Zastosowanie bazy danych CORINE Land Cover 2000 do analiz struktury krajobrazu wybranych obszarów
chronionych w Polsce
�pplication of CORINE Land Cover 2000 database to landscape structure analysises of selected protected areas in Poland
Marcin Kozieł
Zakład Ochrony Środowiska, Instytut Nauk o Zie�i U�CS
�l. �raśnicka 2 C�, 20-718 Lublin, Poland, e-�ail: �arcinkoziel@o2.pl
________________________________________________________________________________
Abstract. Infor�ation about the way of land use or land cover is the basis of conte�porary researches concerning dyna�ics of landscape structure. Receiving reliable data is incredibly difficult and often also work-consu�ing. �he source of knowledge about land cover, which is still underesti�ated, is CORINE Land Cover (CLC) database.
CLC 2000 database provides consistent infor�ation of land cover and land cover changes during the past decade across Europe. �he infor�ation which is based on standardized legend, co�es fro� satellite photos. �he reliability of data concerning the area of Poland is esti�ated by the authors of the data base to be 85%; it is possible to use data for drawing up natural resource �anage�ent, progra�s and spatial �anage�ent plans at national, regional and county level.
�he author of this study checked the usefulness of the CLC 2000 database in landscape structure analysis of protected areas. �he landscape structure of eight national parks representing different types of natural landscape in Poland was exa�ined. �ata about areas occupied by land cover categories and obtained fro� CLC 2000 are coincided with categories in environ�ent protection statistical yearbooks. �ccording to the author, larger nu�ber of categories obtained fro� CLC 2000 allows to do �ore accurate landscape researches.
Patch �nalyst 3.1 software was used in the study and allowed to receive �etric �easures and indicators which helped to appreciate landscape structure of exa�ined areas. It is possible to assess diversity (due to infor�ation about changes in land cover categories) and ti�e changeability of exa�ined areas’ landscape. ��ong eight national parks, Wigierski National Park is characterized by the largest landscape diversity, whereas the least landscape diversity occurs in Świętokrzyski National Park; in five out of eight exa�ined national parks, the landscape structure changes in the last 10 years were noticed.
słowa kluczowe: struktura kra��obrazu, Corine Land Cover, obszary chronione key words: landscape structure, Corine Land Cover, protected areas
Wprowadzenie
Podstawą współcześnie prowadzonych badań nad dyna�iką struktury kra��obrazu ��est infor�ac��a o sposobie u�ytkowania (pokrycia) terenu. Pozyskanie wiarygodnych danych do badań kra��obrazowych przysparza wiele proble�ów, a często ��est równie� bardzo pracochłonne. Pode���u��ący ten te�at �uszą posiadać u�ie��ętności zarówno obsługi progra�ów GIS, ��ak równie� analizowania �ap topograficznych, historycznych lub zd��ęć Klasyfikacja krajobrazu. Teoria i praktyka. Problemy Ekologii Krajobrazu. 2008, t. XX. 279-285.
lotniczych. Ostatnio coraz częście�� wykorzystywany� źródłe� danych o pokryciu terenu ��est obraz satelitarny.
W wielu pracach poświęconych analizie struktury kra��obrazu ��edyny� ko�ponente� brany� pod uwagę
��est u�ytkowanie bądź pokrycie terenu, będące czynnikie� deter�inu��ący� kształt, wielkość oraz częstość występowania ��ednostek kra��obrazowych (np. Fu��ihara, Hara, Short 2005, Fu��ihara, �ikuchi 2005). �ane o ewidenc��i gruntów �ogą być źródłe� wiedzy o z�ianach zachodzących w kra��obrazie w czasie i przestrzeni (Łowicki, �izga��ski 2006).
Cel� i przedmiot badań
Wśród dziesięciu for� ochrony przyrody przewidzianych w polski� prawodawstwie, parki narodowe posiada��ą szczególną rangę. Park narodowy to obszar wyró�nia��ący się szczególny�i wartościa�i przyrodniczy�i, naukowy�i, społeczny�i, kulturowy�i i edukacy��ny�i, o powierzchni nie �nie��sze�� ni� 1000 ha, na który�
ochronie podlega cała przyroda oraz walory kra��obrazowe (Ustawa o ochronie przyrody 2004). Parki narodowe za���u��ą ok. 1% całkowite�� powierzchni kra��u. Ich obszar od kilku lat stale wzrasta po�i�o to, �e ich liczba pozosta��e na stały� pozio�ie („Ochrona Środowiska” 2006).
