Zielona arteria miasta - krajobrazowa postać doliny rzeki Sałgir (Krym, Ukraina)

74

Wprowadzenie

Introduction

Jakość przestrzeni miejskiej i jej wpływ na zdrowie oraz samopoczu- cie człowieka określają tereny rekre- acyjne w stosunku do obszarów za- budowanych. Elementy środowiska przyrodniczego, takie jak np. akwe- ny, cieki wodne w połączeniu z zie- lenią miejską są nieodłącznym ele- mentem przestrzeni publicznej. Rze- ka jako obiektywna krawędź pozwa- la skupić tworzywo naturalne oraz in- teresujące obiekty kulturowe i odgry- wa w strukturze współczesnego mia- sta kluczową rolę [Böhm, Zachariasz 2000]. Funkcjonalna i kompozycyjna struktura urbanistycznej tkanki mia- sta, uwarunkowana ukształtowaniem terenu, zależy również od obecności i charakteru cieków wodnych.

Obecnie w światowej prakty- ce w dziedzinie zagospodarowa- nia brzegów dużych i małych rzek można zauważyć tendencję powrotu do koncepcji proekologicznej, jedno- cześnie podkreśla się potrzebę ochro- ny dziedzictwa kulturowego, m.in.

zachowania cennych widoków, do- stosowania nowych oraz utrzymania istniejących kodów architektonicz- nych, koordynacji charakteru archi- tektury nabrzeża. Istotne znaczenie ma eliminacja obiektów przemysło- wych oraz parkingów ze strefy nad- rzecznej oraz zapewnienie ogólnej dostępności terenów rekreacyjnych, w tym wygodne połączenie tej prze- strzeni z tkanką miejską [Riverscape

2006]. Piękny krajobraz staje się war- tością, która ma konkretny wymiar ekonomiczny, a post -nowoczesna świadomość projektantów pozwala na wprowadzenie równowagi mię- dzy aspektami kulturowymi i przy- rodniczymi.

W ciągu dziejów podejście do sposobu zagospodarowania tere- nów nadrzecznych zależało od ów- czesnej wiedzy ekologicznej oraz szeregu innych czynników, w tym politycznych. Ciekawe pomysły i re- alizacje powstawały podczas „budo- wy socjalizmu”. Tę epokę cechowa- ła globalna skala projektów, a gospo- darka odgórnie sterowana umożli- wiała ich sprawną realizację. Nad- mierna negacją wartości własności prywatnej owocowała szczególną uwagą poświęcaną przestrzeni pu- blicznej. Idea wspólnych dóbr spo- łecznych ucieleśniła się między in- nymi w spójności koncepcji urbani- stycznej i sposobie komponowania elementów zieleni miejskiej. Przy- kłady takich przedsięwzięć można znaleźć na terytorium byłego ZSSR, w tym na współczesnej Ukrainie.

Rys historyczny

Historical outline

Miasto Symferopol¹ leży na rów- ninie w dolinie rzeki Sałgir między dwoma pasmami gór (ryc. 1), tutaj panuje klimat półsuchy, a zimy są ła- godne [Гармаш 1998]. Teren jest sła- bo zróżnicowany, wyjątek stanowi lewy brzeg rzeki, charakteryzujący

Zielona ar teria miasta – kr ajobr az ow a posta ć dolin y rz eki Sa łgir (Kr ym, Ukr aina) Tatiana T ok ar czuk

Urban Greenway – Landscape

Form of the Salgir

River Riverfront

(Crimea, Ukraine)

się znaczącymi różnicami wysoko- ści, są tutaj skały, urwiska oraz sze- reg punktów widokowych.

Pod względem krajobrazowym wyjątkowo korzystne ukształtowanie terenów nadrzecznych do początku XX w. pozostawało niewykorzysta- ne, ponieważ zabudowa rozwijała się przeważnie na lewym brzegu rze- ki, prawy natomiast dość długo pozo- stawał swego rodzaju zieloną granicą starego miasta, wzdłuż której budo- wano nieliczne rezydencje podmiej- skie [Историко -архитектурный…

1993].

