Ewa Rokicka Paweł Starosta Uniwersytet Łódzki

(1)

STUDIA SOCJOLOGICZNE 2000, 3 (158) ISSN 0039-3371

Ew a Rokicka Paweł Starosta Uniwersytet Łódzki

M O B IL N O Ś Ć ZA W O D O W A W M A K R O R EG IO N IE Ł Ó D Z K IM

Celem analiz jest pokazanie regionalnej specyfiki struktury społeczno-zawodowej na tle zjawisk i procesów zachodzących w strukturze całego społeczeństwa polskiego.

Z analiz wynika, że odmienność regionalnego wymiaru struktury w porównaniu z perspek

tywą ogólnokrajową zaznacza się głównie w mniejszej intensywności przepływów między kategoriami społeczno-zawodowymi oraz zablokowaniu szans awansu do kategorii specja

listów i kadr kierowniczych wyższego szczebla. W makroregionie łódzkim wyraźnie zarysowanym kanałem przepływu jest ruchliwość „w dół” robotników wykwalifikowanych do robotników niewykwalifikowanych i rolników. Względnie otwartą kategorią są prywatni przedsiębiorcy. Podobnie ja k w całym kraju przebieg karier zawodowych w regionie zależy od poziomu wykształcenia oraz pozycji zawodowej zajmowanej w pierwszej pracy. Podstawę źródłową opracowania stanowią badania zrealizowane przez Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w 1998 roku nad mieszkańcami makroregionu łódzkiego, na podstawie których charakteryzujemy mobilność zawodową siły roboczej, nierówności społeczne między kategoriami społeczno-zawodowymi oraz wzory karier zawodowych i ich determinanty na regionalnym rynku pracy.

Główne pojęcia: ruchliwość zawodowa, regionalny rynek pracy, stratyfikacja społeczna, wzory karier zawodowych.

Wprowadzenie

Ruchliwość zaw odow a m a zasadniczy udział w kształtow aniu układu stratyfikacyjnego. N atężenie i kierunek przepływów między poszczególnymi kategoriam i zawodowymi nie pozostaje bez wpływu na kształt struktury, a ta k że funkcjonow anie całego systemu społecznego (Giddens 1973; Parkin 1974).

W skaźniki ruchliwości dotyczące np. stopnia otwartości-zam kniętości poszcze

gólnych kategorii czy rozm iarów i kierunków przepływów określające przeni-

Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego, ul. Rewolucji 1905 r. 41/43, 90-214 Łódź, tel./fax (48-42) 635-53-09; e-mail: rokicka@krysia.uni.lodz.pl

(2)

68 EWA ROKICKA, PAWEŁ STAROSTA

kalność barier między kategoriam i oraz dzielące je dystanse charakteryzują bowiem, z jednej strony, relacje między kategoriam i społecznymi, z drugiej - opisują proces strukturalizacji.

Studia empiryczne nad m obilnością i hierarchiam i stratyfikacyjnymi prow a

dzi się w Polsce od wielu lat (Wesołowski 1966; W esołowski i M ach 1986; Janicka 1976; Zagórski 1978; Słomczyński 1983; Pohoski 1983; Sawiński i D om ański 1986; D om ański 1990, 1996, 1997). O brazują one kształt zróżnicowań społecz

nych w Polsce, ich dynam ikę i determ inanty procesu zmian. Sporo zatem wiemy o strukturze i m obilności społeczeństwa polskiego jak o całości, znacznie mniej o regionalnych systemach społeczno-zawodowych i ich specyfice. W arto je badać ze względu n a rosnące znaczenie stru ktur lokalnych i regionalnych. W łaśnie tą sferą zjawisk się tutaj zajmiemy.

A nalizując ruchliwość zaw odow ą n a regionalnym rynku pracy spróbujemy pokazać jej specyfikę w m akroregionie łódzkim w porów naniu z charakterem tego procesu w skali całego kraju. Szczególną uwagę poświęcimy zależności między ruchliwością społeczno-zawodową a wykształceniem oraz innymi czyn

nikam i determ inującym i osiągnięcia zawodowe jednostek. Skoncentrujem y się n a poszukiw aniu zasad rządzących alokacją jednostek do pozycji zawodowych akcentując przede wszystkim rolę wykształcenia jak o zasadniczego kanału awansu w hierarchii zawodowej.

W yjaśnijm y jeszcze kilka kwestii pojęciowo-metodologicznych. Interesuje nas w ew nątrzpokoleniow a m obilność zawodowa, czyli m obilność w trakcie kariery zawodowej jednostki. Określając kierunek i natężenie przepływów, punktem odniesienia dla zaw odu obecnie wykonywanego czynimy zawód wykonyw any w pierwszej pracy. Perspektyw a ta wydaje się szczególnie uży

teczna dla badań wpływu przekształceń ustrojowych na zróżnicowanie zaw odo

we. Zm iany n a rynku pracy, jakie dokonują się w Polsce po rok u 1989 w wyniku transform acji, m odyfikują przede wszystkim kanały mobilności wewnątrz- pokoleniowej (D om ański 1997). T o, czy i jaki wpływ zmiany te spow odują we w zorach przemieszczeń międzygeneracyjnych, uwidoczni się być m oże w dłuższej perspektywie czasowej, charakteryzuje je bowiem wyjątkowo duża trwałość (Featherm an i H auser 1978; H o u t 1989; Erikson i G oldthorpe 1992).

Sekwencje zm ian pozycji zawodowej w trakcie kariery określać będziemy na podstaw ie analizy przepływów w konw enqonalnej tabeli ruchliwości. C harakte

ryzując je jesteśm y w stanie zidentyfikować wymiary ruchliwości, zlokalizować bariery między poszczególnymi kategoriam i społeczno-zawodowymi oraz okreś

lić dystanse w przestrzeni stratyfikacyjnej. Zgodnie bowiem z założeniami teorii, im mniejszy dystans dzieli kategorie zawodowe od siebie, tym większa między nimi ruchliwość i odw rotnie - im m obilność m niejsza, tym dystans większy.

D u ża ruchliwość stanow i odzwierciedlenie procesów rozluźniania się barier, czyli „otw ierania się” struktury, co prowadzi do zmniejszenia ostrości podziałów społeczno-zawodowych. I odw rotnie, niska cyrkulacja sprzyja usztyw nianiu się

(3)

MOBILNOŚĆ ZAWODOWA W MAKROREGIONIE ŁÓDZKIM 69 podziałów , „zam ykaniu się” struktury, krystalizacji i odtw arzaniu się systemu nierówności (Sorokin 1959).

Co dzieje się ze stru k tu rą społeczno-zawodową w w arunkach głębokich zm ian systemowych? Jaki m oże być wpływ tych przekształceń n a m obilność zawodową?

T ransform acja zachodząca w Polsce oznacza w prowadzanie zasad ładu gospodarczego, opartego n a działaniu rynku oraz ładu politycznego, uwzględ

niającego zasady dem okracji. Zm ieniają się instytucje, organizacja społeczeńst

wa, hierarchia w artości i cele życiowe jednostek. Rynkow y ład gospodarczy określają trzy podstaw ow e zasady: prywatnej własności środków produkcji, rynkowej alokacji zasobów oraz produktyw ności. D ziałanie tych zasad w praktyce m oże prow adzić do zanikania lub modyfikacji starych struktur i tw orzenia się nowych. Większość z tych zmian wskazuje na stopniowe upodabnianie się struktury społeczno-zawodowej Polski do krajów kapitalis

tycznych. Dotychczasow e b adania empiryczne dokum entują występowanie następujących procesów, którym podlega stru ktura społeczna w Polsce.

1. Rośnie liczebnie kategoria pryw atnych przedsiębiorców. W ro ku 1987 odsetek właścicieli pryw atnych zakładów pracy poza rolnictwem wynosił 3,4% , w 1995 - 10%. Takiej dynam iki wzrostu nie m a żadna inna kategoria społeczno-zawodowa. Now i właściciele rekrutują się głównie z robotników wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych, rzadziej z inteligencji (D om ański

1994; 1997).

2. W Polsce okresu realnego socjalizmu dom inującą liczebnie kategorią zaw odow ą w strukturze byli robotnicy wykwalifikowani. Obejmowali oni 25%

ogółu czynnych zawodowo (Pohoski 1983; D om ański i Sawiński 1991; D o m ań ski 1994). W latach 80. uzyskiwali zarobki n a poziomie w ynagrodzeń inteligencji (D om ański 1994). M arek Ziółkowski (1997) wykazuje, że część z nich przemieś

ciła się do kategorii pryw atnych przedsiębiorców, część przesunęła się do

„underclass” . Niemniej w ciągu ostatnich 10 lat liczba robotników wykwalifiko

wanych utrzym uje się n a niezmienionym poziomie.

