczenie wykształcenia wspiera także związana z nim orientacja w zależnościach ekonomicznych, k tórą ustaliliśmy w pytaniach o d noszących się do różnych zależności społeczno-ekonomicznych. Dzieląc respondentów na dwie grupy - tych, którzy trafnie identyfikowali owe zależności, i tych, którzy robili to nieco gorzej4 - uzyskaliśmy istotne zróżnicowanie między tymi grupam i w zakresie większości preferencji społeczno-ekonomicznych. Pokazuje to tabela 4.

3. Niezgodność preferencji. Jak pokazuje tabela 5, każda kwestia zyskuje większą akceptację, gdy daje się uzasadnić, niż wtedy gdy takiego uzasadnienia nie można podać. Np. badani częściej akceptują niższe zasiłki dla bezrobotnych „po to, by skłonić ludzi do poszukiw ania i szanow ania pracy” , niż wówczas, gdy postulują wielkość zasiłku bez uzasadnienia. Podobnie bardziej są skłonni zaakceptow ać wyższe cło na im portow ane towary, „po to, by chronić produkcję krajow ą i zapobiegać bezrobociu” , niż gdy postulują wysokość cła bez żadnego uzasadniania.

Jest to zgodnie z naszym oczekiwaniem, sform ułowanym we wstępie.

4 Żeby ustalić, które z zadanych w tekście zależności są prawdziwe, odwołaliśmy się do oceny profesjonalnych ekonom istów . I tu spotkało nas pewne zaskoczenie. O kazało się bowiem, że dla różnych ekonom istów różne zależności są prawdziwe. N a szczęście dało się ustalić pewną liczbę takich, co do których zgadzali się różni ekonomiści, i te wykorzystaliśmy w naszej klasyfikacji. Doświadczenie to pryw atnie sprawiło nam - psychologom - pew ną radość, pokazało bowiem, że nie tylko praw a psychologii z trudem zyskują intersubiektyw ną zgodność.

(12)

Tabela 4. A kceptacja rozm aitych kwsestii społeczno-ekonom icznych w grupie o trafniejszej i mniej trafnej orientacji w zależnościach ekonomicznych

Kwestia za 0 przeciw chi2 P

kontrola płac 43.8 32.8 27.7 28.4 30.4 38.7 60.61 .000

kontrola płac najwyższych 37.0 29.5 24.8 22.6 38.3 47.9 46.73 .000

kontrola cen 56.1 49.2 22.6 21.4 21.4 29.3 46.10 .000

wpływ państw a na produkcję 59.0 53.0 30.3 33.7 10.7 13.2 25.98 .001

gwarancja zbytu produkcji 69.9 66.1 20.4 21.0 9.7 13.0 22.59 .004

wpływ załogi na zarządzanie 41.2 34.2 49.6 54.0 9.1 11.8 32.37 .000 Prywatyzacja

pryw atyzacja przedsiębiorstw 23.2 23.7 65.4 67.4 11.3 8.8 29.38 .000

pryw atyzacja oświaty 7.3 4.4 59.3 61.4 33.4 34.3 30.46 .000

odpłatność nauczania 5.7 4.6 33.2 33.8 61.2 61.6 31.02 .000

odpłatność leczenia 7.7 6.0 32.4 33.1 60.0 60.9 36.16 .000

duża rozpiętość dochodów 18.1 19.4 14.6 13.8 67.3 66.8 6.27 .618

Opieka socjalna

wysokie zasiłki 19.5 13.5 54.6 56.7 25.9 29.0 28.24 .000

wysokie (najniższe) dochody 32.2 28.9 60.0 63.0 7.8 8.1 15.79 .046

ograniczenie wielkości gruntów 16.0 14.2 41.6 35.6 42.4 50.2 29.48 .000 ograniczenie liczby mieszkań 33.0 30.8 30.2 25.1 36.8 44.1 30.04 .000 Polityka finansowa

niskie cła 29.3 32.7 49.6 49.1 21.1 18.2 14.92 .061

niska progresja podatkow a 15.4 16.5 20.4 13.6 64.2 69.9 34.74 .000

niskie podatki 31.5 30.2 58.4 62.2 10.0 7.6 21.26 .007

Tabela 5. Średnie oceny w kwestiach postulow anej organizacji życia gospodarczego (bez uzasadnienia i z podaniem uzasadnienia)

