St´˝enie selenu we krwi w ró˝nych populacjach osób zdrowych i chorych – przeglàd piÊmiennictwa z lat 2005–2010

(1)

Nades∏ano: 17.01.2011

Zatwierdzono do druku: 25.01.2011

St´˝enie selenu we krwi w ró˝nych populacjach osób zdrowych i chorych – przeglàd piÊmiennictwa z lat 2005–2010

Blood selenium concentration in various populations of healthy and sick people – review of literature fromthe years 2005–2010

Pawe∏ Gaç

¹

, Krystyna Pawlas

^2,3

1 Ko∏o Naukowe Zdrowia Ârodowiskowego i Epidemiologii

przy Katedrze i Zak∏adzie Higieny Akademii Medycznej im. Piastów Âlàskich we Wroc∏awiu.

Kierownik: dr hab. n. med. K. Pawlas, prof. nadzw.

2 Katedra i Zak∏ad Higieny Akademii Medycznej im. Piastów Âlàskich we Wroc∏awiu.

Kierownik: dr hab. n. med. K. Pawlas, prof. nadzw.

3 Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Ârodowiskowego w Sosnowcu.

Dyrektor: dr n. med. P. Brewczyƒski

Streszczenie

Selenu ze wzgl´du na istotne funkcje biologiczne, a tak˝e niewielkà rozpi´toÊç mi´dzy dawkà niezb´dnà do prawid∏owego funkcjonowania organizmu a jego dawkà toksycznà stanowi w ostatnich latach przedmiot du˝ego zainteresowania toksykologów i badaczy innych dziedzin.

W obecnej pracy dokonano przeglàdu 55 artyku∏ów opublikowanych w latach 2005–2010 pod kàtem analizy st´˝e- nia selenu we krwi w ró˝nych populacjach. Omówiono metodyk´ oznaczeƒ selenu we krwi, zakres st´˝eƒ selenu we krwi u osób zdrowych oraz zale˝noÊci pomi´dzy st´˝e- niem selenu we krwi a wyst´powaniem ró˝nych jednostek chorobowych m.in. nowotworów z∏oÊliwych, chorób uk∏adu krà˝enia, cukrzycy oraz zaka˝eƒ wirusowych.

Zdaniem autorów wa˝ne wydaje si´ opracowanie i stan- daryzacja jednej rekomendowanej metody oznaczania st´˝enia selenu oraz wskazanie preferowanego materia∏u biologicznego do jego oznaczeƒ. Ponadto wskazana jest dalsza kontynuacja badaƒ na temat znaczenia selenu dla zdrowia ludzi, która rozwia∏aby istniejàce w tej dziedzinie wàtpliwoÊci.

S∏owa kluczowe: selen, st´˝enie we krwi, zdrowi, cho- rzy

Abstract

Due to its significant biological functions, as well as slight diversity between the dose essential for proper func- tioning of the organism and its toxic dosage, during the recent years selenium concentration constituted a subject of considerable interest as far as toxicology specialists and researchers from other branches are concerned. This thesis reviews 55 articles published between 2005 and 2010 and focuses on the analysis concerning blood selenium concentration in various populations. Methodology related with various manners of marking blood selenium level, scope of blood selenium concentrations in healthy people, as well as dependence between blood selenium concentration and the occurrence of various diseases, such as malignant tumours, diseases of circulatory sys- tem, diabetes and viral infections. According to the au- thors, what seems important is the elaboration and stan- dardisation of the method used to mark selenium concentration and indication of preferred biological material for marking the above. What is more, further follow up of the study focusing on significance of selenium on people health is recommended, as this would resolve all doubts wi- thin this field.

Keywords: blood selenium concentration, healthy, sick

(2)

Rola selenu w organizmie

Optymalne funkcjonowanie ca∏ego organizmu wymaga odpowiednich st´˝eƒ wielu pierwiastków chemicznych. Dla prawid∏owego przebiegu szla- ków metabolicznych niezb´dne sà pierwiastki wyst´pujàce w organizmach w niewielkich st´˝e- niach. SpoÊród wielu z nich na szczególnà uwag´

zas∏uguje selen (Se). Uznanie selenu za pierwiastek Êladowy stanowi osiàgni´cie ostatnich 50 lat [1]. Rola selenu w organizmach ˝ywych jest wielo- raka. Selen wyst´puje we wszystkich komórkach organizmu. Najwi´ksze st´˝enia osiàga w narzà- dach mià˝szowych tj. w wàtrobie, nerkach i trzust- ce. Sumaryczna zawartoÊç selenu w ca∏ym organizmie si´ga 16 mg [2]. Selen wchodzi w sk∏ad co najmniej 20 enzymów, g∏ównie selenoprotein [1, 3]. Rola selenoprotein zwiàzana jest, przede wszystkim, z katalizowaniem reakcji oksydo-re- dukcyjnych i równowagà oksydacyjn´ organizmu.

Najlepiej poznany uk∏ad selenoprotein stanowi rodzina peroksydaz glutatiotowych (GPX), do których zalicza si´: cytoplazmatycznà peroksyda- z´ glutationowà, osoczowà peroksydaz´ glutatio- nowà, fosfolipidowà hydroperoksydowà peroksydaz´ glutationu i ˝o∏àdkowo-jelitowà peroksydaz´

glutationu. SpoÊród pozosta∏ych selenoprotein znaczàcà rol´ pe∏nià jeszcze: selenoproteiny P i W, dejodynazy jodotyroninowe (typu I, II i III), syn- tetaz´ selenofosfatowà oraz reduktaz´ tioredoksy- nów [3, 4]. Niewystarczajàce st´˝enia selenu skut- kujà obni˝eniem aktywnoÊci selenoproteaz, a w efekcie nasilonym powstawaniem wolnych rodników tlenowych w organizmie. SpoÊród zna- nych selenoproteaz jedynie dejodynazy jodotyroninowe nie pe∏nià funkcji zwiàzanych z detoksyfi- kacjà, ich rola polega raczej na modulacji metabo- lizmu hormonów tarczycy w tkankach docelo- wych [3]. Ponadto jony selenu sà niezb´dne dla prawid∏owego funkcjonowania uk∏adu immunologicznego. Najprawdopodobniej odgrywajà klu- czowà rol´ w hamowaniu progresji niektórych wi- rusów. Ochronne dzia∏anie selenu polega przede wszystkim na podtrzymywaniu immunokompe- tencji gospodarza i prawid∏owym przebiegu reakcji redox (utleniania i redukcji). W dost´pnym pi- Êmiennictwie potwierdzono wst´pnie t´ hipotez´, w badaniach dotyczàcych infekcji: wirusem ospy wietrznej, mi´czaka zakaênego (molluscum conta- giosum), HIV-1, Coxsackie typu B3, wirusem WZW B i C oraz wirusem odry [5–7]. Liczne badania ostatniego 20-lecia wykaza∏y równie˝, ˝e selen stanowi potrzebny element dla prawid∏owego funkcjonowania uk∏adu rozrodczego oraz prawi- d∏owego rozwoju p∏odu i dziecka. U kobiet, u któ- rych wyst´powa∏y poronienia, podobnie jak

u m´˝czyzn, u których rozpoznawano oligosper- mi´, odnotowywano obni˝one st´˝enia selenu w surowicy [8, 9]. Wcià˝ poznawane jest poza tym znaczenie selenu w procesie kancerogenezy i w fukcjonowaniu uk∏adu sercowo-naczyniowego.

Liczne badania zdajà si´ potwierdzaç protekcyjne dzia∏anie selenu w tych aspektach [10–13].