3. Szybko rośnie liczebnie grupa pracow ników najemnych w sektorze pryw atnym . M on opo l państw a n a rynku pracy został przełam any. Sektor pryw atny zatrudnia ju ż większość siły roboczej. W edług danych G U S w 1998 ro k u pracujących w sektorze pryw atnym było 62% (BAEL 1999).

4. P oza stru k tu rą społeczno-zawodową utw orzyła się kategoria p o zaklasowa, czyli „underclass”, gdyby się posłużyć pojęciem ze słownika zachod

niej socjologii. C harakteryzuje ją bardzo niski standard życiowy. Składa się ona głównie z bezrobotnych i niepełnych rodzin. W edług niektórych szacunków obejmuje około 10% społeczeństwa (Ziółkowski 1997).

5. W porów naniu do względnie egalitarnego systemu wynagrodzeń z okresu realnego socjalizmu obecny system ulega rozwarstwieniu. R osną nierówności między pracow nikam i fizycznymi i umysłowymi. Pogłębia się dystans między

(4)

inteligencją i robotnikam i wykwalifikowanymi. R osną dochody dyrektorów i kadry menedżerskiej (D om ański 1997).

6. M asow e bezrobocie i pauperyzacja znacznej części ludności w Polsce prow adzą do polaryzacji społeczeństwa. Pow stają bieguny nędzy i bogactw a (Zaborow ski 1995). W porów naniu do połowy lat 70. w pierwszej połowie lat 90.

udział ludności biednej uległ potrojeniu (W arzywoda-K ruszyńska 1998).

7. Przed transform acją najwyższą pozycję w hierarchii dochodów zajmowali drobni właściciele. W yprzedzali oni pod względem dochodów wysoko wy

kwalifikowanych specjalistów. W latach 90. obserwujemy procesy rozw arst

wienia w środow isku pryw atnych przedsiębiorców, w wyniku których tracą oni uprzyw ilejow aną pozycję wobec inteligencji i m enedżerów (D om ański 1997).

8. Podstaw ow ą cechą hierarchii społeczno-zawodowej w Polsce realnego socjalizmu była dekom pozycja czynników statusu. Polegała ona na silnej rozbieżności podstaw ow ych czynników uwarstw ienia społecznego (Wesołowski 1966). Jej przejawem była głównie niska zależność między wykształceniem a zarobkam i. W latach 90. wiele wskazuje n a rekompozycję czynników statusu.

W zrasta rola wykształcenia jak o determ inanty zarobków , zwłaszcza w sektorze prywatnym . Obowiązuje zasada: im wyższa pozycja zawodowa, wykształcenie i stanow isko, tym wyższe zarobki.

Ruchliwość zawodowa w makroregionie środkowym

W yliczone przem iany stanow ią tło dla dalszych rozw ażań nad zróżnicowa

niem i podziałam i powyżej występującymi na regionalnym rynku pracy. Nie wszystkie z prezentow anych tez d adzą się zweryfikować na podstaw ie badania wzorów ruchliwości. D otyczy to zwłaszcza procesów w ypadania z rynku czy ubożenia kategorii zmarginalizowanych, pozostających poza rynkiem pracy.

Pow ód jest oczywisty. Badania, d o których będziemy się odwoływać, obejm owa

ły tylko osoby pracujące.

B adania stanow iące empiryczną bazę naszych analiz zostały zrealizowane przez Insty tut Pracy i Spraw Socjalnych w W arszawie (Oddział w Łodzi) w ram ach projektu badawczego zatytułow anego „M obilność zawodowa siły roboczej n a regionalnych rynkach pracy. A naliza i m etody stymulacji”, finan

sowanego przez K om itet B adań N aukow ych. Przeprow adzono je m etodą wywiadu kwestionariuszowego w październiku i listopadzie 1998 roku z d o b ra

nymi losowo respondentam i, m ieszkańcam i m akroregionu łódzkiego (wo

jewództwa: łódzkie, piotrkow skie, sieradzkie, skierniewickie i płockie, według podziału obowiązującego do 31.12.1998 roku). D o b ó r próby do badań prze

biegał dw uetapow o. W pierwszej fazie G łówny U rząd Statystyczny przeprow a

dził losowanie gospodarstw dom owych do badania, w drugiej - losowo dobrani zostali respondenci, będący członkami tych gospodarstw. Próba reprezentacyjna

(5)

MOBILNOŚĆ ZAWODOWA W MAKROREGIONIE ŁÓDZKIM 71 wylosowana przez Główny U rząd Statystyczny liczyła 1557 gospodarstw dom owych. W ywiady kwestionariuszowe przeprow adzono z 1141 osobam i - członkami wylosowanych gospodarstw domowych.

Przyjrzyjmy się zatem strukturze regionalnego rynku pracy z perspektywy porównawczej, aby wydobyć jego specyfikę. Z badań ogólnopolskich wynika, że w strukturze społeczno-zawodowej Polski dom inują liczebnie pracownicy fizyczni i chłopstwo. Ich relatywny udział wśród ogółu dochodzi odpowiednio do 40% i 12%. Zbiorow ość pracow ników umysłowych średniego i niższego szczebla obejmuje około 25% . Inteligencja oraz kadry kierownicze przedsiębiorstw i instytucji państw ow ych stanow ią 10-11% , a pryw atni przedsiębiorcy 8-9%

(D om ański i R ychard 1997). Przynależność społeczno-zawodową badanej populacji stanowiącej reprezentację regionalnej siły roboczej obrazują dane w tabeli 1.

Tabela 1. Przynależność społeczno-zawodowa badanych

Kategoria społeczno-zawodowa Liczebność %

Specjaliści oraz kadry kierownicze

przedsiębiorstw i instytucji państwowych 101 10,0

Technicy 73 7,3

Pracownicy biurowi 161 16,0

Pracownicy fizyczno-umysłowi 128 12,7

Robotnicy wykwalifikowani 226 22,5

Robotnicy niewykwalifikowani 88 8,8

Rolnicy 143 14,2

Prywatni przedsiębiorcy 85 8,5

Ogółem 1005 100,0

W ogólnym zarysie stru k tu ra zawodowa regionalnego rynku pracy jest zbliżona do struktury ogólnopolskiej. Procentow y udział poszczególnych kate

gorii w regionalnej strukturze nie odbiega od rozkładów otrzym ywanych na reprezentatyw nych pró bach dorosłej ludności.

Przejdźmy teraz do scharakteryzow ania procesów ruchliwości w m ak ro regionie łódzkim. Odsetki inform ujące o rozm iarach napływu do kategorii zawodowych w 1998 ro k u z kategorii pierwszej pracy zawarte są w tabeli 2.

Z p orów nania rozkładów napływ u wynika, że intensywność przemieszczeń pom iędzy poszczególnymi kategoriam i na regionalnym rynku pracy jest nie

wielka. D om inuje tendencja do pozostaw ania n a pozycjach, w których rozpo

czynało się pracę. R ozm iary stabilności w trakcie kariery obrazują odsetki umieszczone po przekątnej tabeli. N ajbardziej stabilną kategorią zawodową są robotnicy wykwalifikowani, spośród których aż 81 % całe swoje zawodowe życie

(6)

spędza w jednym zawodzie. Tendencja do stabilności charakteryzuje prawie wszystkie kategorie społeczno-zawodowe. W yjątek stanow ią jedynie pryw atni przedsiębiorcy. D o tej kategorii przemieszczają się reprezentanci wszystkich środowisk społecznych. Stosunkow o duży jest odsetek właścicieli, którzy rozpoczynali karierą jak o wykwalifikowani pracownicy fizyczni (33%). N a średnim poziom ie kształtują się przepływy między kategorią prywatnych przedsiębiorców a pracow nikam i umysłowymi różnego szczebla oraz p ra cownikami fizyczno-umysłowymi. M ała jest natom iast m obilność na linii

„właściciele-rolnicy” i „właściciele-robotnicy niewykwalifikowani”. Procesem zasługującym n a osobną uwagę jest przemieszczanie się „w d ó ł” robotników wykw alifikowanych - w pierwszej pracy - do kategorii robotników niewy

kwalifikowanych i rolników. Obie tendencje są odzwierciedleniem ogólniejszego procesu, polegającego na „kurczeniu się” rynku pracy dla wyspecjalizowanych ro b o tn ików. Część z nich, nie chcąc zasilać armii bezrobotnych podejm uje jakąkolw iek niewykwalifikowaną pracę, inni, o rodowodzie chłopskim, w racają

do pracy n a roli, pogłębiając de fa cto ukryte bezrobocie.

