Jakub Z. Lichański W arszawa
Kazania świętokrzyskie - aspekt retoryczny
Wprowadzenie
D o niniejszych uwag sprow okow ała m nie najnow sza edycja Kazań świętokrzyskich a szczególnie p ró b a opisania ich struktury argum entacyj- nej (na przykładzie Kazania na dzień św. K atarzynyy. W ydaje się, iż wy
ciąganie wniosków na przykładzie jednego, i to o niepew nym przekazie, tek stu jest co najm niej ryzykowne. Szczególnie, iż tru d n o wskazać, aby aku rat to kazanie odegrało jakąś istotną rolę w kaznodziejstw ie średnio
wiecznym w Polsce, lub, co ważniejsze, aby stanow iło ono typowy przy
kład dla większej grupy kazań^. Szczególnie, iż kaznodziejstw o śred n io w ieczne w Polsce m a wcale bog atą tradycję; oczywiście jest ona bardzo obfita w języku łacińskim , ale i polska tradycja nie jest wcale tak uboga^.
Jednakże, jak słusznie zauw aża M arek Skwara, tekst Kazania na dzień św. Katarzyny m oże nam posłużyć jako przykład pewnej, dość typowej dla kaznodziejstw a średniow iecznego, konstrukcji argum entacyjnej^.
Czy jed n a k faktycznie tak jest?
^ Por. M. Skwara, Struktura i sposoby argumentacji w „Kazaniu na dzień św. Katarzy
ny”. Wybrane zagadnienia, [w:] Kazania świętokrzyskie. N owa edycja..., s. 153-166. Także dyskusja, jaka odbyła się w dn. 3 marca 2010 r. w ramach 22 Spotkań Mediewistycznych:
Kazania Świętokrzyskie. Geneza, przekaz, tekst, kontekst - p o lekturze nowej edycji.
^ Por. J. Wolny, Z dziejów katechezy, [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, red. M. Re- chowicz, t. 1-3, Lublin 1975, t. 1, s. 149-209; J. Wolny, Kaznodziejstwo, [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. 1, s. 273-308; R. Skrzyniarz, Kazania świętokrzyskie. Przepowiadanie w X III wieku. Lublin passim . Także Bibliografia Nowy Korbut, red.: R. Pollak et al., 1 .1-3, Warszawa 1963-1965,1 .1, s. 237-242 [bibliografia tylko do kazań anonimowych]; H i
storia nauki polskiej, t. VIL Dokumentacja bio-bibliograficzna. Bibliografia dotycząca treści tom ów I i I I , red.: B. Suchodolski, red. Leszek Hajdukiewicz, opr. W. Bieńkowski, J. Paruch, Wrocław 1975, s. 132-133; T. Szostak, Kazanie, [w:] Słownik literatury staropolskiej (Średnio
wiecze. Renesans. Barok), red.: T. Michałowska, B. Otwinowska, E. Sarnowska-Temeriusz, Wrocław 1990, s. 317-321.
^ Por. J. Wolny, Kaznodziejstwo, s. 273-308; por. przypis poprzedni.
^ Por. M. Skwara, Struktura i sposoby argumentacji w „Kazaniu na dzień św. Katarzy
ny”. Wybrane zagadnienia, s. 153-166.
Poważniejszym problem em badawczym jest natom iast kwestia, czy w przypadku K azań świętokrzyskich m am y do czynienia z zapisem kazań wygłoszonych, konspektem kazań, czy też kazaniam i do wygłoszenia;
także - w jakiej m ierze au to r zrealizow ał założenia wynikające z te o re tycznych wskazań, z jakim i m am y do czynienia n a etap ach konstrukcji tek stu inventio oraz dispositio^. Czy n a podstaw ie dostępnego nam rę k o pisu m ożem y coś pew nego orzec we wskazanych kwestiach?
Stan badań i wnioski
Stan b ad ań n ad K azaniam i świętokrzyskimi jest im ponujący - biorąc pod uwagę skrom ność sam ego źródła^. Jednakże kwestię tę p o zosta
wiam n a uboczu, bowiem problem y stricte edytorskie, kodykologiczne, itp. nie są dla tej pracy istotne.
Rów nie im ponująco przedstaw ia się stan b ad ań n ad problem am i r e toryki średniow iecznej, a szczególnie kazaniam i w średniow ieczu (naw et jeśli ograniczymy nasze pytania tylko do kwestii argum entacji)^. O dw o
łam się do tego stan u b ad ań wybiórczo, bowiem interesują m nie one tyl
ko fragm entarycznie, głównie przywołując u stalenia badaczy, a nie ich spory czy dyskusje.
W reszcie - stan b ad a ń dotyczący wskazanych we w stępie kwestii (czy w przypadku K azań świętokrzyskich m am y do czynienia z zapisem kazań wygłoszonych, konspektem kazań, czy też kazaniam i do wygłoszenia, oraz czy tekst Kazania na dzień św. Katarzyny m oże nam posłużyć jako
^ Por. M. Skwara, Struktura i sposoby argumentacji w „Kazaniu na dzień św. Katarzy
n y”. Wybrane zagadnienia, s. 153-166; R. Skrzyniarz, Kazania świętokrzyskie. Przepowia
danie w X III wieku, passim , ten ostatni nie wypowiada się kategorycznie w tej kwestii, a raczej zdaje się sugerować, iż mogły one pełnić wszystlde te funkcje a także być lekturą duchowną, por. tam że, s. 159. Co do teorii retoryld, por. J. Z. Lichański, Retoryka: histo
ria - teoria - praktyka, t. 1-2, Warszawa 2009, t. 1, s. 109-127.