èród∏a selenu

Selen znajduje si´ w skorupie ziemskiej, glebie i wodzie. Jednak jego rozmieszczenie nie jest równo- mierne. Istniejà obszary ubogie w ten pierwiastek jak np. prowincja Keshan w Chinach, czy Finlandia w Europie, oraz obszary o jego podwy˝szonej za- wartoÊci np. niektóre tereny Chin, Ameryki Pó∏nocnej, czy Amazonii w pobli˝u emitorów przemys∏o- wych. èród∏em selenu dla cz∏owieka jest po˝ywie- nie, g∏ównie zbo˝a, podroby, owoce morza, drób i mi´so. W zale˝noÊci od miejsca pochodzenia Êrod- ków spo˝ywczych, mogà one byç ubogie w selen, jak zbo˝e i ry˝ z prowincji Keshan lub zawieraç jego podwy˝szone wartoÊci jak np. orzechy brazylijskie.

BioprzyswajalnoÊç selenu zale˝y od formy wyst´powania i sk∏adu po˝ywienia oraz od cech osobni- czych. Zwiàzki organiczne sà ∏atwiej przyswajane ni˝ nieorganiczne zwiàzki selenu [14–16]. W przypadku selenu okreÊlona w 1993 przez Scientific Committee for Food of the Eouropean Commission zalecana dawka dziennego spo˝ycia wynosi 55 µg/dzieƒ, ale ró˝ne kraje przyj´∏y inne wartoÊci (zakres waha si´ od 30–85 µg/dzieƒ), a wg WHO (1996) zalecane dawki to 30 µg/dzieƒ dla kobiet i 40 µg/dzieƒ dla m´˝czyzn. St´˝enie tego pierwiastka w ustroju oznacza si´ we krwi, surowicy, osoczu, moczu, w∏osach i innych mediach. Sam poziom selenu nienajlepiej odzwierciedla status tego pierwiastka w organizmie. Ocenia si´, ˝e lepszym wskaênikiem by∏aby ocena aktywnoÊci poszczegól- nych selenoprotein. Do tej pory nie uda∏o si´ jednak˝e ustaliç, którà lub które selenoproteiny wy- braç, stàd do porównaƒ mi´dzy poszczególnymi krajami u˝ywa si´ poziomu selenu w osoczu, krwi, czy surowicy. Nadmierna ekspozycja objawia si´

wzrostem poziomu selenu we krwi, moczu i w∏o- sach, ale nie przyj´to jak do tej pory markera dla tego pierwiastka. Przyjmuje si´, ˝e niedobór selenu w organizmie wyst´puje, gdy w osoczu jego poziom spada poni˝ej 85 µg/L [17, 18]. Zarówno niedobór selenu jak i jego nadmiar sà niekorzystne dla organizmu.

Niedobór selenu

Problem szkodliwoÊci niedoboru selenu dla organizmu zosta∏ rozpoznany w drugiej po∏owie lat 50. ubieg∏ego wieku, gdy stwierdzono u wielu zwie-

(3)

rzàt, a zw∏aszcza jagniàt i cielàt, choroby zwiàzane z niedoborem selenu: choroby mi´Êni tj. chorob´

bia∏ych mi´Êni, miopati´ serca i mi´Êni szkieleto- wych. Póêniejsze badania potwierdzi∏y tak˝e wiele zmian chorobowych u ludzi. W rejonie Keshan w Chinach stwierdzano kardiomiopatie wieku dzieci´cego zwiàzane z silnym niedoborem selenu w diecie, tzw. chorob´ Keshan oraz chorob´ dege- neracyjnà naczyƒ krwionoÊnych w obr´bie koÊci zwanà chorobà Keshin-Beck. Aczkolwiek obecnie przyjmuje si´, ˝e do schorzeƒ tych przyczyniajà si´

tak˝e oprócz selenu ró˝ne kofaktory. Niewàtpliwie zaÊ niedobór selenu powoduje zaburzenia uk∏adu immunologicznego, zaburzenia uk∏adu obrony an- tyoksydacyjnej, funkcjonowania tarczycy oraz zaburzenia funkcjonowania wszystkich tych syste- mów, w których selen odgrywa podstawowà rolà, o czym by∏a mowa powy˝ej. Z niedoborem selenu zwiàzana jest podatnoÊç na choroby wirusowe, choroby nowotworowe, zaburzenia neuropsychia- tryczne i zaburzenia zdolnoÊci rozrodczych u m´˝- czyzn. Szczególnà rol´ niedobór selenu odgrywa w chorobach uk∏adu krà˝enia. W Finlandii, gdzie w populacji poziom selenu by∏ niski obserwowano wysokà nadumieralnoÊç z powodu chorób uk∏adu sercowo-naczyniowego, która uleg∏a radykalnemu zmniejszeniu po wprowadzeniu suplementacji tym pierwiastkiem. Obecnie rozwa˝a si´ wprowadzenie takiego rozwiàzania z powodu niedoboru selenu w Rosji [19–21].

ToksycznoÊç selenu

JednoczeÊnie zauwa˝yç nale˝y, ˝e selen charakteryzuje jedna z najwy˝szych toksycznoÊci spoÊród wszystkich uznanych pierwiastków Êladowych [1].

Wykazano, ˝e nadmierne st´˝enia selenu w organizmie mogà mieç dzia∏anie szkodliwe, efekty toksyczne zale˝à zaÊ od rodzaju zwiàzku chemicznego selenu, drogi wch∏aniania, czasu ekspozycji i dawki przyj´tej. Wed∏ug obecnego stanu wiedzy uwa˝a si´,

˝e toksyczne sà st´˝enie selenu ju˝ w zakresie 0,4–0,7 mg/kg [22]. Dawniej opisywano objawy ostrych zatruç zwiàzkami selenu (objawy grypopo- dobne, zmiany stawowe, zmiany skórne, objawy po- dra˝nienia uk∏adu oddechowego, metaliczny smak w ustach), pod postacià tzw. goràczki odlewników.

Objawy toksycznego dzia∏ania selenu na organizm, nazywane równie˝ selenozà, wyst´pujà gdy poda˝

Se w diecie przekroczy 900 µg/dzieƒ [22]. W zwiàz- ku z tym ustalono najwy˝sze dopuszczalne st´˝enie (NDS) dla zwiàzków selenu w Êrodowisku pracy.

Zgodnie z obowiàzujàcym w Polsce rozporzàdza- niem Ministra Pracy i Polityki Spo∏ecznej wynosi ono w przeliczeniu na st´˝enie selenu 0,1 mg/m³ [23]. Za bezpiecznà poda˝ dziennà selenu w diecie uznano 450 µg [24].

Metodyka oznaczeƒ selenu w materiale biologicznym

Z uwagi na pokrótce opisanà powy˝ej niewielkà rozpi´toÊç pomi´dzy poda˝à selenu niezb´dnà do prawid∏owego funkcjonowania organizmu a jego dawkà toksycznà, selen budzi w ostatnich latach du˝e zainteresowania toksykologów i badaczy innych dziedzin. Istotne wydaje si´ ustalenie norm prawid∏owego st´˝enia selenu w materiale biologicznym. St´˝enia selenu we krwi w ró˝nych populacjach dost´pne w 55 artyku∏ach opublikowanych w latach 2005–2010 przedstawiono w tabelach I i II [25–79]. W analizowanym artyku∏ach st´˝enia selenu we krwi oznaczano przy pomocy 8 metod badawczych. Najcz´Êciej stosowano atomowà spektrometri´ absorpcyjnà (AAS, ang. Atomic Absorption Spectrometry) [26, 28–31, 36, 38, 40–42, 45, 47, 48, 51–56, 59–62, 68, 72, 73, 75, 76, 79], ponadto spektrometri´ mas w plazmie induk- cyjnie sprz´˝onej (ICP-MS, ang. Inductively Co- upled Plasma Mass Spectrometry) [27, 32, 43, 46, 49, 63, 64, 70, 71], w niektórych badaniach zmody- fikowanà przez u˝ycie dynamicznej komory reak- cyjnej (ICP-DRC-MS, ang. Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry with Dynamic Reaction Cell) [65–67, 69]. Sporadycznie zw∏aszcza w naj- nowszych badaniach pos∏ugiwano si´ równie˝