O braz ruchliwości wewnątrzpokoleniowej, jaki rysuje się n a podstaw ie analizy intensywności przepływów między kategoriam i społeczno-zawodowymi, jest następujący. Rzeczą uderzającą jest przew aga stabilności zawodowej nad m obilnością, pom im o że rozpatrujem y ruchliwość dokonującą się w toku kariery. Silną tendencję do pozostaw ania przez całe zawodowe życie w ram ach jednej kategorii zawodowej w ykazują zarów no „białe kołnierzyki” , profesjona

liści, robotnicy wykwalifikowani, jednakże kategorią, k tó ra osiąga najwyższe wskaźniki stabilizacji zawodowej są robotnicy wykwalifikowani. Z kontrastow o odm ienną sytuacją m am y d o czynienia w obrębie kategorii pryw atnych przedsię

biorców. Tylko 14% spośród nich rozpoczynało karierę zaw odow ą od pracy „n a własny rachunek” . Generalnie, w śród przepływów wyraźniej zaznaczają się procesy ruchliwości „w d ó ł” niż „w górę” , pon adto najczęściej oznaczają

„krótkodystansow e” przepływy - między blisko usytuowanym i kategoriam i w hierarchii zawodowej.

Prezentow ane do tej pory ustalenia dotyczyły ruchliwości globalnej, to jest sumy przemieszczeń. Jednakże na wielkość obserwowanych przepływów m ogły oddziaływać różnorodne czynniki, zarów no te o charakterze strukturalnym , wynikające ze zm ian zachodzących n a rynku pracy (np. wzrost lub spadek liczby miejsc pracy, pojaw ienie się nowych zawodów, wym iana kadr w instytucjach i przedsiębiorstw ach itp.), ja k też czynniki o charakterze jednostkowym . Przebieg karier, czyli stabilność lub m obilność zawodowa w dużym stopniu u w arunkow ana jest aktyw nością i przedsiębiorczością samych uczestników rynku. W arunki systemowe m o g ą te dążenia i aspiracje wzm acniać lub osłabiać.

B adając ruchliwość globalną identyfikujemy tylko część m echanizm ów, dzięki którym do konują się przemieszczenia. D uża intensywność tych prze

pływów nie m usi być wskaźnikiem otwartości. Określenie rozm iarów otwartości

(7)

Tabela 2. Napływ do kategorii zawodowych w 1998 roku z kategorii ustalonej dla pierwszej pracy (w %)

K a te g o r ia s p o łe c z n o -z a w o d o w a w p ie r w s z e j p r a c y

K a t e g o r i e z a w o d o w e w 1 9 9 8 r o k u O g ó łe m

Technicy Pracownicy biurowi

Pracownicy fizyczno- -umysłowi

Robotnicy wykwalifi

kowani

Robotnicy niewykwalifi

kowani

Rolnicy Prywatny przedsiębiorcy

Specjaliści o ra z k a d ry k ierow nicze p rzed sięb io rstw

i in stytucji p a ń stw o w y c h 66 5 7 1 1 2 13 10

T echnicy 5 60 8 3 2 2 13 8

P raco w n icy b iu ro w i 19 10 63 7 1 10 7 9 16

Pracow nicy fizyczno-um ysłow i 4 10 7 66 7 8 7 14 15

R o b o tn ic y w yk w alifik o w an i 3 10 9 14 81 29 26 33 31

R o b o tn ic y niew yk w alifik o w an i 4 3 5 8 50 8 1 9

R olnicy 2 1 2 2 1 48 1 8

P ry w atn i p rzed się b io rc y 1 2 14 3

O gółem 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Współczynnik Cramera = 0,53 dla p = 0,00

MOBILNOŚĆZAWODOWAW MAKROREGIONIE ŁÓDZKIM

(8)

wym aga oddzielenia „czystej w ym iany” od przepływów uw arunkow anych zm ianam i strukturalnym i, które znajdują swój wyraz w zmianie rozkładu liczebności kategorii zawodowych. Ja k utrzym uje wielu autorów , tylko wskaźni

ki „czystej w ym iany” pozw alają stwierdzić czy wejście do określonej kategorii społeczno-zawodowej jest łatwiejsze niż siła „dziedziczenia” pozycji (H auser 1978; Erikson i G oldthorpe 1992).

Z analiz m obilności prow adzonych w różnych krajach wynika, że zdecydo

w ana większość przepływów w strukturze społecznej jest rezultatem przesunięć w rozkładzie liczebności kategorii społeczno-zawodowych. O twartość struktury m ierzona natężeniem wymiany między pozycjami przy zachow aniu równych szans n a awans i degradację, jest stosunkow o niewielka (Jones i in. 1994;

D om ański 1998). Podstaw ow e linie barier m obilności przebiegają pomiędzy pracow nikam i fizycznymi i umysłowymi, kategoriam i rolniczymi i nierol

niczymi, wysoko wykwalifikowanymi specjalistami i pozostałym i pracow nikam i umysłowymi oraz pom iędzy pryw atnym i przedsiębiorcam i a pozostałym i k ate

goriami (Sawiński i D om ański 1986; Erikson i G oldthorpe 1992; D om ański 1997).

Te uniw ersalne tendencje znajdują potwierdzenie w badaniach nad m obil

nością społeczeństwa polskiego. Jeśli jedn ak porów nam y wskaźniki identyfiku

jące bariery przed i po transform acji, to okazuje się, że w latach 90. w Polsce nastąpiło pewne rozluźnienie barier m obilności, zwłaszcza w zakresie dostępu do kategorii pryw atnych przedsiębiorców (D om ański 1997).

Przejdźmy do barier, które generuje regionalny rynek pracy. D ane zamiesz

czone w tabeli 3 i 4 inform ują o tym, jakie kategorie społeczno-zawodowe silniej stym ulują awans lub sprzyjają degradacji, jakie zaś sprzyjają stabilizacji kariery zawodowej. T abela 3 obrazuje różnice między obserw owaną m obilnością a m odelem równych szans. M ówiąc innymi słowy, przedstaw ione w niej wielkości opisują rozm iary odstępstw od sytuacji pełnej otwartości przepływów pom iędzy kategoriam i. W artości dodatnie wskazują na „nadreprezentację”

określonych przepływów, a wartości ujem ne o posiadaniu mniejszych szans.

Z danych wynika, iż rzeczywiste przepływy znacznie odbiegają od m odelu równości. Zdecydowanie dom inują kariery stabilizacyjne, typowe dla wszystkich kategorii społeczno-zawodowych. W ynika stąd, że p u n k t startu określa dalszy przebieg kariery. N ajostrzej rysują się bariery oddzielające robotników wy

kwalifikowanych od pracow ników biurowych i specjalistów. Ci, którzy nie weszli do kategorii specjalistów w m omencie startu, m ają niewielką szansę na pokonanie barier blokujących dostęp do tej pozycji.

W tabeli 4 wielkość odstępstw od m odelu równych szans przedstawiliśmy w postaci „indeksów nierówności szans” (por. Sawiński i D om ański 1986).

M iernik ten przybiera w artość 0, gdy wielkość przepływu między kategoriam i społeczno-zawodowymi jest zgodna z modelem równych szans, jego wartość w zrasta w raz ze wzrostem odstępstw od tego m odelu.

(9)

Tabela 3. Stabilność i mobilność w trakcie karier zawodowych

K a te g o r ia s p o łe c z n o -z a w o d o w a w p ie r w s z e j p r a c y

K a t e g o r i e z a w o d o w e w 19 9 8 r o k u O g ó łe m

Pracownicy fizyczno- umysłowi

Robotnicy wykwalifi

kowani

Rolnicy Prywatni przedsiębiorcy

Specjaliści o ra z k a d ry kierow nicze p rzed sięb io rstw

i in sty tu cji p ań stw o w y c h 57 - 5 - 5 - 1 3 - 1 9 - 7 - 1 2 3 100

T echnicy - 4 38 0 - 7 - 1 8 - 5 - 8 4 85

P racow nicy biu ro w i 2 - 5 74 - 1 2 - 3 4 - 5 -1 3 - 7 166

P racow nicy fizyczno-um ysłow i -1 1 - 4 -1 3 65 - 1 7 - 6 -11 -1 151

R o b o tn ic y w yk w alifik o w an i -2 8 -1 6 -3 5 - 2 2 110 - 2 - 7 2 315

R o b o tn ic y niew yk w alifik o w an i - 8 - 3 - 8 - 5 - 3 33 -1 - 6 87

R olnicy - 6 - 6 -11 - 7 -1 4 - 6 56 - 6 82

P ry w atn i p rzed sięb io rcy - 2 -1 - 2 1 - 3 -1 - 2 10 17

O gółem 101 73 160 128 225 88 143 85 1003

Współczynnik Cramera = 0,53 dla p = 0,00

MOBILNOŚĆZAWODOWAW MAKROREGIONIE ŁÓDZKIM

(10)

I Os-o

Tabela 4. Ruchliwość w trakcie karier zawodowych. Indeksy nierówności szans*

K a t e g o r i a s p o ł e c z n o - z a w o d o w a w p ie r w s z e j p r a c y

K a t e g o r i e z a w o d o w e w 1 9 9 8 r o k u

Pracownicy fizyczno- umysłowi

Robotnicy wykwalifi

kowani

Rolnicy Prywatni przedsiębiorcy

Specjaliści o ra z k a d ry k ierow nicze p rzed sięb io rstw

i in sty tu cji p ań stw o w y c h 32,0 0,13 0,16 1,18 1,70 0,69 0,91 0,11

T echnicy 0,12 23,7 0,00 0,44 1,68 0,34 0,53 0,25

P raco w n icy b iu ro w i 0,03 2,04 20,7 6,76 3,81 0,18 0,72 0,34

P raco w n icy fizyczno-um ysłow i 0,79 0,14 0,69 21,9 0,91 0,27 0,57 0,01

R o b o tn ic y w ykw alifikow ani 2,49 1,09 2,41 1,19 17,6 0,01 0,11 0,00

R o b o tn ic y n iew ykw alifikow ani 0,89 0,15 0,57 0,22 0,05 16,0 0,01 0,51

R o ln icy 0,44 0,59 0,92 0,48 1,07 0,51 25,7 0,51

P ry w atn i p rz ed się b io rc y 0,19 0,09 0,13 0,05 0,22 0,10 0,20 4,93

Oryginalnie otrzymane wartości indeksu zostały tu pomnożone przez 100 dla ułatwienia prezentacji danych.