® Por. Bibliografia N owy Korbut, 1 .1, s. 240-241; R. Skrzyniarz, Kazania świętokrzyskie, [w:] Encyklopedia katolicka, t. VIII, Lublin 2000, kol. 1260-1263; P. Stępień, „Kazania świętokrzyskie”. Bibliografia 1890-2006, [w:] Kazania świętokrzyskie. N owa edycja..., s. 177-192.
^ Por. J. Wolny, Kaznodziejstwo, s. 273-308; H. Caplan, Rhetorical Invention in Som e M ediaeval Tractates on Preaching, Speculum 1927, II, s. 284-295; H. Caplan, The Four Senses o f Scriptural Interpretation and the M ediaeval Theory o f Preaching, „Speculum”, 1929, IV, s. 282-290; H. Caplan, M ediaeval artes praedicandi; A Hand-list, Ithaca, N .Y .- London 1934; J.J. Murphy, Rhetoric in the M iddle Ages, Tempe, Ariz. 2001, passim;
O.C. Edwards, Jr., A History o f Preaching, Nashville 2004; H.O. Old, The Reading and Preaching o f the Scriptures in the Worship o f the Christian Church, Grand Rapids, Mich.
1999 [t. 3: The M edieval Church]; także T. Szostak, Kazanie, [w:] Słownik literatury staro
polskiej, s. 317-318 [opis struktury kazania średniowiecznego!].
przykład pewnej, dość typowej dla kaznodziejstw a średniow iecznego, konstrukcji argum entacyjnej) też nie jest mały^. In teresu je m nie szcze
gólnie to o statnie zagadnienie; ja k m ożna wnosić z sugestii badaczy o pi
nie ich nie są w wyżej wym ienionych kw estiach spójne (np. czy m am y do czynienia z konspektam i, czy zapisem wygłoszonych kazań, itp.), bądź, w pewnym zakresie, nigdy nie były kontrow ersyjne (np. jeśli chodzi
o kwestie kompozycji, stylu, czy argum entacji).
D alsze rozw ażania zacznę od kwestii edytorskich a następ nie przejdę do spraw dotyczących aspektu retorycznego Kazań.
Edytorstwo tekstów średniowiecznych, cz. I
Jak sądzę propozycja edytorów jest dobra: starają się oni opisać, w m iarę dokładnie, całość zagadnień, jakie tak a praca m oże nasuwać.
Przypom nę tylko, iż w podstaw owej dla nas d o tąd edycji z 1934 roku^
wydawcy umieścili, poza rep ro d u kcją oryginału, takie studia, jak: opis kodeksu, w którym tkwiły paski pergam inow e z tekstem Kazań, opis r ę kopisu Kazań, pochodzenie i losy Kazań a także: tekst K azań w postaci oryginalnej, tekst K azań w pisowni nowoczesnej w raz z p ró b ą w ypełnie
nia luk w rękopisie, zestaw ienie różnic tek stu w wydaniach Kazań. E dy
cję uzupełniały: wykaz cytatów biblijnych, czas pow stania Kazań, wykaz (indeks) wyrazów, oraz oczywiście fotografie zabytku.
W najnowszej edycji^® wydawcy umieścili, poza reprod uk cją orygina
łu, takie studia, jak: w części „Kazania świętokrzyskie”. Propozycje ba
dawcze studia Z dziejów badań na d „K azaniam i” (Izabela W iniarska- G órska), W okół fen o m en u „K azań” (W iesław W ydra), Interpunkcja „Ka
z a ń ” a ich składnia i styl (Tomasz M ika), Łacina w „K azaniach” (M ieczy
sław M ejor), Ja k czytać to, czego nie m a w zachowanych strzępach „Ka-
^ Por. M. Skwara, Struktura i sposoby argumentacji w „Kazaniu na dzień św. Katarzy
ny”. Wybrane zagadnienia, s. 153-166. Najważniejsze są uwagi E. Ostrowskiej, K om pozy
cja i artyzm językowy Kazań świętokrzyskich, [w:] tejże, Z dziejów języka polskiego i jego piękna, Kraków 1978, s. 41-100; por. także M. Hanczakowski, Kazania świętokrzyskie, [w:] Lektury polonistyczne, t. 3, Kraków 1999, s. 14, 20; T. Michałowska, Średniowiecze, Warszawa 2002, s. 303-309; R. Skrzyniarz, Kazania świętokrzyskie. Przepowiadanie w X III wieku, s. 66-69, 76-79. Ważny jest tekst Mariana Rechowicza nt. kultury schola- stycznej w Polsce, Początki i rozwój kultury scholastycznej (do końca X I V wieku), [w:] D zieje teologii katolickiej w Polsce, t. 1, s. 17-91. Także literatura wspomniana w przypisie 7.
^ Por. Kazania tzw. świętokrzyskie, wyd. J. Łoś, W. Semkowicz, Kraków 1934, s. 1 - 60, 10 k. nlb.
Por. Kazania świętokrzyskie. N owa edycja..., s. 11-352.
z a ń ” (Wacław Twardzik), „K azania” w trzech odsłonach. O problem ach rekonstrukcji tekstu, o pew nej omyłce autora, o źródłach „Kazania na dzień św. Katarzyny” (Paweł Stępień), Struktura i sposoby argumentacji w „Kazaniu na dzień s'w. Katarzyny”. Wybrane zagadnienia (M arek Skwa
ra), „Kazania” - liczby i słowa (K atarzyna Skow ronek), ,k a z a n ia ”. B i
bliografia 1890-2006 (Paweł Stępień). Część druga - „Kazania święto
krzyskie”. Edycja - zaw iera siedem studiów związanycti z kwestiam i edy
torskim i, w tym podobiznę rękopisu oraz dwa indeksy (indeks - słownik wyrazów, indeks frekwencyjny X aza^) oraz spisy pom ocnicze (fotografii oraz indeks nazwisk).