�utor poszuku��ąc szczegółowych danych o sposobie pokrycia terenu w granicach parków narodowych napotkał wiele trudności. �ane takie są nieliczne, a dotarcie do nich przysparza wielu proble�ów. Jedny� z dostępnych źródeł ��est baza danych CORINE Land Cover 2000 (CLC 2000) powstała w oparciu o zd��ęcia satelitarne.
W ninie��sze�� pracy zaprezentowano ��eden z wielu �o�liwych sposobów wykorzystania bazy danych CLC 2000 do badań kra��obrazowych wybranych obszarów. W ty� celu wybrano osie� parków narodowych reprezentu��ących ró�ne typy kra��obrazów naturalnych Polski (Richling, �ąbrowski 1995) (tab.1). �zięki zastosowaniu progra�u
�rcView oraz Patch �nalyst uzyskano szereg charakterystyk opisu��ących strukturę kra��obrazu parków narodowych.
�utor porównał dane o powierzchniach za���owanych przez kategorie pokrycia terenu wydzielone w bazie CLC 2000 z dany�i za�ieszczony�i w roczniku ochrony środowiska opublikowany� przez GUS w 2002 roku.
Wielkość badanych parków ��est zró�nicowana i �ieści się w przedziale od 5580,5 ha do 59223,0 ha.
�abela 1. Zestawienie analizowanych parków narodowych w poszczególnych typach kra��obrazu naturalnego Polski
�able 1. Researched national parks within natural landscape types
�ypy kra��obrazu naturalnego Polski Parki narodowe
�ra��obraz nizin Wigierski PN, �rawieński PN
�ra��obraz wy�yn i gór niskich Roztoczański PN, Świętokrzyski PN
�ra��obraz gór średnich i wysokich Bieszczadzki PN, �arkonoski PN
�ra��obraz dolin i obni�eń Biebrzański PN, �a�pinoski PN
Metoda badań
W 1999 roku Europe��ska �genc��a Środowiska (EE�) w porozu�ieniu z �o�is��ą Europe��ską pod��ęła decyz��ę o aktualizac��i danych uzyskanych podczas pierwsze�� inwentaryzac��i CORINE Land Cover 1990 (CLC 90).
�ktualizac��ę polskie�� bazy danych CLC 90 zakończono w 2004 roku. Efekte� tych prac ��est baza danych CLC 2000, zawiera��ąca infor�ac��e o sposobach u�ytkowania zie�i w 2000 roku oraz o z�ianach w pokryciu terenu w latach 1990-2000. �ane o pokryciu terenu dla Polski uzyskano w wyniku wizualne�� interpretac��i zd��ęć wykonanych przez satelitę Landsat 7 E�� �� w 2000 roku (± 1 rok) o rozdzielczości przestrzenne�� 30 � zgodnie z ��ednolitą dla całe�� Europy legendą CORINE (CO-oRdination of INfor�ation on the Environ�ental) Land Cover. Na obszarze Polski występu��e 31 for� u�ytkowania zie�i, zaś w całe�� Europie 44. W bazie danych zna��du��ą się tylko obiekty powierzchniowe. Wielkość na���nie��sze�� kartowane�� ��ednostki wynosi 25 ha, �ini�alna szerokość wydzieleń (płatów) wynosi 100 �, podobnie ��ak dokładność prowadzenia granic. Wiarygodność danych odnoszących się do obszaru Polski oceniana ��est przez autorów bazy na 85% (Ciołkosz, Bielecka 2005, Bielecka, Sz�ańda, Luc 2007).
Granice analizowanych parków narodowych uzyskano w wyniku digitalizac��i topograficznych �ap w skali 1:100000 wydanych przez Wo��skowe Zakłady �artograficzne pod koniec lat 90-tych. Ich przebieg był korygowany w oparciu o nowsze, szczegółowe topograficzne �apy turystyczne. Następnie została dokonana transfor�ac��a danych – warstwy z oś�io�a parka�i narodowy�i w układzie odniesienia 1942 – przy u�yciu progra�u Pro��ection Utility – do układu odniesienia 1992.