Kwestia Ocena t P

N ie ustalać górnej granicy płac 2.44

Pozwolić bogacić się bez ograniczeń, „żeby ludzie rozwijali produkcję” 1.69 15.0 .000

Niskie zasiłki dla bezrobotnych 2.90

Niskie zasiłki dla bezrobotnych, „żeby ludzie poszukiwali i szanowali

pracę” 2.57 9.8 .000

Wysokie cla 3.10

Wysokie cła, „żeby chronić krajowych producentów ” 2.28 42.4 .000

Wysokie podatki 3.28

Wysokie podatki, „żeby m óc przeznaczyć więcej pieniędzy na służbę

zdrow ia” 2.75 25.7 .000

K ontrolow anie cen przez państwo 2.56

K ontrolow anie cen przez państw o, „żeby udostępnić zakupy najniżej

zarabiającym ” 1.69 47.4 .000

(13)

Dyskusja

Preferencje i ich organizacja. Prezentując socjoekonomiczne preferencje Polaków z początku 1990 r. stwierdzaliśmy: „G eneralnie preferencje Polaków w sferze społeczno-ekonomicznej wydają się ciągle bliższe koncepcji « p a ń s tw a opiekuń

c z e g o » : społeczeństwo charakteryzuje się znacznym « u w ra ż liw ien ie m » na spra

wiedliwy (równościowy) podział dochodów oraz na cele i wartości socjalne.

U m iarkow ane jest poparcie prorynkow ych przekształceń gospodarczych” . Obecne badanie m ożna podsum ow ać następująco: P ółtora roku doświadczania nowego systemu spowodowało:

- Zmniejszenie poparcia dla prywatyzacji i b raku ograniczeń praw a własności oraz wzrost akceptacji dla kontroli przez państw o cen i dochodów. Preferencje wyłonione w drugim badaniu wydają się więc mniej zgodne z rynkowym modelem gospodarki niż preferencje z początku 1990 r.

- G dy chodzi o kwestie polityki socjalnej, to w 1991 r. obniżył się wprawdzie procent respondentów dom agających się wysokich zasiłków dla bezrobotnych, wzrosła jednak liczba przeciwników płatnej szkoły i służby zdrowia.

N asza interpretacja owego prosocjalistycznego przesunięcia jest następująca:

Preferencje socjoekonomiczne Polaków w 1990 były w znacznej mierze kształtow ane za pom ocą wnioskowania z ogólnych przesłanek ideologicznych. Istotnie, na początku 1990 r. znaczna część społeczeństwa akceptow ała zachodzące zmiany polityczne.

Przypuszczalnie w grupie tej działał wtedy następujący, prosty mechanizm: popieram zachodzące zmiany polityczne, zatem akceptuję proponow ane w ram ach tych zmian rozwiązania ekonomiczne. Prowadziło to do pewnej akceptacji lansowanych wówczas rozwiązań prorynkow ych. M ożna podejrzewać, że półtora rok u później preferencje ekonomiczne zaczęły być kształtow ane w większym stopniu poprzez indywidualne doświadczenie jednostki („odidelogizowały się” ). A doświadczenie to ciągle podsuw a inne niż prorynkow e rozwiązania. Np. doświadczenie związane ze znacznym wzrostem kosztów leczenia się w sposób naturalny zmniejsza liczbę zwolenników płatnej służby zdrowia.

Bardzo intrygującym wynikiem jest pewne „skomplikowanie się” socjoekonomicz

nych profili-1991 w porów naniu z profilam i-1990. Jak pokazało to zestawienie na rys. 1, profile-1990 dają się uporządkow ać ze względu na jeden, abstrakcyjnie zdefiniowany wym iar - stosunek do gospodarki rynkowej. W ynik taki potwierdzał jedno ze stanow isk w długoletnim sporze o organizację społeczno-ekonomicznych przekonań zwykłych obywateli. Pokazywał mianowicie, że przekonania te wykazują pewną spójność i organizację i że struktura preferencji w tej sferze może być sprow adzana do jednego ogólnego wymiaru. W przeciwieństwie do tego profile-1991 okazały się niesprowadzalne do jednego wymiaru. Zaczęły się różnicować ze względu na trzy wymiary. Co to może znaczyć?