EWA ROKICKA, PAWEŁSTAROSTA

(11)

MOBILNOŚĆ ZAWODOWA W MAKROREGIONIE ŁÓDZKIM 77 Ja k widać, w artości indeksu znacznie odbiegają od zera w wielu polach tabeli.

Najbardziej „zam knięte” są kategorie zawodowe inteligencji i rolników, których członkowie stosunkow o najczęściej pozostają w nich po rozpoczęciu kariery.

T ak ja k odnotow ano to w badaniach realizowanych na ogólnopolskich próbach ludności, n a rynku pracy m akroregionu łódzkiego tylko jedna kategoria charakteryzuje się stosunkow o najwyższą otw artością. Są nią pryw atni przedsię

biorcy, którzy rek ru tują się ze wszystkich środow isk społecznych. Proporcjonal

ny napływ do tej kategorii nie pow oduje nad- lub niedoreprezentow ania przedstawicieli innych kategorii społeczno-zawodowych. N a rynku ogólnopol

skim - obo k właścicieli - stosunkow o niski stopień przypisania do pozycji zajmowanej n a początku kariery cechuje także robotników niewykwalifikowa

nych.

A naliza otw artości regionalnego rynku pracy potw ierdza występowanie dobrze znanych wzorów awansu zawodowego i barier. Dotyczy to przede wszystkim stabilności: rzadko w biografiach zawodowych jednostek następują zmiany, k tó re prow adzą do zm iany pozycji społecznej. Prawidłowości za

obserw owane w regionie łódzkim nie odbiegają od tendencji ogólnopolskich.

Różnice dotyczą jedynie rozm iarów otw arcia-zam knięcia poszczególnych kategorii.

Szczególnie wysokim stopniem zamknięcia w m akroregionie centralnym cechują się specjaliści i k ad ra kierownicza. Indeks nierówności szans dla tej kategorii wynosi 32,0, o wiele więcej niż stwierdzono to w analizach obej

m ujących ogół dorosłej ludności. Z badań ogólnopolskich wynika, że stopień otwartości inteligencji jest znacznie wyższy, a w ostatnich kilku latach bariery dostępu do inteligencji ulegają rozluźnieniu, rośnie szansa awansu (D om ański 1997). Oznacza to, że analizow any przez nas region Polski nie daje dużych szans dostępu do zawodów specjalistów i kadry kierowniczej. Jedynym względnie otw artym kanałem awansu n a regionalnym rynku pracy jest przejście do kategorii pryw atnych przedsiębiorców.

Regionalny układ społeczno-zawodowy jako płaszczyzna nierówności Powyższe ustalenia odnoszą się do przemieszczeń w strukturze społecznej spow odow anych zm ianą zawodu. Nie uwzględniają natom iast ruchliwości w innych wym iarach. Jednostki m ogą np. nie zmieniać zawodu, zmieniając wszakże pozycję społeczną w wyniku przesunięć na skali dochodów , wy

kształcenia, stanow isk czy prestiżu i odw rotnie - m ogą zmieniać zawód zachow ując inne atrybuty n a tym samym poziomie.

Studiow anie procesów ruchliwości zawodowej daje pogląd na tem at zasad rządzących dostępem jednostek do określonych pozycji, bez w nikania w zróż

nicowanie pozycji zawodowych p od względem nagród, jakie są z nimi związane.

(12)

Przyjrzyjmy się tem u zróżnicow aniu nieco dokładniej. Charakteryzując układ kategorii społeczno-zawodowych uwzględniliśmy następujące trzy wymiary: (i) finansowy, w postaci średnich miesięcznych dochodów gospodarstw a dom o

wego przypadających na jed n ą osobę, (ii) wym iar m aterialnego wyposażenia gospodarstw a dom owego w przedm ioty trwałego użytku1, i (iii) wykształcenia zdefiniowanego przez liczbę ukończonych klas szkolnych.

D ochód, wykształcenie i zasobność gospodarstw a domowego pozw alają usytuow ać poszczególne kategorie społeczno-zawodowe w wertykalnym wymia

rze stru k tury społecznej, to jest uporządkow ać je od najniżej do najwyżej wyposażonych w wymienione dobra. Średnie dochodów , liczba ukończonych klas i wskaźnik zasobności w odniesieniu do ośmiu wyróżnionych kategorii przedstaw iam y w tabeli 5.

Tabela 5. Nierówności społeczne w wymiarze materialnym i edukacyjnym między kategoriami społeczno-zawodowymi - wybrane wskaźniki

Kategoria społeczno-zawodowa Średnie arytmetyczne Dochody

rodzin w zł

Zasobność gospodarstwa

domowego

Liczba ukończonych klas szkolnych Specjaliści oraz kadry

kierownicze przedsiębiorstw

i instytucji państwowych 2002 3,1 14,9

Technicy 1044 3,0 12,9

Pracownicy biurowi 1610 2,9 13,2

Pracownicy fizyczno-umysłowi 1763 2,7 11,0

Robotnicy wykwalifikowani 692 2,6 9,8

Robotnicy niewykwalifikowani 360 2,3 9,2

Rolnicy 1304 2,7 9,7

Prywatni przedsiębiorcy 2684 3,3 12,0

Stosunek korelacyjny (eta) 0,23 0,34 0,60

D ostęp przedstawicieli poszczególnych kategorii społeczno-zawodowych do określonych d ó b r wskazuje n a kum ulow anie się przywilejów, choć hierar

chiczne uporządkow anie we wszystkich trzech wym iarach nie jest całkiem spójne. Innym i słowy, przynależność do określonej kategorii społeczno-za

wodowej nie zawsze sytuuje jednostki w podobny sposób na poszczególnych

1 Wskaźnik zasobów materialnych jest sumą punktów przyznawanych respondentowi za posiadanie określonych dóbr. Jeden punkt przypisywano respondentowi, jeśli posiadał dane dobro, zero - jeśli go nie posiadał. Następnie sumowano liczbę punktów uzyskaną przez każdego respondenta. Lista uwzględnionych dóbr obejmowała: lodówkę, telewizor kolorowy, komputer i samochód osobowy.

(13)

MOBILNOŚĆ ZAWODOWA W MAKROREGIONIE ŁÓDZKIM 79 skalach zróżnicow ania społecznego. Pozycja zaw odow a skorelow ana jest najsil

niej z wykształceniem, słabiej z dochodam i i zasobnością gospodarstw a dom o

wego.

N ajbardziej charakterystyczne cechy regionalnego układu nierówności ujmiemy w dwóch punktach:

1. Średnie dochodów tw orzą hierarchię odbiegającą nieco w swym kształ

cie od hierarchii statusu wyznaczającej przepływy w strukturze społecznej.

Najniższe dochody uzyskują robotnicy niewykwalifikowani. W nieco lepszej sytuacji są robotnicy wykwalifikowani. N atom iast jeśli chodzi o „górę” hierar

chii, to najwyższymi dochodam i charakteryzują się rodziny pryw atnych przed

siębiorców. W yprzedzają one rodziny specjalistów i kadry kierowniczej.

Znaczny dystans dzieli obie te kategorie od kadry technicznej średniego szczebla, nieco mniejszy od pracow ników fizyczno-umysłowych i pracow ników biuro

wych.