Oczywiście - podstawowym p roblem em pozostaje transkrypcja; je d nak, poniew aż będzie to p rzedm iotem osobnycti rozw ażań, ograniczę się tylko do zwięzłej uwagi^^ K ażda jej form a jest zawsze swoistym p rzek ła
dem , jeśli nie wręcz adaptacją. W w ypadku jed n a k tek stu tak trud n ego do lektury jest o na nieunikniona; zarazem pojaw iają się kwestie, związa
ne z delim itacją tek stu oraz zapisem np. głosek nosowych, co za tym idzie - z problem am i artykulacyjnymi^^.
Po tych przypom nieniach czas n a kwestie stricte retoryczne.
Przepowiadanie i retoryka w XIII wieku, cz. I
Z anim przejdę do tem a tu określonego w tytule niniejszego rozdziału - w arto zastanow ić się n ad poten cjalną wielkością zbiorów kazań w b i
bliotekach kościelnych bądź zakonnych m iędzy X III a X V I wiekiem . Z ad an ie wygląda n a niew ykonalne; jed n a k istniejące katalogi bibliotecz
ne, szczególnie dawnych bibliotek uniwersyteckich, kościelnych i kla
sztornych pozw alają nie tylko n a postaw ienie pytania, ale i znalezienie n a nie, przybliżonej, lecz jed n a k dość pewnej odpowiedzi^^. Już pobież
n a analiza tych katalogów , a także literatury przedm iotu pozw ala stwier-
Por. referaty T. Witczaka, N a d reliktem prozy polskiej, oraz B. Walczaka, Uwagi o transkrypcji Kazań świętokrzyskich na 22 Spotkaniach Mediewistycznych oraz uwagi w wydaniu z 2009 roku, por. s. 213-239.
Jest to kwestia, na którą zwracałem uwagę przy edycji tekstu późniejszego, bo z wieku X VI, por. J. Z. Lichański, R am ię króla na morzu, [w:] O zwyczaju morskiej bitwy, wyd., red., opr. J.Z. Lichański, Gdańsk 1984, s. 45-48.
Wstępna odpowiedź z wyszukiwarki G oogle [collection o f preaching in the m edie
val church libraries] daje 395 000 odpowiedzi [2010-01-18]. Oczywiście w tej grupie znaj
dziemy zarówno katalogi bibhotek, jak i sporo materiałów mało dla nas przydatnych; jed
nak chodzi głównie o takie katalogi, jak m.in. Corpus o f British M edieval Catalogues [se
ria wydawana przez Univ. o f Chicago Press], M edieval & M odem Manuscripts Catalogues [https://netfiles.uiuc.edu/cdwright/www/msscat.html, 2010-01-18]. Także R. Skrzyniarz,
a .
dzić, iż zbiory kazań stanow ią co najm niej 30% zbiorów bibliotecznych w owym czasie (chodzi o okres m iędzy X II a X V I w iekiem ). Należy ta k że podkreślić, iż zbiory rękopiśm ienne ulegały, od m om entu w prow a
dzenia książki drukow anej, system atycznem u ograniczaniu i usuw aniu z księgozbiorów; los K azań świętokrzyskich nie był wyjątkiem, lecz raczej regułą^"^. N ie dotyczyło to tylko tych tekstów , k tóre uw ażane były za szczególnie cenne bądź w ażne dla danej społeczności. I jeszcze jed n a uwaga, już tycząca wyłącznie terenów K orony Polskiej; otóż Kazania świętokrzyskie są tylko jednym z dość licznych ówcześnie zbiorów i trz e b a o tym pamiętać^^.
Tyle n a tem at efektu finalnego teorii kaznodziejskiej, czyli zbiorów kazań. Sam a teo ria przepow iadania w owym czasie o p a rta była n a dość tradycyjnych zasadach. Stanowiły je takie dzieła, ja k św. A ugustyna, De doctrina Christiana, tradycja patrystyczna oraz D oktorów Kościoła i uznanych pow szechnie kaznodziejów , wreszcie kom entarze do Rheto- rica ad H erennium bądź do C ycerona D e inventione, że o w skazaniach czerpanych z artes praedicandi bądź dictam inis nie wspomnę^^.
Zbiory kazań w polskich księgozbiorach okresu średniowiecza, „Archiwa, Biblioteki i M u
zea K ościelne”, 70:1998, s. 247-260.
W pełni zgadzam się z sugestią Ryszarda Skrzyniarza, iż przed końcem X IV wieku tekst kazań nie był już wykorzystywany ze względu na przestarzały język, a w I połow ie wieku X V pocięty przez introligatora, por. R. Skrzyniarz, Kazania świętokrzyskie. Przepo
wiadanie w X III wieku. Lublin 2001, s. 159. Podobnie, wcześniej pisała Ewa Ostrowska, Kom pozycja i artyzm językowy „Kazań świętokrzyskich”, s. 99. Teza ta nie pozostaje w sprzeczności z wielkością zbiorów kazań, które są nadal w zbiorach bibliotecznych.