Zaistniała zm iana może być wynikiem dwu procesów. Po pierwsze, może być wynikiem wspom nianego wyżej „odideologizow ania się” preferencji społeczno- ekonomicznych na rzecz wzrostu znaczenia indywidualnego doświadczenia jednostki.

(W doświadczeniu takim nie m a żadnej konieczności utrzym yw ania spójności ideologicznej różnych preferencji). Po drugie, może być skutkiem różnicowania się doświadczeń i przekonań społeczeństwa w różnych kwestiach. D o brą ilustrację stanowi tu wym iar opieki społecznej. W 1990 r. praktycznie wszyscy respondenci

(14)

byli zgodni w kwestii opieki społecznej - opowiadali się za wysokimi zasiłkami.

W końcu 1991 r. m am y już do czynienia z zapoczątkow aniem różnicowania się preferencji społeczeństwa w tej sferze.

Sądzimy, że uzyskany wynik potwierdza następującą konkluzję ogólną: Prefe

rencje społeczno-ekonomiczne zwykłych ludzi wykazują pewną spójność i o r

ganizację. K ształt tej organizacji zależy jednak od specyficznych okoliczności, w jakich żyje dane społeczeństwo. W pewnych w arunkach, w szczególności w okresie politycznej polaryzacji, preferencje te m ogą być zorganizow ane w znacz

nym stopniu na podstaw ie jeden wymiar ideologiczny. W innych - bardziej spokojnych okresach - struktura preferencji nie może być sprow adzana do jednego ogólnego wym iaru, a raczej daje się opisywać ze względu na kilka niezależnych wymiarów. W niosek ten jest zadziwiająco zgodny z wynikami analiz Nie, Verby i Petrocika (1979), dotyczących przekonań politycznych społeczeństwa am erykańskiego.

Ciekawą cechą wyodrębnionych przez nas wymiarów, różnicujących profile, jest to, że oprócz postulow anych w literaturze dwóch wymiarów - ekonomii i polityki społecznej, dane empiryczne pozwoliły wyłonić dodatkow y jeszcze wymiar, jakim jest stosunek do własności prywatnej. W ymiar taki nie był do tąd opisywany w literaturze, ale też cytowane przez nas badania prow adzone były w krajach, w których praw o własności prywatnej nigdy nie było negowane i ograniczane w tak drastyczny sposób jak w komunizmie. Stąd w społeczeństwach, takich jak am erykańskie czy nawet skandynawskie, postaw y egalitarne przejawiają się co najwyżej w preferencjach dotyczących progresji podatkow ej, kontroli najniższych i najwyższych dochodów i wielkości dotacji do opieki społecznej. W komunizmie wyrównywanie różnic było także możliwe przez „redystrybucję” własności prywatnej.

Preferencje a dochód, wykształcenie, wiedza. Zarów no w obecnym ja k i w p o  przednim badaniu większe zróżnicowanie w opiniach wiąże się ciągle raczej z poziom em wykształcenia niż z poziomem dochodu. Dotyczy to zarów no kwestii czysto ekonomicznych jak i ekonomiczno-społecznych. Jest to wynik niezgodny z ustaleniam i w badaniach zachodnich (K noke, 1979; Davis, 1982; Himmelstein i M cRae, 1988), w których obserwowano związek między wykształceniem i preferen

cjami w kwestiach społecznych, a z drugiej strony - zależność między dochodem i preferencjami w kwestiach ekonomicznych. Jest on natom iast zadziwiająco zgodny z wynikami polskich badań, prow adzonych przez Cichomskiego (1991), w których wykształcenie okazało się jedyną zmienną demograficzną różnicującą przekonania Polaków w zakresie sprawiedliwego podziału dochodów. M am y skłonność inter

pretow ać ten wynik jak o wskaźnik tego, że preferencje Polaków w sferze społeczno- ekonomicznej są w dalszym ciągu kształtow ane bardziej przez takie czynniki, jak - z jednej strony - wiedza, a z drugiej - m oda i naciski społeczne, niż przez osobiste doświadczenie i własny interes. Pewną rolę odgrywa tu też zapewne fakt, że wykształcenie jest w Polsce nadal wyraźniejszym wyznacznikiem stratyfikacji społecznej niż dochód, który jest wciąż raczej m ało zróżnicowany (w każdym razie było tak w czasie naszego badania w końcu 1991 r.).