W latach 20. XIX w. na lewym brzegu została stworzona pierwsza przestrzeń publiczna – tzw. Gor- sad (inaczej Sad Miejski) w stylu an- gielskim (ryc. 2). Na początku XX w. w strefie nadrzecznej na prawym brzegu rzeki powstają liczne pod-

miejskie wille. Ich lokalizacja świad- czy o prawidłowym uwzględnieniu kontekstu krajobrazowego. Według badań wówczas dominowały bu- dowle w stylu tzw. rosyjskiego em- pire, z naleciałościami lokalnych tradycji budowlanych [Историко- -архитектурный… 1993].

Pod koniec lat 70. ubiegłego stulecia w ramach obchodów jubi- leuszu 200 -lecia miasta komplekso-

wo zostały urządzone tereny nad- rzeczne na odcinku miejskim, stwo- rzono spójną pod względem funkcjo- nalnym i kompozycyjnym strefę wy- poczynku – sieć parków, zieleńców i bulwarów (fot. 3).

Ze względu na sezonowe zmia- ny poziomu wód wybrane fragmen- ty nabrzeża ukształtowano w posta- ci tarasów w stylu krajobrazowym, to nadało przestrzeni parkowej in- dywidualny charakter (ryc. 4). Na- tomiast szereg elementów zostało ideowo opartych na sposobie zago- spodarowania rzeki Niewa w Sankt- -Petersburgu w Rosji. W ten spo- sób urządzono odcinek przestrze- ni nadrzecznej od zbiornika wody pitnej, tzw. Symferopolskogo Morza do dworca kolejowego, łącznie oko- ło 5 km linii brzegowej. Całość zreali- zowano jako część generalnego pla- nu miasta, stworzonego w państwo- wym biurze projektów (KrymNIIpro- jekt) pod koniec lat 70. XX w. w ra- mach 10 -go pięcioletniego planu so- cjalistycznego rozwoju, tzw. „piati- letki” [Историко -архитектурный…

1993].

Ryc. 1. Mapa miasta Symferopol (mat. archiw. E. Ibadłajew) Fig. 1. Map of Simferopol (archival data of E. Ibadłajew)

Ryc. 2. Gorsad – stan współczesny (fot. T. Tokarczuk) Fig. 2. Gorsad – contemporary state (photo T. Tokarczuk)

76

Stan istniejący

Contemporary state

Zmiany ustrojowe wpłynęły również na sposób zarządzania te- renami zieleni miasta. Przestrzeń otwarta stref rekreacyjnych często jest rozpatrywana jako miejsce po- tencjalnej zabudowy. Dzisiaj „zielo- na arteria miasta” – dolina rzeki Sałgir staje się terenem niezwykle atrakcyj- nym dla inwestorów, zarówno pry- watnych, jak i publicznych, a pra- wo niestety elastycznie reguluje sytu- ację. Strefa ochronna rzeki ze wzglę- du na sposób jej użytkowania wyno- si 50 m, na tej przestrzeni obowiązu- je zakaz budowania oraz innej dzia- łalności niezwiązanej z rekreacją [Державні…].

Jednak coraz liczniejsi prywat- ni inwestorzy domów jednorodzin- nych ignorują ten zakaz (ryc. 5). Jako

„zadośćuczynienie” muszą oni zago- spodarować fragment przylegającego nabrzeża. Wyniki takiej działalności często niestety nie przyczyniają się do podniesienia jakości przestrzeni rekreacyjnej poprzez brak rozumie- nia kontekstu krajobrazowego oraz nieodpowiedni poziom wykonania i niską jakość materiałów (ryc. 6).

Można zaobserwować również znaczne ograniczenie dostępności zielonej strefy poprzez wygrodzenie ścisłego otoczenia nowych obiek- tów użyteczności publicznej (ryc. 7).

Jest to swego rodzaju próba tworze- nia VIP -przestrzeni o podwyższonym standardzie, niestety poprzez opacz-

Ryc. 3. Bulwary wzdłuż rzeki Sałgir (fot. T. Tokarczuk)

Fig. 3. Boulevards along the Salgir river (photo T. Tokarczuk)

Ryc. 4. Prawy brzeg rzeki – postać krajobrazowa (fot. T. Tokarczuk) Fig. 4. Right bank riverfront – landscape form (photo T. Tokarczuk))

Ryc. 5. Prywatne wille w strefie ochronnej rzeki (fot. E. Ibadłajew)

Fig. 5. Private houses in the river’s protection zone (photo E. Ibadlajew)

ne rozumienie jakości kreowanych miejsc oraz „zaśmiecanie” otocze- nia granicami, budzącymi negatyw- ne emocje, a nawet agresję.