2 . 0 pozycji społeczno-ekonomicznej decyduje nie tylko dochód, ale również posiadane zasoby, takie ja k sam ochód osobowy, kom puter i inne sprzęty gospodarstw a dom owego określające poziom konsumpcji. Miejsce kategorii n a skali zasobności jest zasadniczo zbieżne z ich uporządkow aniem n a skali dochodów. Ważniejszym odstępstwem jest stosunkow o wysoka zasobność gospodarstw dom owych techników zbliżona do zasobności gospodarstw in

teligenckich. W ynik ten zasługuje n a kilka słów kom entarza. Otóż badania nad przekształceniam i struktury w ydatków wykazują, że przy spadku dochodów realnych w gospodarstw ach nisko i średnio zamożnych obniżeniu ulegają w ydatki n a odzież, obuwie i żywność. Redukcja w ydatków nie obejmuje zakupu nowoczesnych dó br trw ałych (Beskid 1997). Przyczyn tego stanu rzeczy upatruje się we wzroście możliwości realizacji popytu odłożonego z okresu gospodarki niedoboru. W w arunkach n adm iaru dó b r konsum pcja staje się podstawowym elementem stylu życia, wyznaczającym prestiż. Presja na realizację aspiracji związanych z posiadaniem takich dób r jak np. kom puter czy wideo wzrasta.

Ponadto rynek dostarcza produktów o różnej jakości i cenie, od ekskluzywnych tow arów po tanie substytuty, pozwalających zaspokoić potrzeby konsumenckie na różnym poziomie. Niespójność wym iaru m aterialnego i wym iaru dochodów w przypadku techników m oże również wynikać z faktu, że dobra te zostały przez nich nabyte w poprzednim systemie.

U kład nierówności, jaki tw orzą kategorie społeczno-zawodowe oraz dzielą

ce je dystanse, m ożna przedstaw ić w postaci syntetycznej hierarchii. Po sprow adzeniu rozkładów dochodów , wykształcenia i indeksu wyposażenia w do b ra trw ałe do standaryzow anej postaci do k onano ich su m o w a n ia -w rezult

acie otrzym aliśm y skalę, k tó ra jest wypadkow ą tych trzech wymiarów.

Ja k widać, charakterystyczną cechą syntetycznie ujm owanego regionalnego układu stratyfikacyjnego jest w ysoka pozycja prywatnych przedsiębiorców.

W porów naniu do innych kategorii pryw atni przedsiębiorcy sytuują się najwyżej

(14)

Tabela 6. Regionalny układ stratyfikacyjny. Syntetyczna skala statusu

Kategoria społeczno-zawodowa Średnia wartość na skali

Prywatni przedsiębiorcy 4,44

Specjaliści oraz kadry kierownicze przedsiębiorstw

i instytucji państwowych 4,08

Pracownicy biurowi 1,82

Technicy 1,28

Pracownicy fizyczno-umysłowi -0,05

Rolnicy 1,51

Robotnicy wykwalifikowani -2,45

Robotnicy niewykwalifikowani -4,62

w wymiarze dochodów i wymiarze m aterialnego wyposażenia gospodarstw a dom owego. Jest to jed n a z ważniejszych różnic pom iędzy hierarchią regionu łódzkiego a społeczeństwem polskim . Podczas gdy w układzie ogólnopolskim właściciele firm zajm ują w tych wym iarach pozycję nieco niższą niż specjaliści i k a d ra kierownicza (D om ański 1997), to w rozpatryw anym tu regionie centralnym utrzym ują się oni n a szczycie hierarchii.

N ie wchodząc w szczegółowe rozw ażania dotyczące podobieństw i różnic w położeniu społecznym poszczególnych kategorii społeczno-zawodowych na regionalnym i ogólnopolskim rynku pracy, zwrócimy jeszcze uwagę n a dwie sprawy. Po pierwsze, przytoczony m ateriał empiryczny potw ierdza generalne tendencje obserw owane w badaniach nad stru ktu rą społeczną w Polsce.

S tru ktura społeczna regionu i procesy, jakie w niej zachodzą, są w zasadzie p odobne w swym kształcie do tych, jakie opisywano w badaniach ogólnopol

skich. Studiow anie dynam iki kilkuletniej tendencji wykazuje, że spośród czyn

ników wyznaczających pozycję zaw odow ą najszybciej zmieniają się dochody.

W Polsce zwiększają się dystanse pomiędzy warstwam i zawodowymi pod względem zarobków i dochodów . N astępuje awans m aterialny specjalistów i k ad r kierowniczych oraz degradacja rolników i kategorii robotniczych.

W badanej próbie stosunek dochodów robotników niewykwalifikowanych do dochodów specjalistów kształtuje się ja k 1:6, a robotników wykwalifikowanych do specjalistów ja k 1:3. D ochody specjalistów i właścicieli są zbliżone (1:1,3).

Po drugie, w Polsce w zrasta zależność dochodów od wykształcenia, co sprzyja rekom pozycji czynników statusu. P onadto coraz większy wpływ n a dystrybucję zarobków m a sektor gospodarki. Specjaliści zatrudnieni w pryw at

nych firm ach zarabiają więcej niż specjaliści związani ze sferą budżetową.

O dw rotnie jest w przypadku robotników .

U w agi te dotyczą m echanizm ów dystrybucji dochodów. Z badań wiadomo, że istotnym czynnikiem zróżnicow ania dochodów są: wykształcenie, pozycja zaw odow a i stanow isko, a w dalszej kolejności - sektor gospodarki i płeć.

(15)

MOBILNOŚĆ ZAWODOWA W M AKROREGIONIE ŁÓDZKIM 81 Tabela 7. Metryczne i standaryzowane współczynniki regresji dochodów rodzin dla płci,

wieku, miejsca zamieszkania, wykształcenia, sektora zatrudnienia i kategorii społeczno-zawodowej

Zmienne niezależne B Beta

Płeć -129,45 -0,03

Wiek 0,83 0,00

Miejsce zamieszkania 116,98* 0,12

Wykształcenie 157,89* 0,17

Sektor zatrudnienia 798,65* 0,16

Kategoria społeczno-zawodowa 45,68 0,03

Wyraz stały -1123,67 -

R 2 0,073

Wartości istotne dla p<0,01

Aby przekonać się, k tóry z powyższych czynników najsilniej różnicuje poziom dochodów na regionalnym rynku pracy, posłużyliśmy się modelem regresji2.

Okazuje się, że na regionalnym rynku pracy najsilniej z dochodam i koreluje wykształcenie i sektor zatrudnienia, co koresponduje z występującą w latach 90.

w yraźną tendencją do w zrostu opłacalności wykształcenia: im wyższe wy

kształcenie, tym wyższe dochody w rodzinie. P onadto opłaca się podjąć pracę w sektorze pryw atnym i m ieszkać w dużym mieście.

W regionie łódzkim średni dochód na osobę w rodzinach ludzi zatrud nionych w sektorze pryw atnym jest dw ukrotnie wyższy niż osób zatrudnionych w sektorze państw owym . Skalę zróżnicow ania dochodów w zależności od posiadanego wykształcenia i sektora zatrudnienia obrazuje tabela 8. Z kolei Tabela 8. Średni miesięczny dochód gospodarstwa domowego na osobę według sektora

i poziomu wykształcenia w 1998 roku Podstawowe Zasadnicze

zawodowe

Średnie Niepełne wyższe

Wyższe

Sektor państwowy 356 718 951 606 1500

Sektor prywatny 1118 940 2107 3328 2432

Ogółem 772 812 1565 2241 1962

2 Zmienne wyjaśniające uwzględnione w modelu regresji zoperacjonalizowane zostały w nastę

pujący sposób: płeć - zmienna zero-jedynkowa, przybiera wartość 1, gdy respondent jest mężczyzną;

wiek - liczba ukończonych lat; miejsce zamieszkania - wielkość miejsca zamieszkania (skala obejmująca pięć kategorii uporządkowanych według liczby ludności od najniższej do najwyższej);

wykształcenie - poziom wykształcenia respondenta (skala obejmująca 9 kategorii, uporządkowana od 1 - wykształcenie podstawowe do 9 - wykształcenie wyższe); sektor zatrudnienia - zmienna

(16)

Tabela 9. Średni miesięczny dochód gospodarstwa domowego na osobę według sektora zatrudnienia i wykonywanego zawodu w 1998 roku

Sektor państwowy

Sektor prywatny

Ogółem

Specjaliści 1473 2835 1932

Właściciele ^— 2776 2776

Technicy 686 1957 1044

Pracownicy biurowi 1113 2189 1610

Pracownicy fizyczno-umysłowi 1009 2212 1763

Rolnicy 267 1320 1296

Robotnicy wykwalifikowani 656 723 694

Robotnicy niewykwalifikowani 349 377 396

w tabeli 9 pokazujem y średni miesięczny dochód gospodarstw a dom owego n a osobę poszczególnych kategorii społeczno-zawodowych, pracujących w pryw at

nym i państw ow ym sektorze gospodarki.