Por. W. Krynicki, Wymowa święta czyli podręcznik do teorii kaznodziejstwa. Warsza
wa 1906, s. 244-245: autor wymienia tu takie teksty, jak: Kazania świętokrzyskie. Kazania gnieźnieńskie, oraz H om ilię na uroczystość W W Świętych a także wcześniej dziesięciu ka- znodziejó[w:] Św. Wojciech [sic!], św. Stanisław Szczepanowski, bł. Wincenty Kadłubek, Iwo Odrowąż [Ryszard Skrzyniarz uważa go za możliwego autora Kazań świętokrzyskich, por. przypisy 6 i 31], bł. Czesław Odrowąż, św. Jacek Odrowąż, św. Jan Kanty, bł. Szymon z Lipnicy, bł. Władysław z Gielniowa, Stanisław Kazimierczyk. Potem dodaje jeszcze trzech wybitnych kaznodziejów, a mianowicie Marcina Polaka z Opawy, Stanisława ze Skarbimierza oraz Mikołaja z Błonia. Także R. Skrzyniarz, Kazania świętokrzyskie. Prze
pow iadanie w X III wieku, s. 125-135; badacz wymienia tu innych autorów i inne zbiory, m.in. Kazania gnieźnieńskie, Peregryna z Opola, ale i zbiory kazań np. Grzegorza I W iel
kiego, Jakuba z Voragine, czy też tego ostatniego Legenda aurea [jako źródło przydatne dla kazań o świętych, por. np. D.L. d’Avray, The Preaching o f the Friars: Sermons Diffu
sed from Paris before 1300, Oxfrod 1985, s. 70-71 i nn].
Por. W. Krynicki, Wymowa święta czyli podręcznik do teorii kaznodziejstwa, s. 162-241. Także K. Fredberg, The Latin Rhetorical Commentaries by Thierry o f Chartres, Toronto 1988, passim [Studies and Texts, 84]; R. Skrzyniarz, Kazania świętokrzyskie. Prze
pow iadanie w X III wieku, s. 53-71. Por. też hteraturę podaną w przyp. 7 oraz w przypisie następnym.
W skazać także trzeba, iż rozróżniano w tedy następujące typy czy m o że rodzaje kazań^^: podstawowy jest podział na kazania i hom ilie. Te pierwsze zaś m iały szereg rodzajów, takicti ja k kazania: kurialne, syno
dalne, wypraw krzyżowych, przeciw heretykom , dydaktyczne, de sanctis, de tempore, Mariale, de statibus (okolicznościow e), tem atyczne, de qua- dragesima (postne), pokutne. Oczywiście - uznani kaznodzieje i ich dzieła byli w zoram i dla innych, w tym, jak m niem am , dla anonim ow ego au to ra K azań świętokrzyskich. M ożna podejrzew ać, iż takim i w zoram i m ogli być np. Jakub de V oragine, M arcin Polak, Peregryn z O pola, G rzegorz Wielki^^.
Pow iedziane pozwala nam stwierdzić, iż Kazania przynależą do, co najm niej, trzech typów: trzy z nich to kazania de sanctis [na dzień św. M i
chała, na dzień św. Katarzyny, n a dzień św. M ikołaja], jed n o należy chy
ba do grupy Mariale [na dzień Oczyszczenia NM P], dwa - do grupy de tempore [na dzień Bożego N arodzenia, na święto Trzech Króli]. K azania przynależne do tych grup są budow ane w edle nieco odm iennych zasad^^.
Jed n ak że pew ne cechy k azań są w spólne bow iem , ja k słusznie p o w tarza za Tore Jan so n em R o m an M. Z aw adzki np.: „każdy prolog p o siadał m niej więcej p o d o b n ą treść, gdyż określały ją zasady klasycznej
Por. K.Panuś, Zarys historii kaznodziejstwa w kościele katolickim. I. Kaznodziejstwo w kościele powszechnym , Kraków 1999, s. 137-199. Także J. Wolny, Kaznodziejstwo, s. 279-280; K. Knight, H om iletics, [w:] C atholic E ncyclopedia, http://www.newa- dvent.org/cathen/07443a.htm - 2010-02-08; P.B. Roberts, W.P Marvin, praedicandi, [w:] Historisches Wórterbuch der Rhetorik, wyd.: W. Jens, G. U eding, red.: G. Kahvoda, F.-H.Robhng, 1 .1, Tiibingen 1992, kol. 1064-1071; H.-G. Schottler, A. Biesinger, Predigt.
[w:] Historisches Wórterbuch der Rhetorik, wyd.: W. Jens, G. U eding, red.: G. Kalivoda, F.-H. Robling, Th. Zinsm aier, S. Frohlich, t. 8, Tiibingen 2005, kol. 4 5 -9 6 , tu:
kol. 59-64.
O naśladowaniu wielkich kaznodziei pisali m.in. K. Panuś, Zarys historii kaznodziej
stwa w kościele katolickim, I. Kaznodziejstwo w kościele powszechnym , passim ; M. Rze- szewski. Kaznodziejstwo. Zagadnienia wybrane. Warszawa 1957, s. 227-367. Także R. Skrzyniarz, Kazania świętokrzyskie. Przepowiadanie w X III wieku, s. 125-135.