M ożna się spodziewać, że w m iarę wyraźnego różnicowania się dochodów , a także różnicowania się społeczeństwa ze względu na zatrudnienie (w tym przede wszystkim ze względu na indywidualne doświadczenie w zakresie samodzielnej

(15)

działalności gospodarczej), wyniki zaczną się upodabniać do tych, które obserwowano na Zachodzie.

Niezgodność preferencji. W poprzednim badaniu obserwowaliśmy niezgodno

ści w preferencjach w odniesieniu do pewnych kwestii sform ułow anych ogólnie i do ich uszczegółowień. Stwierdzano np. większą akceptację cen w olnoryn

kowych „w ogóle” niż akceptację b rak u państwowej kontroli cen poszczegól

nych produktów (np. energii i paliw). W obecnym badaniu stwierdziliśmy, że m anipulując dostępnością psychiczną jednej z dw u konfliktow ych w artości, m ożna zwiększać poziom akceptacji w danej kwestii. „Jednostronnie” uzasad

nione opinie zyskają wyraźnie większe poparcie społeczne niż te same opinie nie zaopatrzone w żadne uzasadnienia, o czym pisaliśmy przy okazji analizy niezgodności preferencji.

W yniki te, podobnie ja k przytaczane we wstępie badania nad znaczącym wpływem kontekstu na ujaw niane preferencje, pokazują, że oceny i preferencje ludzkie (przynajmniej w rozważanym kontekście) są wysoce niestabilne i łatwe do m anipulow ania. W istocie m ożna nawet utrzymywać, że w wielu tego rodzaju kwestiach zwykli ludzie nie m ają żadnych ustalonych opinii czy preferencji. Kiedy zaś są proszeni o wyrażenie odnośnej opinii czy preferencji, to częściej form ułują ją na bieżąco, rzadziej zaś „w ydobyw ają” coś, co mieli wcześniej ustalone. Pogląd taki zaczyna ostatnio dom inow ać zarów no w badaniach opinii publicznej (Schwartz i Sudman, 1992), ja k również w psychologicznych badaniach nad ocenami i decyzjami ludzkimi (Slovic i in., 1988). M ówi się o konstruktyw nej koncepcji form ułow ania opinii i podejm ow ania decyzji. W obu w ypadkach chodzi o ideę, że zwykle ludzie nie m ają ustalonych ocen czy preferencji, które w razie potrzeby „w ydobyw ają”

i wykorzystują (czy to przy w ypow iadaniu opinii, czy przy podejm ow aniu decyzji), że na ogół form ułują owe oceny i preferencje na bieżąco, gdy m ają wydać sąd albo podjąć decyzję. Ujęcie takie przewiduje ogrom ną „perswazyjność” i m anipu- lowalność opinii i decyzji ludzkich. I właśnie dzięki tem u m ogą się utrzymywać politycy oraz specjaliści od reklamy.

L iteratura

B. Cichomski: The idea o f social order and distributive justice. R eferat na konferencji: styczeń 1991. A nn A rb o r 1991 Institute for Social Research.

P.E. Converse: The nature o f belief system s in mass publics. W: Ideology and discontent. Ed. by D .E. A pter. New Y ork, 1964 Free Press, s. 206-261.

J.A. Davis: Achievement variables and class cultures: Family, schooling, job, and fo r ty nine dependent variables in the cumulative G SS. „A m erican Sociological Review” Vol. 47. 1982, s. 569-587.

J.L. Himmelstein, J.A. M cRae: Social issues and socioeconomic status. „Public O pinion Q uarterly”

Vol. 52. 1988, s. 492-512.