spektroskopià fluorescencji (F, ang. Fluorescence Spectroscopy) [33, 34, 50, 57, 77, 78], spektrome- trià absorpcji atomowej z generowaniem wodor- ków (HGAAS, ang. Hybrid Generation Atomic Ab- sorption Spektrometry) [25, 37, 44], chromatografià gazowà z detekcjà spektrometrii mass (GC-MS, ang. Gas Chromatography Mass Spectrometry) [39]

oraz katodowà woltamperometrià stripingowà zró˝nicowanego impulsu (DPCSV, ang. Differen- tial Pulse Catholic Stripping Voltametry) [35]. Nie- którzy badacze stosowali ponadto poÊrednie metody oznaczenia st´˝enia selenu [58]. Jako materia∏

badawczy najcz´Êciej wybierano surowic´ [26, 28–32, 34–36, 42, 45, 47, 49, 50, 52, 54–56, 58–62, 65–67, 72, 73, 75, 78], rzadziej osocze [27, 38, 40, 41, 43, 46, 53, 57, 68, 74, 76, 77, 79] oraz krew pe∏- nà [25, 27, 33, 37, 39, 44, 48, 51, 63, 64, 69–71].

W pojedynczych badaniach st´˝enie selenu oznaczano w krwinkach czerwonych [27, 40, 68].

W przypadku badaƒ prowadzonych u noworod- ków za materia∏ badawczy przyj´to krew p´powi- nowà [51]. W analizowanym piÊmiennictwie wyniki oznaczenia st´˝enia selenu przedstawiano najcz´Êciej w µg/L, µg/dL lub równowa˝nych ng/mL [25, 28–35, 37, 39–44, 47–51, 54–62, 64–74, 77–79].

W cz´Êci badaƒ, zw∏aszcza tych póêniej publiko- wanych, st´˝enia selenu przedstawiano w µmol/L [26, 27, 36, 38, 45, 46, 52, 53, 63, 75, 76].

(4)

Tabela I. St´˝enia selenu we krwi w ró˝nych populacjach osób zdrowych (dost´pne w publikacjach opublikowanych w latach 2005–2010). TableI. Blood selenium concentration in various populations ofhealthy people (available in publications published between 2005 and 2010). Data LataLiczeb- ÂrednieOdchy-ÂrednieÂredni Metoda Kraj badaniapublikacji badanianoÊç st´˝enie lenie Jednostkast´˝enieMateria∏ Uwagi nt. badanejwiekRefe- oznaczenia badaniabadanej selenustandar-selenubadanypopulacjibadanejrencja selenu grupydowe(w µg/l)populacji Nigeria20108819,13,0µg/l19,1krew pe∏na19–6825HGAAS Nowa Zelandia20091996–2006670,470,23µmol/l37,13surowica*126AAS Wielka Brytania20071998–1999620,490,15µmol/l38,71osoczewczeÊniaki*127ICP–MS Turcja 20102007–200835146,2 10,2µg/l46,2 surowicakobiety ci´˝arne20–4328AAS Turcja200920077446,826,4µg/l46,8surowicakobiety, matki 28,829AAS dzieci z wadami cewy nerwowej Turcja200920077047,620,6µg/l47,6surowicakobiety25,829AAS Polska200749518,26µg/l51surowica930AAS Wielka Brytania20082758,414,9µg/l58,4surowicakobiety w cià˝y2931AAS Wietnam2008200415260,512,9µg/l60,5surowicadziewcz´ta7,832ICP-MS Wietnam200820042926113,6µg/l61surowica7,732ICP-MS Wietnam2008200414061,614,3µg/l61,6surowicach∏opcy7,7532ICP-MS Polska20061999–2005138063,518,1µg/l63,5krew pe∏na10–10533F Wielka Brytania200625067,65,36µg/l67,6surowicakobiety`4534F Indie20063068,04ng/ml68,04surowica33,6535DPCSV Wielka Brytania20071998–1999560,870,21µmol/l68,73krew pe∏nawczeÊniaki*127ICP-MS Wielka Brytania20082269,811,7µg/l69,8surowica3031AAS W∏ochy200719989660,90,2µmol/l71,1surowica74,836AAS Czechy20051996–2001241473,220,2µg/l73,2krew pe∏na3337HGAAS W∏ochy20081998–200010420,940,16µmol/l74,26osocze75,638AAS Chiny2007200140175,0128,35µg/l75,01krew pe∏na15–8439GC-MS Turcja20086178,9824,14ng/ml78,98osocze6040AAS Belgia 20078079,74,4ng/ml79,7osocze18–6541AAS Iran20053283,711,1µg/l83,7surowicach∏opcy*1642AAS

(5)

Belgia200720061198513µg/l85osoczekobiety niestosujàce44,643ICP-MS aktykoncepcji Belgia20072006418516µg/l85osoczekobiety stosujàce 4443ICP-MS antykoncepcj´ wewnàtrzmacicznà Iran2005228510,8µg/l85surowicadziewcz´ta*1642AAS Austria20062002–200415985,924,0µg/l85,9krew pe∏na18–6544HGAAS Francja20061994–199551411,090,19µmol/l86,11surowicam´˝czyêni40–6045AAS Francja20061994–199578761,140,20µmol/l90,06surowicakobiety35–6045AAS Wielka Brytania20071991–19971211,150,016µmol/l90,85osocze20–6046ICP-MS Iran200810091,711,9µg/l91,7surowica32,447AAS Iran20052493,913,6µg/l93,9surowicakobiety§1642AAS Belgia20071985–198934694,819,7µg/l94,8krew pe∏nam´˝czyêni48AAS Belgia20072006499517µg/l95osoczekobiety stosujàce 44,443ICP-MS doustnà antykoncepcj´ Belgia20071985–19897109719µg/l97krew pe∏na48,848AAS Szwajcaria20082005–200618479812,9µg/l98surowica18–7249ICP-MS Dania20091997– 200581798,719,8µg/l98,7surowica18–6550F Belgia20071985–198937498,918,2µg/l98,9krew pe∏nakobiety48AAS Iran2009200830100,311,72µg/l100,3krew wczeÊniaki*151AAS p´powinowa Iran2005106102,112,2µg/l102,1surowicam´˝czyêni§1642AAS Norwegia20091995–2006981,34µmol/l105,86surowicapalacze29–6952AAS Czechy20102007–2008371,350,48µmol/l106,65osocze63,853AAS Chiny20061986–2001108710,9µg/dl109surowica63,454AAS Iran2009200830110,5617,49µg/l110,5krew pe∏nakobiety, matki 51AAS wczesniaków Tajwan20062755110,921,5µg/l110,9surowica18 –*6955AAS Iran2009200830117,0317,15µg/l117,03krew pe∏nakobiety51AAS USA20061992–1993619118,219,2µg/l118,2surowica77,356AAS USA200620035912114µg/l121osoczekobiety35,857F

(6)