Por. K. Panuś, Zarys historii kaznodziejstwa w kościele katolickim. I. Kaznodziejstwo w kościele powszechnym , s. 193-194; Ph. B. Roberts, W. P. Marvin, praedicandi, [w:]
Historisches Wórterbuch der Rhetorik, t. 1, kol. 1064-1071. Także R. Skrzyniarz, Kazania świętokrzyskie. Przepowiadanie w X III wieku, s. 73-135; por. też R.M. Zawadzki, Spuści
zna pisarska Stanisława ze Skarbimierza, Kraków 1979, s. 124-148: mimo że omawia twór
czość w języku łacińskim, praca jest przydatna dla naszych rozważań ze względu na opis struktury kazania wg reguł ars praedicandi. N a kwestię tę zwrócił uwagę W iesław Wydra, por. tegoż. Wokół fenom enu „Kazań świętokrzyskich”, [w:] Kazania świętokrzyskie. Nowa edycja..., s. 45 (niestety, nie można się zgodzić, iż są to kazania de tempore et de sanctis, bo kazanie pośw ięcone NM P przynależy do grupy Mariale. Szkoda że autor nie przywo
łał żadnej ht. przedmiotu). Podobna uwaga w tekście Sławomira Szyllera, por. tegoż. N o ta bibliologiczna, [w:] Kazania świętokrzyskie. N owa edycja..., s. 195-196.
reto ry k i”^®. A z atem dla badaczy nie u legało w ątpliw ości, iż p o za w ska
zaniam i artes np. dictam inis a lb o praedicandi znaczenie m iała tak że r e to ryk a (choćby w postaci kom en tarzy do D e inventione M.T. C ycerona bądź do Rhetorica ad H eren n iu m f-^. Ciekaw a jest tak że uw aga Z a w adzkiego, iż: „w u k ładzie form alnym poszczególnych zbiorów m ożna w yróżnić charakterystyczne elem enty w spólne [...] n ależą do nich: 1.
W stępna inw okacja chrystologiczna, 2. P rolog (p ro o em iu m ), 3. F o r
m uły zak o ń czen ia”^^. W arto rozważyć, czy w K azaniach świętokrzyskich spotkam y p o d o b n e konstruk cje? Takiego py tania przyw ołany tek st M ark a Skwary, p o d o b n ie ja k i studium R yszarda Skrzyniarza, w ogóle nie staw iają. A przecież u d e rz a w tych kazaniach b ra k form aln ego rozpoczęcia: b ądź chrystologicznego, b ądź klasycznego: Fratres etsoro- res! P ozostałe dwa elem enty w ystępują; ich k on struk cja jest przez b a daczy, z różnym stopn iem szczegółowości, opisyw ana od początków X X wieku.
Aby nie pozostaw iać wątpliwości: form uła zakończenia jest pro sta i jest nią słówko: A m e n , k tó re kończy trzy kazania [I, II, IV]. K łopot spraw ia form uła prologu: badacze sugerują, iż stanow i ją cytat łaciński (a następnie jego polski przekład) z czytań danego dnia [niezależnie do typu kazania]. Tak jest w wypadku trzech kazań [II, III (?), VI]. Jednak, n a co w skazałem , b rak form alnego rozpoczęcia kazania, którym pow in
n a być albo form uła chrystologiczna [In nom ine D o m ini nostri lesu Chri- sti, in quo vivimus, m ovem ur et sum us], albo konw encjonalne: Fratres et sorores. Czy m ożna założyć, iż prolog m ógł zaczynać się od razu od cyta
tu łacińskiego z czytań danego dnia? Z apew ne tak, o ile m am y do czy
nienia z hom ilią, a więc w ykładem nauki czytań liturgicznych. Sądząc z zachow anych fragm entów tzw. K azań świętokrzyskich ściśle są to za
pew ne w łaśnie hom ilie, a nie kazania^^.
W rócę jeszcze n a m o m ent do analizy stan u b ad ań n a d tzw. K azania
m i świętokrzyskimi.
R.M. Zawadzki, Spuścizna pisarska Stanisława ze Skarbimierza, Kraków 1979, s. 130 [w przyp. 9 przywołana jest praca T. Jansona, Latin Prose Prefaces, Stockholm 1964 a nie praca T. Johnsona pod tym samym tj^tułem].
Por. K. Fredberg, The Latin Rhetorical Commentaries by Thierry o f Chartres,passim.
R.M. Zawadzki, Spuścizna pisarska Stanisława ze Skarbimierza, Kraków 1979, s. 129.
Por. literatura podana w przyp. 17. Można ewentualnie za Jerzym Wolnym przyjąć, iż mamy w wypadku tzw. Kazań świętokrzyskich do czynienia z formą pośrednią pomiędzy ho
milią a kazaniem tekstowym bądź tematowym, por. J. Wolny, Kaznodziejstwo, s. 279-280.
Przepowiadanie i retoryka w XIII wieku, cz. II
Kazania świętokrzyskie z przyczyn oczywistych są ważnym źródłem do po znania dwu aspektów przepow iadania: teorii i praktyki tw orzenia k a zań oraz ich wygłaszania. Je d n a z wczesnych opinii nt. tych kazań jest następująca:
Są to utw ory krótkie, oryginalne, dosyć system atyczne, nastroju pow ażn ego, n a
p isan e język iem już jako tako w yrobionym . W e w stęp ie znajduje się tem at, z a ło żen ie i podział; inw okacja p om in ięta. R ozpraw a sucłia, w ed łu g m ody scłiola- stycznej. E p ilog kończy kazanie^^.
Jest to interesująca opinia, choć dotyczy pięciu a nie sześciu tekstów;
dodajm y od razu, iż z owych pięciu cztery są w różnym stopniu zdefek
tow ane (o czym badacz nie informuje)^^. Je d n ak uderzająca jest uwaga form alna. Badacz form ułuje bow iem sugestię nt. konstrukcji tychże k a zań i zalicza je do tradycyjnej konwencji scholastycznej. Podkreśla, iż je d n ą z cech tej konwencji jest: „ ... przestrzeganie symetrycznego ro z
kładu i logicznego uk ład an ia poszczególnych części”^^.