W szczególnie niekorzystnej sytuacji finansowej są rodziny respondentów z wykształceniem podstaw ow ym i niepełnym wyższym, pracujących w sektorze państw owym , w porów naniu z osobam i o tym samym poziom ie wykształcenia, związanymi z sektorem pryw atnym . Uprzywilejowana pozycja m aterialna pracujących w sektorze pryw atnym nie m usi, rzecz jasna, wynikać wyłącznie z wysokich zarobków samych respondentów . M oże mieć związek z dochodam i pozostałych członków rodziny. Znam ienny jest jednak fakt, że im badany legi

tymuje się wyższym poziom em wykształcenia, tym m a większą szansę na wyż

szy średni dochód przypadający na członka jego rodziny. Prawidłowość ta dotyczy obu sektorów gospodarki. Przy czym, zdecydowanie bardziej uprzywi

lejowane pod względem finansowym są rodziny wysoko wyspecjalizowanych k adr, zatrudnionych w sektorze pryw atnym , niż w sektorze państwowym.

Wzory karier zawodowych na regionalnym rynku pracy.

Rola wykształcenia w procesach awansu zawodowego

W zrost roli wykształcenia jak o determ inanty dochodów rodzin nasuw a pytanie: Czy im wyższe wykształcenie posiada jednostka, tym m a większą szansę n a rynku pracy? Dzisiaj dążenie do wykształcenia staje się powszechne, bo jest ono podstaw ow ym kryterium decydującym o przydziale ról zawodowych. „N ie

zero-jedynkowa przybierająca wartość 1, gdy respondent był zatrudniony w sektorze państwowym, wartość 2, gdy respondent był zatrudniony w sektorze prywatnym; kategoria społeczno-zawodowa - przynależność do kategorii społeczno-zawodowej usytuowanych na skali statusu (patrz tabela 6).

W rozpatrywanym tu modelu regresji skalę odwrócono, to jest wartość 1 przepisano kategorii robotników niewykwalifikowanych, a wartość 8 - prywatnym przedsiębiorcom.

(17)

MOBILNOŚĆ ZAWODOWA W M AKROREGIONIE ŁÓDZKIM 83 jest jed nak ta k - j a k pisał już ćwierć wieku tem u Boudon (1974) - by osoby, które

osiągnęły wyższy poziom wykształcenia, m iały zagw arantow ane wyższą szansę awansu, a m niejszą degradacji” .

W ykształcenie jest centralnym składnikiem statusu społecznego i deter

m inan tą ruchliwości zawodowej (Blau i D uncan 1967). Zgodnie z wynikami wielu bad ań poziom posiadanego wykształcenia i skłonność do jego uzupeł

niania dają jednostce większe możliwości awansu zawodowego aniżeli zmiany innych atrybutów położenia społecznego (Białecki 1982; Sawińska 1985;

Stasińska 1987).

W róćm y zatem do ruchliwości zawodowej n a regionalnym rynku pracy i spróbujm y pokazać w syntetycznej form ie rozm iary awansu i degradacji, jakich doświadczają jego uczestnicy oraz rolę wykształcenia w tych procesach. W celu określenia, ja k a część badanej populacji przesunęła się w trakcie kariery zawodowej „w górę”, ja k a „w d ó ł”, a ja k a pozostała stabilna, porównaliśm y pozycję zaw odow ą zajm ow aną przez badanych w pierwszej i obecnej pracy. D o pom iaru zm ian pozycji zawodowej wykorzystaliśmy - prezentow aną wcześniej - syntetyczną skalę statusu. M iernik ten, przypom nijm y, pozwolił nam up orząd

kować kategorie społeczno-zawodowe według trzech wym iarów stratyfikacyj- nych łącznie, tj. wym iaru dochodu, zasobności gospodarstw a domowego i wykształcenia. Przynależność do określonej kategorii społeczno-zawodowej zarów no w m omencie startu zawodowego, ja k i w obecnej pracy sytuowała każdego badanego n a tej skali. Odejmując wartość wskaźnika pozycji zaw odo

wej dla pierwszej pracy od wartości w skaźnika dla obecnej pracy uzyskaliśmy pom iar przyrostu, spadku i stabilności statusu zawodowego pracow ników m akroregionu łódzkiego. Innym i słowy, różnica miedzy punktam i n a skali w dwóch m om entach czasowych - na p oczątku drogi zawodowej i w momencie badania - m ierzy dystans, jaki został pokonany przez każdego badanego w wyniku ruchliwości n a rynku pracy. Biorąc za podstaw ę kierunek i zakres przesunięć wyróżniliśmy następujące wzory karier.

(i) K ariera stabilizacyjna - jest to kariera utrzym yw ania przez całe życie (a ściślej, od m om entu pierwszej pracy do obecnej pracy) tej samej pozycji zawodowej.

(ii) K ariera progresyw na - odnosi się do osób wykazujących ruchliwość „w górę”; przesunięcia, jakie d okonują się u tych osób w wymiarze pozycji zawodowej, m ają tendencję wzrostową.

(iii) K a rie ra regresywna - odnosi się do osób wykazujących ruchliwość „w d ó ł”; zaliczamy tu osoby, które rozpoczęły pracę w zawodzie dającym wyższą pozycję niż zaw ód wykonywany w m omencie badania.

W obrębie dwóch ostatnich wzorów występują jeszcze następujące subtypy.

(a) K ariera progresyw na o niskim stopniu ekspansji, polegająca na awansie do kategorii społeczno-zawodowej położonej o jeden szczebel wyżej niż pozycja zajm ow ana w pierwszej pracy.

(18)

(b) K ariera progresyw na o średnim stopniu ekspansji, charakteryzująca osoby, które osiągają wyższe pozycje niż pozycja zajm ow ana w pierwszej pracy średnio o dw a szczeble w hierarchii statusu.

(c) K ariera progresyw na o wysokim stopniu ekspansji odnosząca się do osób, k tóre zmieniając przynależność społeczno-zawodową awansują najwyżej.

I odpow iednio w stosunku do osób m obilnych „w d ó ł”:

(e) kariera regresywna o niskim stopniu degradacji, (f) kariera regresywna o średnim stopniu degradacji, (g) kariera regresywna o wysokim stopniu degradacji.

Powyższa typologia wzorów karier jest jedną z wielu propozycji porząd

kujących przebieg dróg zawodowych (R okicka 1995). M am y świadomość, że wyróżnione typy pozostają nadal wewnętrznie zróżnicowane według cech istotnych z p u n k tu widzenia bad ań nad ruchliwością, np. ze względu na tem po aw ansow ania (kariera skokow a, ciągła), kierunek przesunięć (kariera hory

zontalna) itp. Sądzimy jednak, że typologia ta, stanow iąc uogólnioną ch arak terystykę przebiegu karier zawodowych, umożliwia badanie ruchliwości we- wnątrzpokoleniowej i jej korelatów .

Udział w yróżnionych typów karier w badanej zbiorowości przedstaw ia tabela 10.

Tabela 10. Typy karier zawodowych

Typ kariery zawodowej Liczebność %

Kariera progresywna o wysokim stopniu ekspansji 52 5,4 Kariera progresywna o średnim stopniu ekspansji 83 8,6 Kariera progresywna o niskim stopniu ekspansji 101 10,4

Kariera stabilizacyjna 605 62,5

Kariera regresywna o niskim stopniu degradacji 60 6,2 Kariera regresywna o średnim stopniu degradacji 43 4,4 Kariera regresywna o wysokim stopniu degradacji 24 2,5

W yróżnione typy karier nie rozkładają się rów nom iernie w badanej zbioro

wości. D om inującym okazuje się wzór stabilizacyjny, a pozostającym w m niej

szości - wzór regresywny (13,1% ) i wzór progresywny (24,4%). Prawie dwie trzecie uczestników regionalnego rynku pracy nie zmienia pozycji zawodowej w trakcie kariery. Po raz kolejny potw ierdzam y zatem tezę, że szansa awansu zawodowego w m akroregionie łódzkim jest niewielka. W niosek ten w arto poszerzyć o pogłębioną charakterystykę m echanizm ów, które blokują awans zawodowy w regionie. Jakie są zatem główne bariery mobilności i ja k a jest rola wykształcenia w wyznaczaniu dostępu do pozycji zawodowych? Analizy prze

prow adzane w Polsce i innych krajach wykazują, że zasady dostępu do pozycji społecznych opierają się w znacznym stopniu n a tzw. uniwersalistycznych

(19)

MOBILNOŚĆ ZAWODOWA W MAKROREGIONIE ŁÓDZKIM 85 kryteriach (zob. Blau i D uncan 1967; D om ański 1986; 1997). Ich osiąganie w arunkują takie cechy jak np. pochodzenie społeczne, płeć, wiek, wykształcenie, zawód. A w ans zawodowy zależy również od wielu innych czynników, np. od cech osobowości, znajom ości, układów , stosunków towarzyskich itp. Nie wszystkie w spom niane determ inanty dadzą się uchwycić w badaniach sur- veyowych. Podejm ując próbę rozstrzygnięcia, jakie zasady wyznaczają awans zawodowy, posłużyliśmy się analizą regresji. W rozpatryw anym poniżej m odelu zmienną zależną jest skala awansu zawodowego, to jest skala m ierząca dynam ikę zmian pozycji zawodowej w trakcie kariery. Zmiennymi niezależnymi są: pleć, wiek, miejsce zam ieszkania, dochody na osobę w rodzinie, wykształcenie, zawód w pierwszej pracy i sektor zatrudnienia3. D o b ó r zmiennych wyjaśniających dynam ikę awansu podyktow any był potrzebą weryfikacji następujących hipotez.