Norwegia20091995–2006981,54µmol/l121,66surowicaniepalacze29–6952AAS Argentyna20102007–20091012235µg/l122surowicam´˝czyêni58,9358I USA20061992–1994543122µg/l122surowicakobiety74,159AAS USA200620038112213µg/l122osocze36,257F USA200620032212310µg/l123osoczem´˝czyêni37,157F Iran2009200830124,814,72µg/l124,8krew*151AAS p´powinowa USA20081998–199413887125,6ng/ml125,6surowica`4560AAS USA20071988–19947497125,71ng/ml125,7surowica42,861AAS USA20091996–2000358126µg/l126surowica§7062AAS USA20091996–2000274132µg/l132surowica60–6962AAS Wielka Brytania20071998–1999561,680,4µmol/l132,72krwinki wczeÊniaki*127ICP-MS czerwone Kanada20071931,68µmol/l132,72krew pe∏na1,26– 2,24 µmol/l30–6563ICP-MS Niemcy20062005130133µg/l133krew pe∏na85–182 µg/l18–7064ICP-MS USA20091996–2000158135µg/l135surowica50–5962AAS USA20092003–20041227136,118,8µg/l136,1surowica52,565ICP-DRC-MS USA20092003–2004796136,419,9µg/l136,4surowica53,666ICP-DRC-MS USA20092003–20041893137,71,2ng/ml137,7surowica55,667ICP-DRC-MS Chiny20052002–200331139,085,76µg/l139,08krwinki 43,268AAS czerwone USA20091996–200050142µg/l142surowica40–4962AAS Bangladesz20072000–2002849152,3µg/l152,3krew pe∏na36,669ICP-DRC-MS Chiny20052002–200331216,697,44µg/l216,69osocze43,268AAS Brazylia20102006155291,8µg/l291,8krew pe∏na132,1–1500,2 µg/l15 –6570ICP-MS Nigeria201012303µg/l303krew pe∏nakobiety71ICP-MS Turcja200861432,4565,4ng/ml432,45krwinki 6040AAS czerwone AAS – atomowa spektrometria absorpcyjna (ang. Atomic Absorption Spectrometry); DPCSV – katodowa woltamperometria stripingowa zró˝nicowanego impulsu (ang. Differential Pulse Cathodic Stripping Voltametry); F – spektroskopia fluorescencji (ang. Fluorescence Spectroscopy); GC–MS – chromatografia gazowa z detekcjà spektrometrii mass (ang. Gas Chromatography Mass Spectrometry); HGAAS – spektrometria absorbcji atomowej z generowaniem wodorków (ang. Hybrid Generation Atomic Absorption Spektrometry); I – poÊrednio przez spektrometryczne oznaczenie peroksydazy glutationowej (ang. Indirectly by Spectrometric Sign ofGlutathione Peroxidase); ICP-DRC-MS – spektrometria mas z dynamicznà komorà reakcyjnà w plazmie indukcyjnie sprz´˝onej (ang. Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry with Dynamic Reaction Cell); ICP-MS – spektrometria mas w plazmie indukcyjnie sprz´˝onej (ang. Inductively Coupled Plasma Mass 5pectrometry)

(7)

Tabela II. St´˝enia selenu we krwi w ró˝nych populacjach osób chorych (dost´pne w publikacjach opublikowanych w latach 2005–2010). TableII. Blood selenium concentration in various populations ofsick people (available in publications published between 2005 and 2010). Data LataLiczeb- ÂrednieOdchy-ÂrednieÂredni Metoda Kraj badaniapublikacji badanianoÊç st´˝enie lenie Jednostkast´˝enieMateria∏ Uwagi nt. badanejwiekRefe- oznaczenia badaniabadanej selenustandar-selenubadanypopulacjibadanejrencja selenu grupydowe(w µg/l)populacji Nowa Zelandia20091996–2006340,450,17µmol/l35,55surowicaostre zaburzenia *126AAS oddechowe Wielka Brytania20082539,713,8µg/l39,7surowicanadciÊnienie 3231AAS t´tnicze w cià˝y Wielka Brytania20068042,57,5µg/l42,5surowicarak piersi4534F Polska20079247,489,87µg/l47,48surowicanara˝eni na o∏ów930AAS Indie20063051,97ng/ml51,97surowicarak jamy ustnej53,9735DPCSV Chiny20052002–20033355,093,79µg/l55,09krwinki WZW C49,568AAS czerwone Niemcy20091999–2000936122,5µg/l61surowicaostry zespó∏ wieƒ-67,672AAS cowy zakoƒczony zgonem Indie20063063,13ng/ml63,13surowicastany przedrakowe 34,135DPCSV jamy ustnej Iran200810066,411,2µg/l66,4surowicaHIV35,447AAS Niemcy20091999–200078271,522,3µg/l71,5surowicaostry zespó∏ wieƒ-60,872AAS cowy zakoƒczony prze˝yciem Niemcy20091999–200075274,828,1µg/l74,8surowicastabilna d∏awica 61,372AAS piersiowa Turcja20087776,9832,44ng/ml76,98osoczeosteoporoza6140AAS Albania20091128422,4µg/l84surowicachoroby tarczycy52,873AAS Wielka Brytania20072002–20057384,05µg/l84,05osoczeastma40,7374U Holandia20082002–2003101,190,25µmol/l94,01surowicaoperacje 5775AAS gastrologiczne Francja2006641,230,08µmol/l97,17osoczechoroby wàtroby45,176AAS

(8)

Kolumbia200820064410,71,2µg/dl107osoczechoroby uk∏adu 49,277F pokarmowego z wysokim ryzykiem raka ˝o∏àdka Chiny20061986–200121310,9µg/dl109surowicarak wàtroby63,554AAS USA20072001–2005121110,913µg/l110,9surowicahiv4,678F USA20061992–199489112µg/l112surowicaanemia, kobiety74,659AAS Argentyna20102007–20091311427µg/l114surowicagruczolak prostaty62,258I Kolumbia200820064512,11,4µg/dl121osoczechoroby uk∏adu 48,477F pokarmowego z niskim ryzykiem raka ˝o∏àdka Wielka Brytania20072002–200546121,03µg/l121,03osoczeastma po suple-4074U mentacji selenu USA20091994–2001489121,4 µg/l121,4osoczerak prostaty62 (Me)79AAS (Me)(Me) USA20091996–200048123µg/l123surowicarak okr´˝nicy40–4962AAS USA20091996–2000117123µg/l 123surowicarak okr´˝nicy50–5962AAS USA20091996–2000181125µg/l125surowicarak okr´˝nicy60–6962AAS USA20071988–19941379126,51ng/ml126,5surowicacukrzyca58,361AAS USA20091996–2000186128µg/l128surowicarak okr´˝nicy§7062AAS USA20092003–2004169134,52ng/ml134,5surowicachoroby naczyƒ 67,267ICP-DRC-MS obwodowych USA20092003–20041411138,319,8µg/l138,3surowicanadciÊnienie 61,665ICP-DRC-MS t´tnicze USA20092003–2004121143,718,3µg/l143,7surowicacukrzyca59,466ICP-DRC-MS Argentyna20102007–20094114527µg/l145surowica∏agodny przerost 60,5358I prostaty Bangladesz20072000–2002303150,1µg/l150,1krew pe∏nazmiany skórne4569ICP-DRC-MS Chiny20052002–200333159,125,3µg/l159,12osoczeWZW C49,568AAS Nigeria201012291µg/l291krew pe∏narak piersi71ICP–MS Turcja200877400,4568,91ng/ml400,45krwinki osteoporoza6140AAS czerwone AAS – atomowa spektrometria absorpcyjna (ang. Atomic Absorption Spectrometry); DPCSV – katodowa woltamperometria stripingowa zró˝nicowanego impulsu (ang. Differential Pulse Catholic Stripping Voltametry); f– spektroskopia fluorescencji (ang. fluorescence spectroscopy); I – poÊrednio przez spektrometryczne oznaczenie peroksydazy glutationowej (ang. Indirectly by Spectrometric Sign ofGlutathione Peroxidase); ICP-DRC-MS – spektrometria mas z dynamicznà komorà reakcyjnà w plazmie indukcyjnie sprz´˝onej (ang. Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry with dynamic Reaction Cell); ICP-MS – spektrometria mas w plazmie indukcyjnie sprz´˝onej (ang. Inductively Coupled Plasma Mass Spectrometry); ME – mediana st´˝enia selenu; U – nieokreÊlone (ang. Undefined).