Osobnym zagadnieniem jest zgodność K azań świętokrzyskich z ogól
nymi zasadam i ówczesnego kaznodziejstw a, a więc m etod am i egzege- tycznymi oraz zasadam i teologicznym i, a także ich zgodność z ustaw o
dawstwem synodalnym^^. Ponieważ sprawy te zostały om ów ione - nie będę do nich wracał.
Jak jed n a k rozstrzygnąć je d n ą z podstaw owych kwestii badawczych - czy są one zapisem tek stu do wygłoszenia, czy tekstu wygłoszonego? Jak sądzę W ładysław Krynicki uważa je za zapis kazania wygłoszonego. Lecz czy są w zapisie tek stu elem enty, k tó re m ogą świadczyć o sugestiach ty-
W. Krynicki, W ymowa święta czyli podręcznik do teorii kaznodziejstwa, s. 244-245 [warto podkreślić, iż badacze późniejsi do tego sądu nie odnoszą się]. U wagę tę, z niew iel
kimi zmianami, odnajdziemy i w nowszych opracowaniach nt. języka i hteratury średnio
wiecznej, por. E. Ostrowska, Kom pozycja i artyzm językowy „Kazań świętokrzyskich”, s. 41-100 [tu najpełniejsza analiza kazań]; T. Michałowska, Średniowiecze, s. 303-309.
Opisy [w:] Kazania tzw. świętokrzyskie, wyd. J. Łoś, W. Semkowicz, Kraków 1934, s. 1-37 oraz [w:] Kazania świętokrzyskie. N owa edycja..., s. 195-313.
W. Krynicki, Wymowa święta czyli podręcznik do teorii kaznodziejstwa, s. 243. A na
liza przeprowadzona przez Ryszarda Skrzyniarza (por. tegoż. Kazania świętokrzyskie.
Przepowiadanie w X III wieku, s. 73-135) te ogólne uwagi w pełni potwierdza: podobnie i analiza Marka Skwary, że nie wspomnę wcześniejszego studium Ewy Ostrowskiej.
Por. R. Skrzyniarz, świętokrzyskie. Przepowiadanie w X III wieku, s. 73-125;
H. Caplan, Rhetorical Invention in Som e M ediaeval Tractates on Preaching, s. 284-295;
H. Caplan, The Four Senses o f Scriptural Interpretation and the M ediaeval Theory o f Prea
ching, s. 282-290; H. Caplan, M ediaeval artes praedicandi; A Hand-list.
a .
czących w łaśnie tego prob lem u badaw czego? M oim zdaniem - o d p o wiedź m usi być negatywna.
W reszcie - kwestia, k tó ra wydaje się kluczowa, przynajm niej dla M arka Skwary, a m ianowicie problem y inwencji oraz dyspozycji, który
mi, ja k sugeruje badacz, niew iele się zajmowano^^. U w aga ta, w świetle wcześniej przywołanych tekstów , nie wydaje się prawdziwa. Badacz w swych rozw ażaniach tylko uszczegóław ia kwestie dość dobrze już roz
poznane. Z resztą, aby w pełni kwestię tę rozstrzygnąć, należy odpow ie
dzieć n a pytanie o to jakie i gdzie były, lub mogły być w X III w ieku w Polsce zbiory rękopisów retorycznych. Pobieżna analiza dostępnych źródeł bibliograficznych^^ pozwala wskazać następujące biblioteki oraz kodeksy: Kraków, B iblioteka Jagiellońska, rps 453 (?), Warszawa, BN, 8 0 7 1 II. (kopie trak tató w z uniw ersytetu praskiego, w tym N. Dybina)]^®.
N iestety, z opisów wynika, iż pochodzą one z drugiej połowy, bądź n a w et z ostatniego dziesięciolecia X IV wieku. Także księgozbiory p rofeso
rów U niw ersytetu Jagiellońskiego (w rachubę w chodzą zbiory po takich profesorach, jak Jan Szczekną, Jan Isner, B artłom iej z Jasła, Łukasz z W ielkiego Koźm ina, ale to II poł. X IV w.), acz interesujące, są zbyt o d ległe czasowo.
Oczywiście nasi autorzy, lub autorzy w Polsce działający mogli być słuchaczam i uniw ersytetów bądź szkół klasztornych w E u ro p ie zacho
dniej; jed n a k w tedy musielibyśmy m ieć dane pozw alające wskazać je d noznacznie, lub z dużą dozą praw dopodobieństw a, te m iejsca. W innym w ypadku powinniśm y przyjąć, iż posiadali oni dość konw encjonalne przygotow anie w zakresie sztuki kaznodziejskiej, k tó re m ogli zdobyć także i w m acierzystym klasztorze - o ile prow adzona w nim była szko
ła, bądź klasztor posiadał bibliotekę. B adacze w skazują jako p o tencjal
nych autorów środow iska benedyktynów , bożogrobców , franciszkanów
Por. M. Skwara, Struktura i sposoby argumentacji w „Kazaniu na dzień św. Katarzy
n y”. Wybrane zagadnienia, s. 153 i nn.
Por. J. Z. Lichański, Supplem entum III: Retoryka w Polsce. Bibliografia, [w:] tegoż, Retoryka o d renesansu do współczesności: tradycja i innow acja. Warszawa 2000, s. 188-237; tenże. R ozdział VI. Zakończenie, [w:] tenże. Retoryka w Polsce. Studia o histo
rii, nauczaniu i teorii w czasach I Rzeczypospolitej, Warszawa 2003, s. 107-113.