1. Aw ans zawodowy w arunkuje „zasadam niejszych szans kobiet” (D om ań

ski 1992; 1998; Reszke 1991; R okicka 1995). Mężczyźni, częściej niż kobiety, doświadczają awansu, po n ad to docierają do wyższych pozycji. Głównym czyn

nikiem utrudniającym kobietom awans zawodowy są - ogólnie rzecz ujmując - wzory ról kobiecych wpajane im w procesie socjalizacji (D om ański 1992).

2. O bok płci wyznacznikiem awansu zawodowego jest wiek. Zakładam y, że system aw ansow ania jest „krzyw olinijną” zależnością ze względu na wiek.

Stopniowy awans następuje wraz z wiekiem. Z drugiej jednak strony wiadomo, że szanse awansu w najstarszych kategoriach maleją. O ludziach starszych sądzi się, że są mniej przedsiębiorczy i dynamiczni niż młodzi pracownicy. M a to, jak w iadom o, ogrom ne znaczenie w w arunkach gospodarki rynkowej.

3. Znaczenie sytuacji m aterialnej (dochód gospodarstw a domowego na osobę) ja k o zm iennej różnicującej szansę n a aw ans p o leg a n a tym , że je st to wypadkow a innych zasobów pozostających w dyspozycji rodziny, takich jak:

kapitał edukacyjny, kulturow y czy społeczny, wyznaczający zasięg i rodzaj kon taktó w z ludźmi. Zasoby te określają przebieg karier zawodowych osób pochodzących z rodzin o różnym poziomie zamożności. Zakładam y, że wyższa zam ożność zw iązana jest z progresywnym typem kariery.

4. Miejsce zam ieszkania m odyfikuje przebieg karier w taki sposób, iż duże m iasto, m ające rozbudow aną bazę instytucjonalną, bardziej sprzyja awansom zawodowym niż wieś.

5. Z procesem awansu zawodowego ściśle związana jest zasada kompetencji.

W ykształcenie w arunkuje dostęp do określonych zawodów. Określa poziom form alnych kwalifikacji, a także, pośrednio, poziom przydatności jednostek do określonych funkcji czy poziom ich zdolności. Im zatem wyższe wykształcenie, tym szybszy awans i większa szansa na dotarcie do wysokich pozycji.

3 Zmienne wyjaśniające w tym modelu zoperacjonalizowano w taki sam sposób jak w modelu regresji dochodów rodziny (patrz przypis 2). Ponadto w modelu tym uwzględniono zawód pierwszej pracy, który jest skalą porządkową zoperacjonalizowaną identycznie jak obecny zawód.

(20)

6. W ychodząc z założenia, że o przebiegu karier decyduje rynek pracy i jego strukturalne cechy, w analizach uwzględniamy również takie czynniki ja k sektor zatrudnienia i zawód w pierwszej pracy. M ożna oczekiwać, że sektor pryw atny oddziałuje pozytywnie nie tylko n a wysokość dochodów, o czym pisaliśmy wcześniej, ale także stw arza większą szansę awansu np. w związku z odm ienną organizacją pracy i stru k tu rą zatrudnienia.

7. Podobnie jak sektor zatrudnienia, czynnikiem determinującym awans jest zawód, jaki wykonyw ała jednostka w chwili wejścia n a rynek pracy. Rozpoczy

nanie pracy w zaw odach niżej usytuow anych w hierarchii statusu jest oczywiście regułą, ale nie przesądza o przyszłych osiągnięciach. C hoć zwykle jest tak, że start z wyższych pozycji przyspiesza awans i zwiększa szansę na dotarcie do najwyższych pozycji.

W ielkości przedstaw ione w m odelu ilustrują siłę oddziaływania każdej z rozpatryw anych cech n a przebieg kariery i tem po awansu.

Tabela 11. Przyrost (lub obniżenie) statusu zawodowego w trakcie kariery zawodowej a wybrane cechy położenia społecznego. Metryczne i standaryzowane współczynniki regresji wielokrotnej

Zmienne niezależne B Beta

Płeć -0,23 -0,05

Wiek -1,62 -0,07

Miejsce zamieszkania 3,51 0,38

Dochody na osobę w rodzinie 6,94 0,07

Wykształcenie 0,17 0,21*

Zawód w pierwszej pracy 0,43 0,34*

Sektor zatrudnienia 0,23 0,05

Wyraz stały -1,43 -

R2 0,10

Wartości istotne dla p < 0,01

Okazuje się, że czynnikiem najsilniej określającym dynamikę awansu w m akroregionie łódzkim jest zawód wykonywany w pierwszej pracy. P od

stawowe znaczenie dla zrobienia kariery m a dobry start zawodowy. W ysoki, dodatni współczynnik Beta dla „zaw odu w pierwszej pracy” wskazuje, że im wyższa pozycja zaw odow a w pierwszej pracy, tym wyższa możliwość awansu. Inaczej m ów iąc, rozpoczęcie pracy w zawodzie wyżej usytuowanym w hierarchii statusu w znacznym stopniu decyduje o powodzeniu kariery zawodowej.

Isto tn ą rolę w procesach awansu zawodowego odgrywa wykształcenie: im wyższy poziom wykształcenia, tym większa szansa n a awans i większa szansa n a dotarcie do wysokich pozycji zawodowych, niezależnie od płci, wieku, miejsca

(21)

MOBILNOŚĆ ZAWODOWA W M AKROREGIONIE ŁÓDZKIM 87 zamieszkania, dochodów , sektora zatrudnienia i przynależności zawodowej w pierwszej pracy.

Płeć, wiek, miejsce zam ieszkania i dochody oddziałują n a awans zawodowy z p o d o b ną siłą ja k wykształcenie. Ujemne w artości współczynników regresji in

form ują, że kobiety m ają nieco mniej szans na awans w porów naniu z mężczyz

nam i. P o nad to szansa n a awans w zrasta wraz z wiekiem i wielkością miejsca zamieszkania.

Zakończenie

Rozw ażania n a tem at ruchliwości zawodowej w m akroregionie łódzkim prow adzą do kilku konkluzji zawierających odpowiedzi n a trzy podstaw owe pytania, dotyczące dom inujących wzorów ruchliwości zawodowej w m akrore

gionie, specyfiki regionalnej struktury społeczno-zawodowej oraz determ inant karier.

W m akroregionie łódzkim ruchliwość społeczno-zawodowa jest niewielka.

D om inuje tendencja do stabilizacji. Poszczególne kategorie wykazują znaczny stopień zamknięcia. Jedyną względnie otw artą kategorią, do której przemiesz

czają się przedstawiciele innych grup społeczno-zawodowych są pryw atni przedsiębiorcy. W Polsce nowi właściciele rekrutują się głównie z robotników wykwalifikowanych, rzadziej z pracow ników umysłowych - inteligencji i tech

ników. W regionie łódzkim napływ do kategorii prywatnych przedsiębiorców bardziej podlega zasadzie równych szans, co oznacza, że jest to względnie otw arty kanał awansu.

Innym , wyraźnie zarysowanym wzorem przemieszczeń społecznych jest ruchliwość „w d ó ł” robotników wykwalifikowanych do kategorii robotników niewykwalifikowanych i rolników. Są to w większości osoby zwalniane z pracy n a skutek likwidacji dużych zakładów przemysłowych bądź redukcji zatrud

nienia. Część z nich stanow ią osoby chłopskiego pochodzenia, które utraciły pracę w mieście i powróciły do pracy n a roli.

W pierwszych latach transform acji systemowej w Polsce, a także w innych krajach postkom unistycznych, rozluźniły się bariery dostępu do kategorii specjalistów i k a d r kierowniczych wyższego szczebla. W m akroregionie łódzkim szansa aw ansu do kategorii specjalistów i m enedżerów jest niewielka. Nie obserwujemy wysokiej cyrkulacji między tą kategorią a innymi kategoriam i społeczno-zawodowymi. Należy oczekiwać, że negatyw ną konsekwencją zablo

kow ania awansu zawodowego będzie odpływ specjalistów z regionalnego rynku pracy, w tym również przedstawicieli „nowej” klasy średniej, określonych w literaturze anglosaskiej m ianem professions. Em igracja z rynku zwykle oznacza odpływ ludzi m łodych i w sile wieku, dynamicznych i przedsiębiorczych.