�ane o pokryciu terenu zgro�adzone w bazie CLC 2000 pozwoliły na uzyskanie szeregu �iar i wskaźników opisu��ących zró�nicowanie kra��obrazu. Progra� Patch �nalyst 3.1 u�o�liwia analizę struktury kra��obrazu oddzielnie dla ka�de�� kategorii pokrycia terenu (class level) np. las iglasty bądź zbiorniki wodne oraz na pozio�ie kra��obrazu (landscape level) – to znaczy całego badanego obszaru.
�iary i wskaźniki zastosowane do analiz struktury kra��obrazu:
- �iary powierzchni płatów – powierzchnia kategorii (C�), powierzchnia wszystkich badanych kategorii (�L�), - �iary gęstości i roz�iaru płatów – liczba płatów (NU�P), średnia wielkość płatu (�PS), �ediana wielkości płatów (�E�PS), współczynnik warianc��i wielkości płatów (PSCOV), odchylenie standardowe wielkości płatów (PSS�),
- �iary krawędzi – łączna długość granic (�E), gęstość granic (E�), średnia długość granic (�PE),
- �iary kształtu – średni wskaźnik kształtu (�SI), średni wa�ony wskaźnik kształtu (�W�SI), stosunek średniego obwodu do powierzchni płata (�P�R), średni roz�iar fraktalny płata (�PF�), średni wa�ony roz�iar fraktalny płata (�W�PF�),
- wskaźniki ró�norodności – �iara ró�norodności płatów Shannona (S�I), �iara rozkładu przestrzennego i liczby płatów (SEI).
Wyniki
Na podstawie danych z bazy CLC 2000 uzyskano dane o powierzchniach za���owanych przez wydzielone kategorie pokrycia terenu. Wielkości powierzchni gruntów leśnych i gruntów rolnych w sześciu parkach narodowych są w znaczny� stopniu zbie�ne z dany�i za�ieszczony�i w roczniku ochrony środowiska z 2002 roku. W przypadku Biebrzańskiego PN i �arkonoskiego PN zanotowano du�e ró�nice we wszystkich kategoriach.
�ane pochodzące z GUS są bardzie�� precyzy��ne, gdy� powierzchnie poszczególnych kategorii gruntów zostały określone dokładnie��szy�i �etoda�i na podstawie �ateriałów geodezy��nych i kartograficznych.
W granicach badanych parków narodowych wydzielono 15 kategorii pokrycia terenu spośród 31 występu��ących w granicach Polski (tab. 2).
�ylko w pięciu spośród oś�iu analizowanych parków narodowych w ciągu 10 lat zaszły zauwa�alne z�iany struktury kra��obrazu. Baza danych CLC 2000 nie zawiera �adnych infor�ac��i o z�ianach pokrycia terenu w latach 1990-2000 w granicach trzech parków narodowych: Roztoczańskiego, Świętokrzyskiego i Wigierskiego.
Uzyskane wyniki �iar i wskaźników zostały zestawione w tabeli 3.
Na��bardzie�� istotne z�iany zaszły w Biebrzański� PN oraz �arkonoski� PN, gdzie dla odpowiednio: 60 i 25 po��edynczych płatów nastąpiła z�iana kategorii pokrycia terenu. �la dwóch parków narodowych: �a�pinoskiego i Biebrzańskiego odnotowano wzrost liczby kategorii pokrycia terenu. Wg uzyskanych danych na��więce�� kategorii pokrycia terenu występu��e w �a�pinoski� PN – 12, na���nie�� w Świętokrzyski� PN – 7.