R. Inglehart: The silent revolution. Princeton 1977 Princeton University Press.

Ch.M . Judd, J.A. Krosnick: Attitude centrality, organization and measurement. „Journal o f Personality and social Psychology” Vol. 42. 1982, s. 436-447.

Ch.M . Judd, M .A . M ilbum : The structure o f attitude system in the general public: Comparisons o f a structural aquation model. „A m erican Sociological Review” Vol. 46. 1980, s. 660-669.

Kerlinger: Liberalism and conservatism. The nature o f social attitudes. Hillsdayle, N .J. 1984 Erlbaum . D. K noke: Stratification and the dimensions o f American political orientations. „A m erican Journal o f Political Science” Vol. 23. 1979, s. 772-791.

S.M. Lipset: Political man. Free Press 1981.

(16)

J. McAdams: The status polarization o f social welfare attitudes. „Political Behavior” 1986 n r 8, s. 313-334.

N .H . Nie, S. Verba, J.R . Petrocik: The changing American voter. H arvard U niversity Press 1976.

H. Schuman: Context effects: State o f the past/ state o f the art. W: C ontext effects in social and psychological research. Ed. by N. Schwartz, S. Sudman. New Y ork 1992 Springer-V erlag.

N. Schwartz, S. Sudm an [ed.]: C ontext effects in social and psychological research. New Y ork 1992 Springer-V erlag.

P. Slovic, D. G riffin, A. Tversky: Compatibility effects in judgm ent and choice. W: Insights in decision making: Atribute to H illel J. Einhorn. Ed by R .M . H ogarth. Chicago 1990.

R. T ourangeau: C ontext effects on responses to attitude questions: Attitudes as m emory structures.

W: C ontext effects in social and psychological research. Ed. by N. Schwartz, S. Sudm an. New Y ork 1992 Springer-V erlag.

T. Tyszka, J. Sokołowska: Struktura poznawcza i struktura preferencji Polaków w sferze społeczno- ekonomicznej. „Studia Socjologiczne” 1991 n r 3 ^ł, s. 29-50.

(17)

H istogram 1.

%

60 50 - 40 - 30 - 20 10 0

Porów nanie poparcia dla prywatyzacji przedsiębiorstw w roku 1990 i 1991

Legenda:

H istogram 2.

%

60 50 -·

40 -■

30 20 ^-

10 ^- 0

za b rak zdecydowania przeciw Porów nanie poparcia d la kontrolow ania cen przez państw o w roku 1990 i 1991

za brak zdecydowania przeciw

H istogram 3. Porów nanie poparcia d la ograniczeń wielkości gruntu w roku 1990 i 1991

%

60 -- 50 -- 40 -- 30 -- 20 10 0

Procenty d la 1990 Procenty d la 1991

za brak zdecydowania przeciw

(18)

1 8 8 JOANNA SOKOŁOWSKA, TADEUSZ TYSZKA

%

40

30 - -

20 - -

10 ^- 0

H istogram

%

60 50 40 - -

30 20 10

+

0

t. i u i u w u a n i u p o p a i u i a u i a u u ^ i a i i

szkolnictwa w roku 1990 i 1991

H istogram

%

60 50 40 +

30 20 ^-

10 ^-

0

1111 111

1 , , s ; | I l i

i··:·':·:·:-... ...

za brak zdecydowania przeciw 5. Porów nanie poparcia dla wysokich zasiłków

d la bezrobotnych w roku 1990 i 1991

za brak zdecydowania przeciw H istogram 6. Porów nanie poparcia d la kontroli cen

przez państw o w trzech grupach dochodu

Legenda:

za

brak zdecydow ania przeciw

niski średni wysoki

(19)

%

50

40

30

20 10 0

H istogram 7. Porów nanie poparcia d la kontroli cen przez państw o w trzech grupach wykształcenia

% 70 60 50 40 30 20 10 0

n is k ie ś r e d n ie w y so k ie

■ H istogram 8. Porów nanie poparcia d la wysokich zasiłków

H istogram 9. Porów nanie poparcia dla wysokich zasiłków dla bezrobotnych w trzech grupach wykształcenia

i l i i i ;

·-:vlvXvtv

niskie średnie wysokie