Istotna jest informacja formalna nt. proweniencji rękopisów: Kraków [Biblioteka Jagiellońska, rps 453, m.in. Tractatus dictum surculus rhetoricae scientiae, prow.: zapewne Łukasz z W ielkiego Koźmina, ca. 1393, Warszawa, BN, 8071 II (kopie traktatów z uniw.
praskiego, w tym N. Dybina Studium rhetoricae), prow.: Praga, potem w zbiorach prywat
nych, ca 1377-1388]. Por. też informacje [w:] Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, red.: D . Kamolowa, K. Muszyńska, Warszawa 19^^,passim lub wyd. następne, t. 1-2, Warszawa 2003, tu: t. 1, s. 102-103.
oraz dom inikanów , ale także m.in. Iw ona O drow ąża (raczej środow isko z nim związane), oraz środow isko związane bądź z arcybiskupem Ja k u bem Świnką, bądź ogólniej z „kręgiem tyniecko-krakow skim ”^^
W róćmy teraz do problem ów edytorskich.
Edytorstwo tekstów średniowiecznych, cz. II
Podstaw owe pytanie, jakie musim y zadać, wiąże się z problem em re- toryczno-oratorskim : czy jest to zapis tekstu do wygłoszenia, czy tekstu wygłoszonego, czy jest to konspekt przeznaczony do następnych realiza
cji? Ta ostatni teza pojaw iła się już w badaniach przed 1939 rokiem , ale szczególnie ostro została sform ułow ana w najnowszej edycji Kazań^^.
Je d n ak poza przekonaniem badacza, iż tak jest, nie zostały p o d an e ż ad ne ko n k retn e argum enty na rzecz tak silnej tezy.
Tymczasem, jak sądzę, więcej przem aw ia na rzecz, iż jest to zapis konkretnych tekstów , w których pom inięto oczywisty dla wszystkich fo r
m alny w stęp albo chrystologiczny, albo konwencjonalny: Fratres et soro- res. Przeciw tezie, iż są to konspekty przem aw ia w łaśnie rozbudow ana form a argum entacyjna (kluczowy argum ent M arka Skwary). A zatem teza, iż m am y do czynienia z zapisem tek stu do wygłoszenia jest szalenie słabo um otyw ow ana i m ożem y ją odrzucić.
Pozostaje kwestia czy problem atyka inwencyjna i dyspozycyjna, w d o tychczasowej literatu rze przedm iotu, także była słabo obecna? Ja k są
dzę, także i ta teza była obecna, acz m ogła nie być tak nazywana. W cze
śniejsze rozw ażania pokazały, iż badacze wyraźnie wskazywali na te kwe-
Por. R. Skrzyniarz, Kazania świętokrzyskie, kol. 1260-1263. W wypadku Iwona Odrowąża kwestie dotyczące jego przygotowania teoretycznego, ze względu na studia w Paryżu i posiadanie dużej, własnej biblioteki (Z. Budkowa, Księgozbiór polskiego uczo
nego z XII!XIII wieku, „Studia Zródłoznawcze”, 1:1957, s. 35-45; B. Kosmanowa, Tysiąc lat bibliotek w Polsce, Kraków 1978, s. 8) nie budzą wątpliwości, por. R. Gródecki, Iwo O drowąż, PSB 10, 187-192, szczegół, s. 187-188 (tylko potwierdzenie dobrego wykształ
cenia oraz posiadania biblioteki). Por. także Rafał Witkowski, Warsztat pisarza w średnio
wiecznej Polsce, s. 6 -7 [littp://www.mppp.pl/foto08/rafal_wit.pdf 2010-02-25] (tu bogata literatura przedmiotu). Wiesław Wydra w przywoływanym tekście (por. przyp. 19) wska
zuje na środowisko związane z arcybiskupem Jakubem Świnką, por. W. Wydra, Wokół f e nomenu „Kazań świętokrzyskich”, s. 53-54 (tu także lit. przedmiotu); także K. Tymieniec
ki, Jakub Świnka, PSB 10, 347-349 (potwierdzenie szczególnego dbania o język polski w K ościele, oraz o silnych związkach środowisk Pragi i Krakowa). M. Derwicli,/e^zcze raz o pochodzeniu „Kazań świętokrzyskich”, 22 Spotkania Mediewistyczne, postawił hipotezę, iż możliwym środowiskiem, w którym mogły powstać kazania, był „krąg tyniecko-krakow- ski”.
Por. Kazania świętokrzyskie. N owa edycja..., s. 164.
stie; dla naszych tekstów istotne byłoby jednak, przede wszystkim, precyzyj
niejsze ustalenie kręgu, z którego wywodzi się hipotetyczny autor Kazań.
Pomogłoby to ustalić, czy bardziej nawiązywał on do konwencji artes, czy do kom entatorów traktatów retorycznych. Dotychczasowa literatura przedm iotu wskazuje raczej na związki z artes; jak sądzę należy się opo wiedzieć za takim rozwiązaniem. Oczywiście sugestia M arka Skwary jest interesująca, ale najpierw trzeba udowodnić, iż nasi kaznodzieje, przed powołaniem W ydziału Teologicznego i K atedry Retoryki w Uniwersytecie Jagiellońskim, stykali się z teorią retoryki, a nie wyłącznie z artes.
Konkluzje
Niniejsze rozw ażania nasuw ają dwie konkluzje: sam a edycja w zasa
dzie nie budzi zastrzeżeń. Je d n ak pew ne problem y, w tym rozw ażania nt. retoryki, budzą zasadniczy sprzeciw.
Po pierwsze - kwestie konstrukcji kazań były, od początku X X w ie
ku, przedm iotem b ad ań i, m niej bądź bardziej dokładnie, zostały już om ów ione, zarów no w polskiej, jak i światowej literaturze przedm iotu.