Liczba płatów (NU�P) ��est podstawową �iarą, która charakteryzu��e zró�nicowanie kra��obrazu. Na��większą liczbę płatów odnotowano w Biebrzański� PN (363 – CLC 90, 369 CLC 2000), na���nie��szą zaś w Świętokrzyski� PN (81- CLC 90, 71 – CLC 2000). Wskaźniki ró�norodności: �iara ró�norodności płatów Shannona (S�I), �iara rozkładu przestrzennego i liczby płatów (SEI) są �iara�i, która znacznie lepie�� obrazu��ą zró�nicowanie pokrycia terenu – kra��obrazu. Wartość wskaźnika Shanonna rośnie wraz ze wzroste� liczby klas oraz równo�ierny�
udziałe� procentowy� poszczególnych klas w powierzchni ��ednostki odniesienia. Na podstawie otrzy�anych rezultatów �o�na stwierdzić, �e na��bardzie�� ró�norodny�i parka�i narodowy�i są Wigierski PN (1,67) i
�a�pinoski PN (1,66), zaś na���nie�� zró�nicowany�i �rawieński PN (1,09) oraz Bieszczadzki (1,10). Wzrost
�iary (S�I) dla Biebrzańskiego PN i �arkonoskiego PN, ��aki nastąpił w ciągu 10 lat, związany ��est ze z�ianą kategorii pokrycia du�e�� liczby płatów. �la pozostałych parków narodowych te�po prze�ian zachodzących w kra��obrazie ��est niewielkie. Na��większą stabilnością struktury kra��obrazu charakteryzu��ą się: Roztoczański PN,
�abela 2. �ategorie pokrycia terenu występu��ące w granicach badanych parków narodowych
�able 2. Land cover categories within researched national parks
POZIO� 1 POZIO� 2 POZIO� 3
1 - tereny przekształcone antropogenicznie
11 – tereny zurbanizowane 112 – zabudowa rozproszona 13 – kopalnie, wyrobiska, budowy 131 – obszary eksploatac��i
odkrywkowe��
2 - tereny rolne
21 – grunty orne 211 – grunty orne nienawadniane
23 – łąki 231 - łąki
24 – tereny upraw �ieszanych 242 – zło�one syste�y upraw i działek 243 – uprawy rolne z udziałe�
roślinności naturalne��
3 - lasy i ekosyste�y se�inaturalne
31 – lasy 311 – lasy liściaste
312 – lasy iglaste 313 – lasy �ieszane 32 – zespoły roślinności drzewiaste�� i
krzewiaste��
321 – �urawy i pastwiska naturalne 322 – wrzosowiska i zakrzaczenia 324 – lasy i zakrzaczenia w trakcie z�ian
33 – tereny otwarte, pozbawione roślin-
ności lub o rzadkie�� pokrywie roślinne�� 332 – odsłonięte skały 4 - tereny pod�okłe 41 – śródlądowe tereny pod�okłe 411 – bagna śródlądowe
5 - obszary wodne 51 – wody śródlądowe 512 – zbiorniki wodne
Ryc. 1. Liczba kategorii pokrycia terenu w badanych parkach narodowych na podstawie CLC2000 Fig. 1. Nu�ber of categories of land cover within the researched national parks according to CLC2000
�abela 3. Porównanie �iar i wskaźników na pozio�ie kra��obrazu dla oś�iu badanych parków
�able 3. Landscape �etrics and indicators for 8 researched national parks
P�R�I
N�RO�OWE NU�P �PS �E�PS PSCOV PSS� TE E� �PE �SI �W�SI �P�R �PF� �W�PF� S�I SEI
– ha ha – ha k� �/
ha k�/
płat – – k�/
ha – – – –
CORINE Land Cover 1990
Biebrzański 363 179,2 22,5 534,8 958,6 2340,3 36,0 6,45 1,89 4,04 7,06 1,34 1,30 1,51 0,65 Bieszczadzki 106 275,0 41,2 597,4 1642,7 974,4 33,4 9,19 1,90 5,44 0,68 1,33 1,32 1,09 0,52
�rawieński 69 170,0 17,6 440,7 749,3 434,3 37,0 6,29 1,90 3,69 0,84 1,36 1,30 1,12 0,51