(9)

St´˝enie selenu we krwi osób zdrowych

St´˝enia selenu we krwi w ró˝nych populacjach osób zdrowych dost´pne w analizowanych 47 artyku∏ach opublikowanych w latach 2005–2010 przedstawiono w tabeli I [25–71]. Ârednie st´˝enie selenu waha∏o si´ w badanych populacjach od 19,1 µg/L krwi pe∏nej dla pewnej populacji miesz- kaƒców Nigerii [25] do 303 µg/L krwi pe∏nej dla in- nej populacji mieszkaƒców Nigerii [71], a nawet do 432,45 µg/L krwinek czerwonych dla mieszkaƒców Turcji [40]. Wi´kszoÊç analizowanych badaƒ prze- prowadzono w Europie, Ameryce Pó∏nocnej (wszystkie w USA z wyjàtkiem jednego w Kana- dzie) oraz Azji [27–57, 59–69]. W 22 badaniach prowadzonych na terenie krajów europejskich [27–31, 33, 34, 36–38, 40, 41, 43–45, 46, 48–50, 52, 53, 64] najni˝sze st´˝enia selenu wynoszàce Êrednio 38,71 µg/L osocza uzyskano w Wielkiej Brytanii w grupie wczeÊniaków [27], najwy˝sze zaÊ wynoszà- ce Êrednio 133 µg/L krwi pe∏nej w losowej populacji Niemców [64], a nawet wynoszàce 432,45 µg/L krwinek czerwonych dla mieszkaƒców Turcji [40]. St´˝e- nie selenu w Polsce wynios∏o dla dzieci wg Kapki i wsp. [30] 51 µg/L surowicy, dla doros∏ych natomiast wg K∏apciƒskiej i wsp. [33] 63,5 µg/L krwi pe∏- nej. Nie odbiega∏o ono od st´˝eƒ selenu w innych populacjach Europy. W europejskich badaniach st´-

˝eƒ selenu we krwi przodowali Brytyjczycy [27, 31, 34, 46]. W 10 badaniach pó∏nocnoamerykaƒskich [56, 57, 59–63, 65–67] uzyskano Êrednie st´˝enia selenu w zakresie od 118,2 µg/L surowicy [56] do 142 µg/L surowicy [62]. Natomiast w 10 badaniach pochodzàcych z Azji [32, 35, 39, 42, 47, 51, 54, 55, 68, 69] najni˝sze st´˝enia selenu wynoszàce Êrednio 60,5 µg/L surowicy obserwowano dla populacji dziewczàt z Wietnamu [32], najwy˝sze zaÊ wynoszà- ce Êrednio 216,69 µg/L osocza w losowej populacji mieszkaƒców Chin [68]. W azjatyckich badaniach st´˝eƒ selenu we krwi przodowali naukowcy z Chin [39, 54, 68] i z Iranu [42, 47, 51]. W badaniach prowadzonych u dzieci [26, 27, 30, 32, 42, 51] zakres obserwowanych st´˝eƒ selenu wynosi∏ od 37,13 µg/L surowicy dla populacji Nowej Zelandii [26] do 85 µg/L surowicy dla grupy dziewczàt z Ira- nu [42], a nawet do 132,72 µg/L krwinek czerwonych w grupie wczeÊniaków z Wielkiej Brytanii [27].

W analizowanych badaniach nie obserwowano zna- miennych ró˝nic st´˝eƒ selenu we krwi pomi´dzy p∏ciami. Jedynie w badaniu Safaralizadeh i wsp.

przeprowadzonym na populacji iraƒskiej wskazy- wano na wy˝sze st´˝enia selenu we krwi u m´˝czyzn w porównaniu z kobietami (m´˝czyêni: 102,1µg/L surowicy, kobiety: 93,9 µg/L surowicy) [42]. WÊród analizowanych publikacji jedynie badania Connel- ly-Frost i wsp. koncentrowa∏y si´ na zale˝noÊci st´-

˝enia selenu we krwi od wieku. W wyodr´bnionych

w tych badaniach przedzia∏ach wiekowych: 40–49 lat, 50–59 lat, 60–69 lat i §70 lat Êrednie st´˝enia selenu w surowicy wynosi∏y odpowiednio 142 µg/L, 135 µg/L, 132 µg/L i 126 µg/L [62]. Na ich podstawie mo˝na wnioskowaç, ˝e istnieje ujemna korelacja pomi´dzy wiekiem a st´˝eniem selenu, a proces starze- nia mo˝e byç zwiàzany z post´pujàcym deficytem mikroelementów. Zale˝noÊci tej nie potwierdzono w innych badaniach. Ellingsen i wsp. wskazali natomiast na zwiàzek pomi´dzy paleniem papierosów a st´˝eniem selenu. W badaniach prowadzonych w Norwegii wykazali, ˝e populacja palaczy tytoniu charakteryzuje si´ istotnie ni˝szym Êrednim st´˝e- niem selenu w surowicy w porównaniu do populacji osób niepalàcych (palacze: 105,86 µg/L vs. niepalà- cy: 121,66 µg/L) [52].

St´˝enie selenu we krwi osób chorych

St´˝enia selenu we krwi w ró˝nych populacjach osób chorych dost´pne w analizowanych 26 artyku-

∏ach opublikowanych w latach 2005–2010 przedstawiono w tabeli II [26, 30, 31, 34, 35, 40, 47, 54, 58, 59, 61, 62, 65–69, 71–79]. Ârednie st´˝enie selenu waha∏o si´ w badanych populacjach od 35,55 µg/L surowicy dla noworodków z ostrymi zaburzeniami oddechowymi [26] do 291 µg/L krwi pe∏nej dla kobiet chorujàcych na raka piersi [71], a nawet do 400,45 µg/L krwinek czerwonych dla chorych na osteoporoz´ [40]. Wi´kszoÊç prowadzonych badaƒ dotyczy∏a roli selenu w procesach nowotworzenia [34, 35, 54, 58, 62, 71, 79], przede wszystkim nowo- tworów z∏oÊliwych prostaty, piersi i okr´˝nicy [34, 58, 62, 71, 79]; w nast´pnej kolejnoÊci: znaczenia selenu w patogenezie chorób uk∏adu krà˝enia i cukrzycy [61, 65–67, 72] oraz st´˝eƒ selenu u zara˝o- nych wirusami HIV i HCV [47, 68, 78]. Pojedyncze badania koncentrowa∏y si´ na zwiàzku st´˝enia selenu z przebiegiem cià˝y [31], z wyst´powaniem zabu- rzeƒ oddechowych u noworodków [26], z chorobami skóry [69], tarczycy [73], wàtroby [76] i uk∏adu pokarmowego [75, 77], z cz´stoÊcià i nasileniem astmy [74], anemii [59] i osteoporozy [40]. W badaniach Kapki i wsp. analizowano natomiast wp∏yw Êrodo- wiskowej ekspozycji na o∏ów na st´˝enie selenu we krwi dzieci [30]. W znaczàcej wi´kszoÊci badaƒ obserwowano wy˝sze st´˝enia selenu we krwi u osób zdrowych w porównaniu do osób chorych na danà jednostk´ chorobowà oraz istnienie ujemnej zale˝- noÊci pomi´dzy st´˝eniem selenu a wyst´powaniem bàdê nasileniem badanej patologii. Ponadto Lubos i wsp. wykazali na przyk∏adzie stabilnej d∏awicy piersiowej i ostrego zespo∏u wieƒcowego (OZW), ˝e ni˝sze st´˝enia selenu w surowicy mogà stanowiç czynnik predykcyjny wystàpienia OZW (d∏awica piersiowa: 74,8 µg/L vs. OZW: 71,5 µg/L), a tak˝e czynnik predykcyjny wystàpienia zgonu w przebiegu

(10)

OZW (OZW zakoƒczony prze˝yciem: 71,5 µg/L vs.