Po drugie - istotne kwestie, ja k m eto d a egzegetyczna czy treści te o logiczne oraz zgodność z uchw ałam i synodów polskich w kw estiach k a znodziejstw a (w odniesieniu do Kazań świętokrzyskich), także zostały już p rzeb ad ane i w tym zakresie now a edycja nie w niosła nic nowego do znanego stanu badań.
Po trzecie - analiza porów naw cza K azań świętokrzyskich i ich relacja do innych, średniowiecznych, zbiorów kazań także została już p rze p ro w adzona i w tej kwestii now a edycja także nic nowego do znanego stanu bad ań nie wniosła; szkoda, że wyniki tych b ad ań nie zostały system atycz
nie om ówione.
Po czwarte - niniejsze rozw ażania postawiły dwie hipotezy: pierwsza nt. genologii Kazań świętokrzyskich (przynależą one zapew ne do trzech typów kazań: de sanctis, Mariale oraz de tempore; są to hom ilie bądź k a zania tem atow e bądź tekstow e, ew entualnie jest to form a pośrednia p o m iędzy tymi typam i/rodzajam i kazań) oraz druga - tycząca niektórych elem entów konstrukcji wyżej wym ienionych kazań, takich jak: inwokacja [brak we wszystkich (?)], prolog [prooemium: perykopa łac. n a dany dzień + tłum aczenie], form uła zakończenia [we wszystkich (J )A m e n ].
Po p iąte - w niniejszych rozw ażaniach odrzucona została sugestia, iż
są to kazania de tempore et de sanctis; sądzę, że jest to fragm ent większej
całości. Jeśli jest to kopia kopii (teza ta jest w zasadzie pow szechnie
przyjmowana)^^, to nie m a gwarancji precyzji przekazu tek stu pierw ot
nego. M a to istotne znaczenie dla opisu kompozycji retorycznej, bowiem tylko tekst kom pletny (czytaj: nieskażony) gw arantuje, iż uwagi n a ten tem a t b ęd ą pozbaw ione błędów^"^.
M ożna zatem powiedzieć, iż jeśli w kw estiach czysto edytorskich i ko- dykologicznych now a edycja jest dużym osiągnięciem , to w kw estiach r e torycznych nie tylko, że nie wnosi nic nowego, ale w stosunku do stanu b ad ań pow tarza kwestie znane i de facto już rozstrzygnięte. Co w ażniej
sze - nie są staw iane pytania tyczące genologii tychże kazań, form alnych cech ich konstrukcji (budow a w stępnej inwokacji, prologu, zakończe
nia), itd. Z je d n ą zatem sugestią M arka Skwary m ożna się zgodzić: w ar
to Kazania świętokrzyskie przeanalizow ać w perspektyw ie retorycznej;
trzeb a jedn ak że zrobić to inaczej, niż zaproponow ano.
Summary
The Rhetorical Aspect of the Holy Cross Sermons
T he author d evotes his com m en ts to th e recen t ed ition o f th e Św iętokrzyskie Ser
m o n s, and in particular to th e attem pt at describing their reasoning structure, p er
form ed on th e instance o f th e Serm on fo r St. CatheH ne’s D a y. L ichański brings into doubt th e vahdity o f th e con clu sion s drawn on th e basis o f an analysis o f a single text, m oreover o f uncertain transm ission. H e p oin ts ou t that it is difficult to d em o n strate that this particular serm on played any distinguished role in m ed ieval Pohsh preaching, or - w hat is m ore im portant - that it w as a typical exam ple o f a serm on representing a w ider group.
T he research issu e that n eed s to b e settled h ere is estabhshing, w heth er w e are dealing w ith th e script o f serm ons already delivered, a set o f plans for serm ons, or w ith ready serm ons to b e delivered. A n o th er m atter is th e question, to w hat d egree did their author fulfil th e p ostu lates im phed by th e th eoretical requirem ents apply
ing to th e inventio and d isp o sitio stages o f serm on-text constructions. L ichański also
Jej potwierdzenie znajduje się m.in. w tekście N ota bibliologiczna autorstwa Sł. Szyllera, por. tamże., s. 195 (brak jest tu jednak uwag nt. duktu pisma i liczby kopi
stów). W edycji z 1934 roku (por. Kazania tzw. świętokrzyskie, s. 10) Jan Łoś i Władysław Semkowicz piszą: „Pismo Kazań tzw. świętokrzyskich, w całości pochodzące od jednej rę
k i...”.
Uwagi nt. konstrukcji retorycznych, jalde pojawiają się nie tylko w tekście Marka Skwary, ale i w tekstach Pawła Stępnia oraz Tomasza Miki w omawianym wydaniu oraz w studiach spoza omawianego tom u zakładają (milcząco!), iż przekaz tekstu jest całkowi
cie poprawny, tak należy rozumieć uwagę w tekście T. Miki, Interpunkcja Kazań Święto
krzyskich a ich składnia i styl, [w:] Kazania świętokrzyskie. N owa edycja..., s. 75-76.
con ten d s that due to scarcity o f source m aterials, it is hardly p ossib le to state any
thing w ith resp ect to th ese issues w ith any d egree o f certainty.
T he author con clu d es that from th e editorial and co d ico lo g ica l p oin t o f view the new ed ition is a m ajor ach ievem en t. N ev erth eless o n e can n ot likew ise evaluate the treatm en t o f rhetorical m atters therein. In this resp ect th e n ew ed ition only repeats issues w ell know n and lon g since resolved.