�a�pinoski 323 117,6 25,2 443,2 521,0 1701,1 44,8 5,27 1,81 2,96 0,74 1,42 1,29 1,65 0,69
�arkonoski 81 68,1 10,2 298,0 203,0 360,3 65,3 4,45 1,81 3,21 0,66 1,35 1,31 1,27 0,53 Roztoczański 89 93,5 3,2 329,3 308,0 345,7 41,5 3,88 1,82 2,57 1,24 1,39 1,28 1,11 0,50 Świętokrzyski 97 78,7 4,1 295,4 232,3 338,6 44,4 3,49 1,88 2,29 2,33 1,32 1,27 1,32 0,68 Wigierski 121 119,9 28,2 338,0 405,3 659,0 45,4 5,45 1,83 2,66 3,19 1,30 1,28 1,67 0,72
P�R�I
N�RO�OWE NU�P �PS �E�PS PSCOV PSS� TE E� �PE �SI �W�SI �P�R �PF� �W�PF� S�I SEI
– ha ha – ha � �/
ha k�/
płat – – k�/
ha – – – –
CORINE Land Cover 2000
Biebrzański 369 176,3 23,2 497,6 877,3 2383,8 36,6 6,46 1,89 3,82 6,99 1,34 1,30 1,57 0,65 Bieszczadzki 110 265,0 43,3 608,2 1611,6 991,4 34,0 9,01 1,90 5,42 0,65 1,33 1,32 1,10 0,53
�rawieński 66 177,8 13,1 440,6 783,2 416,6 35,5 6,31 1,91 3,57 0,87 1,36 1,30 1,09 0,50
�a�pinoski 325 116,8 25,1 444,7 519,6 1704,2 44,9 5,24 1,81 2,97 0,74 1,42 1,29 1,66 0,67
�arkonoski 71 77,7 16,1 242,1 188,2 392,6 71,1 5,53 1,92 3,54 0,64 1,35 1,32 1,35 0,56 Roztoczański 89 93,5 3,2 329,3 308,0 345,7 41,5 3,88 1,82 2,57 1,24 1,39 1,28 1,11 0,50 Świętokrzyski 97 78,7 4,1 295,4 232,3 338,6 44,4 3,49 1,88 2,29 2,33 1,32 1,27 1,32 0,68 Wigierski 121 119,9 28,2 338,0 405,3 659,0 45,4 5,45 1,83 2,66 3,19 1,30 1,28 1,67 0,72
Świętokrzyski PN i Wigierski PN.
Wartość �iary kształtu (�SI) rozpatrywana na pozio�ie kra��obrazu �ieści się w zakresie od 1,81 do 1,90 (CLC 90) oraz 1,82 do 1,92 (CLC 2000). �ak du�a wartość (�SI) wskazu��e na zło�oność kształtu wydzielonych płatów kra��obrazowych.
Na��większą wartością łączne�� długości granic (�E), badaną na pozio�ie kra��obrazu, cechu��ą się parki o na��większe�� powierzchni oraz na��większe�� liczbie wydzielonych płatów (Biebrzański PN i �a�pinoski PN).
Inny para�etr będący �iarą krawędzi – gęstość granic (E�), na��wy�szą wartość uzyskał dla Wigierskiego PN, na��ni�szą dla Bieszczadzkiego PN.
Podsumowanie
Baza danych CLC 2000 została utworzona ��ako źródło danych do opracowywania doku�entów na szczeblu kra��owy� i regionalny�. �utor sprawdził ��e�� u�yteczność do analiz struktury kra��obrazu obszarów chronionych.
Zbadano strukturę kra��obrazu oś�iu parków narodowych reprezentu��ących ró�ne typy kra��obrazu naturalnego Polski. �ane o powierzchniach za���owanych przez kategorie pokrycia terenu uzyskane z bazy CLC 2000 są w du�y� stopniu zbie�ne z za�ieszczany�i w rocznikach ochrony środowiska. Zdanie� autora znacznie większa liczba kategorii wydzielanych w bazie CLC 2000 pozwala na przeprowadzenie dokładnie��szych badań
kra��obrazowych.
U�yteczność bazy CLC 2000 w badaniach terenów chronionych ogranicza się do obszarów o du�e�� powierzchni (parki narodowe, parki kra��obrazowe, obszary chronionego kra��obrazu) ze względu na skalę i dokładność bazy (wielkość na���nie��sze�� kartowane�� ��ednostki – 25 ha, �ini�alna szerokość wydzieleń i dokładność prowadzenia granic – 100 �). �nie��sze obiekty chronione (rezerwat przyrody, u�ytek ekologiczny i in.) weszłyby w granice po��edynczego płata – kategorii pokrycia terenu.