OZW zakoƒczony zgonem: 61 µg/L) [72]. Ciekawe wyniki badaƒ, z uwagi na pewnà odmiennoÊç od ogólnej tendencji wspomnianej powy˝ej, w dziedzinie znaczenia selenu w onkologii uzyskali Yuan i wsp [54], López Fontana i wsp [58] oraz Connelly- Frost i wsp. [62]. Yuan i wsp. wykazali brak zwiàz- ku pomi´dzy st´˝eniem selenu w surowicy a wyst´- powaniem raka wàtrobowokomórkowego [54].

W badaniach López Fontana i wsp. obserwowano wprawdzie ni˝sze st´˝enia selenu w surowicy w grupie chorych z gruczolakiem prostaty w porównaniu do zdrowych m´˝czyzn (gruczolak prostaty:

114 µg/L vs. zdrowi: 122 µg/L), jednak najwy˝szymi st´˝eniami selenu w surowicy charakteryzowali si´

m´˝czyêni z ∏agodnym przerostem gruczo∏u kroko- wego (145 µg/L) [58]. Connelly-Frost i wsp. natomiast potwierdzili zwiàzek pomi´dzy niskim st´˝e- niem selenu w surowicy a wyst´powaniem raka okr´˝nicy, wykazali jednak, ˝e nie dotyczy on pa- cjentów powy˝ej 70 roku ˝ycia [62]. Równie˝

w aspekcie wp∏ywu selenu a wyst´powanie chorób uk∏adu krà˝enia i cukrzycy obserwowano w analizowanym piÊmiennictwie pewne odst´pstwa od opi- sywanej poprzednio ogólnej tendencji. Amerykanie w wielooÊrodkowych randomizowanych badaniach uzyskali potwierdzenie wyst´powania ni˝szych st´˝eƒ selenu w grupie osób chorujàcych na choroby naczyƒ obwodowych w porównaniu do grupy osób zdrowych (choroby naczyƒ obwodowych:

134,5 µg/L vs. zdrowi: 137,7 µg/L) [67], nie uzyskali jednak takich potwierdzeƒ w stosunku do cukrzycy czy nadciÊnienia t´tniczego [61, 65, 66]. Wg Bleys i wsp. st´˝enie selenu w surowicy osób chorych na cukrzyc´ by∏o wy˝sze ni˝ st´˝enie selenu w surowicy osób zdrowych (cukrzyca: 126,5?g/L vs. zdrowi:

125,7 µg/L) [61], analogiczne wyniki uzyska∏ Lac- laustra i wsp. (cukrzyca: 143,7 µg/L vs. zdrowi:

136,4 µg/L) [66]. Równie˝ w populacji chorych na nadciÊnienie t´tnicze wg Laclaustra i wsp. st´˝enie selenu w surowicy by∏o wy˝sze ni˝ w populacji ogól- nej (nadciÊnienie t´tnicze: 138,3 µg/L vs. zdrowi:

136,1 µg/L) [65]. T∏umaczyç powy˝sze wyniki mo˝e sposób doboru badanych. We wszystkich wspo- mnianych badaniach kryterium w∏àczenia osób do projektu by∏ wiek powy˝ej 40. roku ˝ycia.

Podsumowanie

Reasumujàc nale˝y przypomnieç, ˝e ostre zatrucia zwiàzkami selenu zdarzajà si´ obecnie wyjàtko- wo (zatrucia przypadkowe lub samobójcze), objawy jawnego niedoboru selenu równie˝ dotyczà stosun- kowo niewielkiego odsetka populacji ogólnej. Prze- glàd aktualnego piÊmiennictwa ukazuje, ˝e wartoÊci Êrednie st´˝eƒ selenu we krwi u osób zdrowych mieszczà si´ w zakresie od oko∏o 40 µg/L do oko∏o

400 µg/L. Nie obserwuje si´ przy tym zasadniczych ró˝nic st´˝eƒ selenu w zale˝noÊci od metodyki oznaczenia. Wa˝ne wydaje si´ jednak opracowanie jednej rekomendowanej metody oznaczenia i jej stan- daryzacja. Wyniki uzyskiwane przy jej u˝yciu by∏y- by ca∏kowicie porównywalne. Przydatne by∏oby ponadto wskazanie preferowanego materia∏u biologicznego do oznaczeƒ st´˝eƒ selenu. Oznaczeƒ war- toÊci st´˝eƒ np. w krwinkach czerwonych ró˝nià si´

bowiem od oznaczeƒ wartoÊci we krwi pe∏nej, osocza czy surowicy. WartoÊci obserwowane w ró˝nych stanach chorobowych równie˝ nie odbiegajà zna- czàco od powy˝ej podanego uogólnionego zakresu wyst´pujàcego w populacji osób zdrowych. Nie- zmiernie istotne wydaje si´ wi´c stosowanie w prowadzonych badaniach mo˝liwie dok∏adnego doboru grupy kontrolnej do grupy badanej, w celu uzy- skania ich maksymalnej porównywalnoÊci w aspekcie czynników zak∏ócajàcych analiz´; najlepiej me- todà „case to case”. Zastosowanie sugerowanych rozwiàzaƒ w opinii autorów umo˝liwi∏oby rozwia- nie istniejàcych wàtpliwoÊci dotyczàcych np. zwiàz- ku pomi´dzy st´˝eniem selenu a nadciÊnieniem t´t- niczym, cukrzycà, czy niektórymi nowotworami (zw∏aszcza w okreÊlonych grupach wiekowych), o których wspominano w artykule; a tak˝e dalszà kontynuacj´ badaƒ w dziedzinie znaczenia selenu dla zdrowia ludzi, która wydaje si´ byç niezb´dna.

Wykaz piÊmiennictwa

1. Dodig S., Cepelak I.: The facts and controversies about selenium. Acta Pharm 2004; 54: 261-276.

2. Puzanowska-Tarasiewicz H., Kuêmicka L., Tarasiewicz M.:

Biological function of some elements and their compounds.

II. Selenium, selenate, selenium organic compounds. Pol Mer- kur Lekarski 2009; 159: 249-252.

3. Holben D. H., Smith A. M.: The diverse role of selenium wi- thin selenoproteins: a review. J Am Diet Assoc 1999; 99:836- 843.

4. Burk R. F., Hill K. E., Motley A. K.: Selenoprotein metabo- lism and function: evidence for more than one function for selenoprotein P. J Nutr 2003; 133: 1517S-1520S.

5. Stone C. A., Kawai K., Kupka R. i wsp.: Role of selenium in HIV infection. Nutr Rev 2010; 68: 671-681.

6. Stehbens W. E.: Oxidative stress in viral hepatitis and AIDS.

Exp Mol Pathol 2004; 77: 121-132.

7. Zhang W., Ramanathan C. S., Nadimpalli R. G. i wsp.: Sele- nium-dependent glutathione peroxidase modules encoded by RNA viruses. Biol Trace Elem Res 1999; 70: 97-116.