W efekcie niezbędne w regionie procesy restrukturyzacji będą zachodziły

(22)

wolniej, bo nie zostanie wykorzystany potencjał kwalifikacyjny siły roboczej wyedukowanej przez regionalny system oświaty. Napływ wysoko wykwalifiko

wanych specjalistów z innych regionów nie wchodzi w rachubę z pow odu w ystępowania w m akroregionie centralnym licznych barier mobilności.

N iska cyrkulacja między kategoriam i społeczno-zawodowymi świadczy 0 ograniczonym dostępie do określonych pozycji zawodowych, a co za tym idzie, do nagród z nimi związanych, takich ja k dochody czy prestiż. K ate

gorie społeczno-zawodowe w m akroregionie centralnym tw orzą układ nie

równości, w którym najwyższą pozycję zajm ują prywatni przedsiębiorcy 1 specjaliści, najniższą - robotnicy niewykwalifikowani. Jednym z pod sta

wowych wym iarów opisujących układ nierówności są dochody. W Polsce obserwujemy postępujący proces rozwarstwienia systemu wynagrodzeń. W hierarchii dochodów najwyższą pozycję zajm ują kadry kierownicze i specja

liści w zawodach nietechnicznych, natom iast dochody pryw atnych przedsię

biorców uległy względnemu obniżeniu. W m akroregionie łódzkim uprzywilejo

w aną pozycję pod względem ekonomicznym zajm ują prywatni przedsiębiorcy, choć różnica między pryw atnym i przedsiębiorcami i specjalistami nie jest duża. D uży dystans w sferze dochodów dzieli natom iast przedsiębiorców i specjalistów od techników i rolników oraz robotników wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych.

Podstaw owy wpływ n a dystrybucję dochodów w Polsce m a wykształcenie, pozycja zaw odow a i stanow isko oraz płeć. W m akroregionie centralnym głównymi determ inantam i dochodów są wykształcenie i sektor zatrudnienia.

Szczególnie uprzywilejowane pod względem finansowym w regionie są zatem rodziny specjalistów zatrudnionych w sektorze prywatnym .

N a koniec, wyznaczniki awansu zawodowego. Najważniejsze w regionie łódzkim to: zawód wykonywany w pierwszej pracy i wykształcenie. M odyfikują one przebieg kariery zawodowej, stw arzając możliwości szybszego bądź wolniej

szego przesuw ania się w hierarchii statusu zawodowego. Czynniki te - jak pokazują wyniki wielu bad ań - określają nie tylko skalę awansu, ale także dostęp do innych, ważnych d ó b r np. stanow isk kierowniczych, dochodów, prestiżu czy, ogólniej, globalnej pozycji społecznej. Uzyskane wyniki skłaniają do general

nego wniosku, że również na regionalnym rynku pracy procesami stratyfikacji rządzą uniwersalne zasady, te same, które występują w przekroju ogólnokra

jowym.

Literatura

Badania aktywności ekonomicznej ludności. BAEL. 1999. GUS.

Barber, Bernard. 1975. Social Stratification. A Comparative Analysis o f Structure and Process. H arcourt. New Y ork: Brace and Com pany.

(23)

MOBILNOŚĆ ZAWODOWA W M AKROREGIONIE ŁÓDZKIM 89 Beskid, Lidia. 1997. Potoczne oceny poziomu życia w 1995 roku w porównaniu

z rokiem 1986. W: H enryk D om ański i Andrzej R ychard (red.). Elementy nowego ładu. W arszawa: W ydawnictwo IFiS PAN.

Białecki, Ireneusz. 1982. W ybór szkoły a reprodukcja struktury społecznej.

W rocław: Ossolineum.

Blau, Peter. M . i Otis D . D uncan. 1967. The American Occupational Structure.

New Y ork: Wiley.

B oudon, R aym ond. 1974. Education. Opportunity and Social Inequality. New Y ork: Wiley.

Bourdieu, Pierre. 1985. Distinction. London: R outledge and K egan Paul.

D om ański, H enryk. 1986. Zasady rekrutacji do stanowisk kierowniczych. „Studia Socjologiczne” 3.

D om ański, H enryk. 1990. Zasady dystrybucji zarobków w Polsce. „Studia Socjologiczne” 1-2.

D om ański, H enryk. 1992. Zadowolony niewolnik. Studium o różnicach społecz

nych m iędzy kobietami i mężczyznam i w Polsce. W arszawa: W ydawnictwo IFiS PA N .

D om ański, H enryk. 1994. Nowe mechanizmy stratyjikacyjne?. „Studia Socjo

logiczne” 1.

D om ański, H enryk. 1996. N a progu konwergencji. Stratyfikacja społeczna w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.

D om ański, H enryk. 1997. M obilność i hierarchie stratyjikacyjne. W: Henryk D om ański i Andrzej R ychard (red.). Elementy nowego ładu. W arszawa:

W ydawnictwo: IF iS PA N .

E rik so n , R o b e rt i J o h n H . G o ld th o rp e . 1992. The C onstant F lux. A S tu d y o f Class M obility in Industrial Societies. Oxford: C larendon Press.

F eatherm an, D . i R .M . H auser. 1978. Opportunity and Chance. New York:

Academic Press.

Giddens, A nthony. 1973. The Class Structure o f the Advanced Society. London:

H utchinson.

GU S. 1999. Aktyw ność ekonomiczna ludności Polski w 1998 roku. Listopad.

W arszawa: G U S

H auser, R obert. 1978. A Structural M odel o f the M obility Tables. „Social Forces” 56.

H out, M ichael. 1989. Following in Fathers’ Footsteps: Social M obility in Ireland.

London: H arv ard University Press.

Janicka, K rystyna. 1976. Ruchliwość międzypokoleniowa i je j korelaty. W rocław:

Ossolineum

K ahl, Joseph. 1957. The American Class Structure. New Y ork: Academic Press.

K err, Clark, J.T . D unlop, F .H . H arbison i C.A. M yers. 1960. Industrialism and Industrial M an. Cam bridge: H arv ard University Press.

(24)

Lipset, Seym our M . i R einhard Bendix. 1952. Social M obility and Occupational Career Patterns. „A m erican Journal o f Sociology” vol. 57.

Parsons, Talcot. 1972. Szkice z teorii socjologicznej. W arszawa: PW N.

Parkin, F ran k . 1974. Strategies o f Social Closure in Class Formation. W: F.

P arkin (red.). The Social Analysis o f Class Structure. London: Tavistock.

Pohoski, M ichał. 1983. Ruchliwość społeczna a nierówności społeczne. „K u ltu ra i Społeczeństwo” 3.

Rokicka, Ewa. 1995. W zory karier kierowniczych w gospodarce państwowej.

Z badań nad ludnością dużego miasta. Łódź: W ydawnictwo UŁ.

Sewell, W illiam H . i R obert H auser. 1975. Education. Occupation and Earnings.

New Y ork.

Słomczyński, Kazimierz. 1983. Pozycja zawodowa i je j zw iązki z wykształceniem.

W arszawa.

Sawińska, M agdalena. 1985. Społeczne uwarunkowania procesu osiągnięć eduka

cyjnych. W arszawa: ISUW .

Sawiński, Zbigniew i H enryk D om ański. 1986. W ymiary struktury społecznej.

Analiza porównawcza. W rocław: Ossolineum.

Sorokin, Pitrim . 1959. Social and Cultural M obility. The Free Press. Glencoe. 111.

Stasińska, M arzena. 1987. Wpływ czynników statusowych i psychospołecznych na drogi edukacyjne młodzieży polskiej. W arszawa: IS UW .

Wasilewski, Jacek. 1981. Kariery społeczno-zawodowe dyrektorów. W rocław:

Ossolineum.

W arzyw oda-K ruszyńska, W ielisława. 1998. Wielkomiejscy biedni-form ująca się underclass? Przypadek klientów pomocy społecznej. „K u ltu ra i Społeczeńst

w o” 2.

W esołowski, W łodzimierz. 1966. Klasy, warstwy władza. W arszawa: PW N.

W esołowski, W łodzimierz i B ogdan M ach. 1986. Systemowe funkcje ruchliwości społecznej w Polsce. W arszawa: W ydawnictwo IFiS PAN.

Zagórski, K rzysztof. 1978. Rozwój, struktura i ruchliwość społeczna. W arszawa.

Ziółkowski, M arek. 1997. „O różnorodności teraźniejszości” . Tekst powielony.

Katowice.

W esołowski, W łodzimierz (red.). 1970. Zróżnicowanie społeczne. W rocław:

Ossolineum.

Occupational Mobility o f the Central Macroregion’s Workforce Summary

The aim of our analysis is to show regional specificity of the socio-occupational structure displayed on the background o f processes which take place in the structure of the entire Polish society. Our research suggests that the regional specificity shows primarily in the lower intensity of flow between socio-occupational categories and blocked promotion