Wykorzystano oprogra�owanie Patch �nalyst 3.1, w efekcie czego uzyskano �iary i wskaźniki pozwala��ące na poznanie struktury kra��obrazu badanych obiektów. �o�liwa ��est zate� ocena ró�norodności i – dzięki dołączone�� warstwie z infor�ac��a�i o z�ianach kategorii pokrycia terenu – z�ienności w czasie kra��obrazu badanych obiektów. Wśród oś�iu badanych parków narodowych na��większą ró�norodnością kra��obrazu charakteryzu��e się Wigierski, na���nie��szą zaś – Świętokrzyski. �la pięciu spośród oś�iu analizowanych parków narodowych odnotowano z�iany struktury kra��obrazu w okresie 10 lat. W przypadku trzech parków narodowych: Roztoczańskiego PN, Świętokrzyskiego PN i Wigierskiego PN nie stwierdzono �adnych ró�nic w pokryciu terenu �iędzy 1990 a 2000 rokie�. W granicach wspo�nianych obszarów chronionych nie wydzielono
�adnego nowego płatu, nie obserwowano z�ian granic płatów oraz nie odnotowano z�ian kategorii for�
pokrycia terenu. Uzyskane rezultaty �ogą budzić zdziwienie, gdy� trudno sobie wyobrazić sytuac��ę całkowitego braku z�ian pokrycia terenu w ciągu 10 lat na obszarze większy� od 5000 ha. �utor pod��ął opracowanie z pełną świado�ością tego, �e wielkość pola podstawowego bazy danych CLC 2000 (25 ha) unie�o�liwia przeprowadzenie bardzo szczegółowych analiz struktury kra��obrazu, pozwala ��ednak na zaobserwowanie trwałych tendenc��i. Gdyby wielkość na���nie��sze�� kartowane�� ��ednostki wynosiła np. 5 ha (czy choćby 10 ha),
�o�liwe do uzyskania byłyby dokładnie��sze i bardzie�� wiarygodne rezultaty. Wtedy część z�ian kra��obrazowych
„ginących” przy polu podstawowy� 25 ha zapewne zostałaby zauwa�ona. �o uzyskanych rezultatów nale�y podchodzić z rezerwą, ��ednak nawet one pozwala��ą na wyznaczenie trendów z�ian struktury kra��obrazu, których potwierdzenie odna��dzie�y chocia�by w publikowanych w rocznikach statystycznych danych o parkach narodowych według kategorii gruntów.
Ogro�ną zaletą bazy ��est fakt, �e posiada ��ednolitą legendę dla całe�� Europy oraz ��est udostępniana do celów nieko�ercy��nych bezpłatnie. W oparciu o zawarte w nie�� dane �o�na opracować �apy pokrycia dowolnego frag�entu terenu na większości obszaru Europy.
Ryc. 2. Liczba płatów (NU�P), �iara ró�norodności płatów (S�I) oraz �iara rozkładu przestrzennego i liczby płatów (SEI) w badanych parkach narodowych
Fig. 2. Nu�ber of patches (NU�P), patches diversity (S�I), �easure of patch distribution and abundance (SEI) in researched national parks
Literatura
Bielecka E., Sz�ańda J. B., Luc �., 2007. Próba oceny zró�nicowania pokrycia terenu w oparciu o ko�pleksową analizę wielowskaźnikową – �oliny Wisły i Odry, stadiu� przypadku. [W:] �yga-Piątek U. (red.). �oliny Rzeczne. Przyroda – kra��obraz – człowiek. Prace �o�is��i �ra��obrazu �ulturowego P�G, 7. �o�is��a
�ra��obrazu �ulturowego P�G. Sosnowiec. 41-50.
Ciołkosz �., Bielecka E., 2005. Pokrycie terenu w Polsce. Baza danych CORINE Land Cover. Biblioteka
�onitoringu Środowiska. Warszawa. 1-76.
Fu��ihara �., Hara �., Short �. �., 2005. Changes in landscape structure of “yatsu” valleys: a typical Japanese urban fringe landscape. Landscape and Urban Planning, 70. 261-270.
Fu��ihara �., �ikuchi �., 2005. Changes in the landscape structure of the Nagara River Basin, central Japan.
Landscape and Urban Planning, 70. 271-281.
Łowicki �., �izga��ski �., 2006. Z�iany struktury u�ytkowania zie�i ��ako wskaźnik rozwo��u kra��obrazu w Wielkopolsce. [W:] Wołoszyn W. (red.). �ra��obraz kulturowy. Cechy – Walory – Ochrona. Proble�y Ekologii �ra��obrazu, 18. Zakład Ochrony Środowiska U�CS. Lublin. 293-304.
Ochrona Środowiska. 2002. GUS. Warszawa: 1-500.
Ochrona Środowiska. 2006. GUS. Warszawa: 1-552.
Patch �nalyst, (http://flash.lakeheadu.ca/~rre�pel/patch/)
Richling �., �ąbrowski �., 1995. �ypy kra��obrazów naturalnych. �tlas Rzeczypospolite�� Polskie��. Główny Geodeta �ra��u. PPW�. Warszawa.