8. Boitani C., Puglisi R.: Selenium, a key element in spermato- genesis and male fertility. Adv Exp Med Biol 2008; 636: 65- 73.

9. Black R. E.: Micronutrients in pregnancy. Br J Nutr 2001; 85:

S193-S197.

10. Navas-Acien A., Bleys J., Guallar E.: Selenium intake and cardiovascular risk: what is new? Curr Opin Lipidol 2008; 19:

43-49.

11. Zagrodzki P., Laszczyk P.: Selenium and cardiovascular disease: selected issues. Postepy Hig Med Dosw (Online). 2006;

60: 624-631.

(11)

12. Micke O., Schomburg L., Buentzel J. i wsp.: Selenium in on- cology: from chemistry to clinics. Molecules 2009; 14: 3975- 3988.

13. Jackson M. I., Combs G. F. Jr.: Selenium and anticarcinoge- nesis: underlying mechanisms. Curr Opin Clin Nutr Metab Care 2008; 11: 718-726.

14. Kuczyƒska J., Biziuk M.: Biogeochemia selenu i jego monito- ring w materia∏ach biologicznych pochodzenia ludzkiego.

Ecol Chem Eng 2007; 51: 47-65.

15. Lemire M., Fillion M., Barbosa jr F. i wsp.: Eleveated levels of selenium in the typical diet of Amazonian riverside population. Sci Total Environ 2010; 408: 4076-4084.

16. Navarro-Alarcon M., Cabrera-Vique C.: Selenium in food and the human body: a review. Sci Total Environ 2008; 400:

115-141.

17. HŒgberg J., Alexander J.: Selenium (w:) Norbert G. (ed.):

Handbook on the Toxicology of Metals. Academic Press, Inc., 2007: 783-807.

18. Wolak I., Zaporowska H.: Rola selenu i wybranych Se-Bia∏ek w organizmie cz∏owieka. AnnUMCS 2005; 60(suppl 16): 457- 460.

19. Ermakow V., Jovanoviç L.: Selenium deficiency as a consequ- ence of human activity and its correction. J Geochem Explor 2010; 107: 193-199.

20. El Ghany Hefnawy A., T?rtoa-P?rez JL.: The Importance of selenium and its effects of its deficiency in animal health.

Small Ruminant Res 2010; 89: 185-192.

21. Rayman MP.: The importance of selenium to human health.

Lancet 2000; 356: 233-241.

22. Raisbeck M. F.: Selenosis. Vet Clin North Am Food Anim Pract 2000; 16: 465-480.

23. Rozporzàdzenie Ministra Pracy i Polityki Spo∏ecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwy˝szych dopuszczalnych st´˝eƒ i nat´˝eƒ czynników szkodliwych dla zdrowia w Êrodo- wisku pracy. Dz. U. 2002 nr 217 poz. 1833.

24. Chan S., Gerson B., Subramaniam S.: The role of copper, molybdenum, selenium, and zinc in nutrition and health. Clin Lab Med 1998; 18(4): 673-685.

25. Gbadebo A. M., Babalola O. O., Ajigbotesho F. L.: Selenium concentration in food and blood of residents of Abeokuta Metropolis, Southwestern Nigeria. J Geochem Explor 2010;

107: 175-179.

26. Dick A., Ford R.: Cholinergic and oxidative stress mechanisms in sudden infant death syndrome. Acta Paediatr 2009; 98:

1768-1775.

27. Marriott L. D., Foote K. D., Kimber A. C. i wsp.: Zinc, copper, selenium and manganese blood levels in preterm infants.

Arch Dis Child Fetal Neonatal Ed 2007; 92: F494-F497.

28. Kilinc M., Coskun A., Bilge F. i wsp.: Serum reference levels of selenium, zinc and copper in healthy pregnant women at a prenatal screening program in southeastern Medi- terranean region of Turkey. J Trace Elem Med Biol 2010; 24:

152-156.

29. Zeyrek D., Soran M., Cakmak A. i wsp.: Serum copper and zinc levels in mothers and cord blood of their newborn infants with neural tube defects: a case-control study. Indian Pediatr 2009; 46: 675-680.

30. Kapka L., Baumgartner A., Siwiƒska E. i wsp.: Environmen- tal lead exposure increases micronuclei in children. Mutage- nesis 2007; 22: 201-207.

31. Mistry H. D., Wilson V., Ramsay M. M. i wsp.: Reduced selenium concentrations and glutathione peroxidase activity in preeclamptic pregnancies. Hypertension 2008; 52: 881-888.

32. Nhien N. V., Khan N. C., Yabutani T. i wsp.: Relationship of low serum selenium to anemia among primary school children living in rural Vietnam. J Nutr Sci Vitaminol (Tokyo) 2008; 54: 454-459.

33. K∏apciƒska B., Poprzecki S., Danch A. i wsp.: Selenium levels in blood of upper Silesian population: evidence of subopti- mal selenium status in a significant percentage of the population. Biol Trace Elem Res 2005; 108: 1-15.

34. Charalabopoulos K., Kotsalos A., Batistatou A. i wsp.: Sele- nium in serum and neoplastic tissue in breast cancer: correla- tion with CEA. Br J Cancer 2006; 95: 674-676.

35. Khanna S. S., Karjodkar F. R.: Circulating immune comple- xes and trace elements (Copper, Iron and Selenium) as markers in oral precancer and cancer: a randomised, controlled clinical trial. Head Face Med 2006; 2: 33.

36. Ruggiero C., Cherubini A., Guralnik J. i wsp.: The interplay between uric acid and antioxidants in relation to physical function in older persons. J Am Geriatr Soc 2007; 55: 1206-1215.

37. Batáriová A., Cerná M., Sp?vácková V. i wsp.: Whole blood selenium content in healthy adults in the Czech Republic. Sci Total Environ 2005; 338: 183-188.

38. Lauretani F., Semba R. D., Bandinelli S. i wsp.: Low plasma selenium concentrations and mortality among older community-dwelling adults: the InCHIANTI Study. Aging Clin Exp Res 2008; 20: 153-158.

39. Li N., Gao Z., Luo D. i wsp.: Selenium level in the environ- ment and the population of Zhoukoudian area, Beijing, Chi- na. Sci Total Environ 2007; 381: 105-111.

40. Odabasi E., Turan M., Aydin A. i wsp.: Magnesium, zinc, copper, manganese, and selenium levels in postmenopausal women with osteoporosis. Can magnesium play a key role in osteoporosis? Ann Acad Med Singapore 2008; 37: 564-567.

41. Van Cauwenbergh R., Robberecht H., Van Vlaslaer V. i wsp.:

Plasma selenium levels in healthy blood bank donors in the central-eastern part of Belgium. J Trace Elem Med Biol 2007;

21: 225-233.

42. Safaralizadeh R., Kardar G. A., Pourpak Z. i wsp.: Serum concentration of selenium in healthy individuals living in Tehran. Nutr J 2005; 4: 32.

43. Pincemail J., Vanbelle S., Gaspard U. i wsp.: Effect of different contraceptive methods on the oxidative stress status in women aged 40 48 years from the ELAN study in the provin- ce of Liege, Belgium. Hum Reprod 2007; 22: 2335-2343.

44. Gundacker C., Komarnicki G., Zödl B. i wsp.: Whole blood mercury and selenium concentrations in a selected Austrian population: does gender matter? Sci Total Environ 2006; 372:

76-86.

45. Arnaud J., Bertrais S., Roussel A. M. i wsp.: Serum selenium determinants in French adults: the SU. VI. M. AX study. Br J Nutr 2006; 95: 313-320.

46. Méplan C., Crosley L. K., Nicol F. i wsp.: Genetic polymor- phisms in the human selenoprotein P gene determine the re- sponse of selenoprotein markers to selenium supplementation in a gender-specific manner (the SELGEN study). FA- SEB J 2007; 21: 3063-3074.

47. Khalili H., Soudbakhsh A., Hajiabdolbaghi M. i wsp.: Nutri- tional status and serum zinc and selenium levels in Iranian HIV infected individuals. BMC Infect Dis 2008; 8: 165.

48. Nawrot T. S., Staessen J. A., Roels H. A. i wsp.: Blood pres- sure and blood selenium: a cross-sectional and longitudinal population study. Eur Heart J 2007; 28: 628-633.

49. Burri J., Haldimann M., Dudler V.: Selenium status of the Swiss population: assessment and change over a decade.

J Trace Elem Med Biol 2008; 22: 112-119.

50. Rasmussen L. B., Hollenbach B., Laurberg P. i wsp.: Serum selenium and selenoprotein P status in adult Danes - 8-year followup. J Trace Elem Med Biol 2009; 23: 265-271.

51. Iranpour R., Zandian A., Mohammadizadeh M. i wsp.:

Comparison of maternal and umbilical cord blood selenium levels in term and preterm infants. Zhongguo Dang Dai Er Ke Za Zhi 2009; 11(7): 513-516.

(12)

52. Ellingsen D. G., Thomassen Y., Rustad P. i wsp.: The time- trend and the relation between smoking and circulating selenium concentrations in Norway. J Trace Elem Med Biol 2009;

23: 107-115.

53. Vidlar A., Vostalova J., Ulrichova J. i wsp.: The safety and ef- ficacy of a silymarin and selenium combination in men after radical prostatectomy - a six month placebo-controlled double-blind clinical trial. Biomed Pap Med Fac Univ Palacky Olomouc Czech Repub 2010; 154: 239-244.

54. Yuan J. M., Gao Y. T., Ong C. N. i wsp.: Prediagnostic level of serum retinol in relation to reduced risk of hepatocellular carcinoma. J Natl Cancer Inst 2006; 98: 482-490.

55. Chen C. J., Lai J. S., Wu C. C. i wsp.: Serum selenium in adult Taiwanese. Sci Total Environ 2006; 367: 448-450.

56. Walston J., Xue Q., Semba R. D. i wsp.: Serum antioxidants, inflammation, and total mortality in older women. Am J Epi- demiol 2006; 163: 18-26.

57. Burk R. F., Norsworthy B. K., Hill K. E. i wsp.: Effects of chemical form of selenium on plasma biomarkers in a high- dose human supplementation trial. Cancer Epidemiol Bio- markers Prev 2006; 15: 804-810.

58. López Fontana C. M., Pérez Elizalde R. F., Vanrell M. C.

i wsp.: Relation between selenium plasma levels and different prostatic pathologies. Actas Urol Esp 2010; 34: 625-629.

59. Semba R. D., Ferrucci L., Cappola A. R. i wsp.: Low Serum Selenium Is Associated with Anemia Among Older Women Living in the Community: the Women's Health and Aging Studies I and II. Biol Trace Elem Res 2006; 112: 97-107.

60. Bleys J., Navas-Acien A., Guallar E.: Serum selenium levels and all-cause, cancer, and cardiovascular mortality among US adults. Arch Intern Med 2008; 168: 404-410.

61. Bleys J., Navas-Acien A., Guallar E.: Serum selenium and diabetes in U. S. adults. Diabetes Care 2007; 30: 829-834.

62. Connelly-Frost A., Poole C., Satia J. A. i wsp.: Selenium, fo- late, and colon cancer. Nutr Cancer 2009; 61: 165-178.

63. Clark N. A., Teschke K., Rideout K. i wsp.: Trace element levels in adults from the west coast of Canada and associations with age, gender, diet, activities, and levels of other trace elements. Chemosphere 2007; 70: 155-164.

64. Heitland P., Köster H. D.: Biomonitoring of 37 trace elements in blood samples from inhabitants of northern Germa- ny by ICP-MS. J Trace Elem Med Biol 2006; 20: 253-262.

65. Laclaustra M., Navas-Acien A., Stranges S. i wsp.: Serum selenium concentrations and hypertension in the US Popula- tion. Circ Cardiovasc Qual Outcomes 2009; 2: 369-376.

66. Laclaustra M., Navas-Acien A., Stranges S. i wsp.: Serum selenium concentrations and diabetes in U. S. adults: National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES) 2003- 2004. Environ Health Perspect 2009; 117: 1409-1413.

67. Bleys J., Navas-Acien A., Laclaustra M. i wsp.: Serum selenium and peripheral arterial disease: results from the national health and nutrition examination survey, 2003-2004. Am J Epidemiol 2009; 169: 996-1003.

68. Ko W. S., Guo C. H., Yeh M. S. i wsp.: Blood micronutrient, oxidative stress, and viral load in patients with chronic hepatitis C. World J Gastroenterol 2005; 11: 4697-4702.

69. Chen Y., Hall M., Graziano J. H. i wsp.: A prospective study of blood selenium levels and the risk of arsenic-related pre- malignant skin lesions. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev 2007; 16: 207-213.

70. Lemire M., Fillion M., Barbosa F. Jr. i wsp.: Elevated levels of selenium in the typical diet of Amazonian riverside populations. Sci Total Environ 2010; 408: 4076-4084.

71. Alatise O. I., Schrauzer G. N.: Lead exposure: a contributing cause of the current breast cancer epidemic in Nigerian women. Biol Trace Elem Res 2010; 136: 127-139.

72. Lubos E., Sinning C. R., Schnabel R. B. i wsp.: Serum selenium and prognosis in cardiovascular disease: results from the AtheroGene study. Atherosclerosis 2010; 209: 271-277.

73. Doupis J., Stavrianos C., Saltiki K. i wsp.: Thyroid volume, selenium levels and nutritional habits in a rural region in Al- bania. Hormones (Athens) 2009; 8: 296-302.

74. Shaheen S. O., Newson R. B., Rayman M. P. i wsp.: Rando- mised, double blind, placebo-controlled trial of selenium supplementation in adult asthma. Thorax 2007; 62: 483-490.

75. van Stijn M. F., Ligthart-Melis G. C., Boelens P. G. i wsp.:

Antioxidant enriched enteral nutrition and oxidative stress after major gastrointestinal tract surgery. World J Gastroen- terol 2008; 14: 6960-6969.

76. Bonnefont-Rousselot D., Ratziu V., Giral P. i wsp.: Blood oxidative stress markers are unreliable markers of hepatic steato- sis. Aliment Pharmacol Ther 2006; 23: 91-98.

77. Camargo M. C., Burk R. F., Bravo L. E. i wsp.: Plasma selenium measurements in subjects from areas with contrasting gastric cancer risks in Colombia. Arch Med Res 2008; 39:

443-451.

78. Hurwitz B. E., Klaus J. R., Llabre M. M. i wsp.: Suppression of human immunodeficiency virus type 1 viral load with selenium supplementation: a randomized controlled trial. Arch Intern Med 2007; 167: 148-154.

79. Chan J. M., Oh W. K., Xie W. i wsp.: Plasma selenium, manganese superoxide dismutase, and intermediate- or high-risk prostate cancer. J Clin Oncol 2009; 27: 3577-3583.

Adres do korespondencji:

lek. med. Pawe∏ Gaç

Akademia Medyczna im. Piastów Âlàskich we Wroc∏awiu Katedra i Zak∏ad Higieny

Ko∏o Naukowe Zdrowia Ârodowiskowego i Epidemiologii 50-345 Wroc∏aw, ul. Mikulicza-Radeckiego 7

tel. (71) 784-15-08, e-mail: pawelgac@interia. pl