Nowe obiekty powstające w ra- mach inicjatywy społecznej niestety również ignorują krajobrazowy kon- tekst oraz istniejące kody przestrzen- ne, nie stanowiąc przy tym wartości ponadczasowych pod względem es- tetycznym (ryc. 8). Nowe budynki wyraźnie zmniejszają przestrzeń pu- bliczną terenów nadrzecznych, blo- kują osie widokowe, niszczą spój- ność koncepcji krajobrazowej.

Punktowe inwestycje często nie są dostosowywane pod wzglę- dem skali (ryc. 9), sposobu lokaliza- cji, a nawet kolorystyki elewacji (ryc.

10). Otoczenie obiektów jest zago- spodarowywane w małym stopniu i ma charakter przypadkowy, czę- sto odbiegający od koncepcji stre- fy parkowej.

W jednym z parków w strefie nadrzecznej, w Parku im. J. Gagari- na dość często odbywają się różno- rodne imprezy kulturalne, negatyw- nie wpływające na stan roślinności ze względu na nieprzystosowanie terenu do takiej funkcji. Strefa rekre- acyjna wymaga poszerzenia i taki po- tencjał istnieje w postaci sąsiednich terenów poprzemysłowych. Szcze- gólnej opieki wymagają nasadzenia, ponieważ roślinność w chwili obec- nej jest zaniedbana, wypadające eg- zemplarze nie są uzupełniane, bra- kuje fachowej pielęgnacji (ryc. 11).

Ryc. 6. „Odnowiona” nawierzchnia (fot. T. Tokarczuk) Fig. 6. “Renovated” pavement

(photo T. Tokarczuk)

Ryc. 7. Teren jednej z restauracji nadrzecznych (fot. T. Tokarczuk) Fig. 7. Area of a restaurant near the river (photo T. Tokarczuk)

Ryc. 8. Pomnik ofiarom Czarnobyla (fot. T. Tokarczuk) Fig. 8. Chernobyl Memorial

(photo T. Tokarczuk)

78

Podsumowanie

Conclusion

Zabudowania prestiżowej strefy nadrzecznej doprowadzają do istot- nego pogorszenia jakości przestrzeni rekreacyjnej. Przeprowadzone bada- nia potwierdzają potrzebę:

stworzenia jednolitej strategii roz- woju przestrzeni nadrzecznej;

wprowadzenia spójności w spo- sobie pielęgnacji oraz uzupełnie- nia szaty roślinnej;

poszerzenia strefy rekreacyjnej kosztem zdegradowanych tere- nów poprzemysłowych i dostoso- wania jej do współczesnych po- trzeb;

podniesienia standardu nowych obiektów architektonicznych oraz elementów małej architektury;

promocji całości założenia po- przez akcje medialne i zmiany świadomości mieszkańców.

Chociaż gospodarka rynkowa utrudnia tego typu działania, a fun- dusze miejskie są ograniczone, zie- lona arteria miasta, jako cenny obiekt dziedzictwa kulturowego i przyrod- niczego, jest warta ochrony i powin- na się rozwijać.

Tatiana Tokarczuk Katedra Roślin Ozdobnych

Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie

Department of Ornamental Plants University of Agriculture in Krakow

Przypis

1 Symferopol – administracyjne i polityczne centrum Autonomicznej Republiki Krym, jed- nostki terytorialnej znajdującej się w południo- wej części Ukrainy. Miasto powstało w miejscu tatarskiego miasteczka Ak -Meczet, w 1784 r.

Nowy plan urbanistyczny połączył prostokątną strukturę urbanistyczna z typową lokalną zabu- dową o charakterystycznym układzie średnio- wiecznym (uwaga autora).

Literatura

1. Böhm A., Zachariasz A., 2000, Architektura krajobrazu i sztuka ogro- dowa. Ilustrowany słownik angielsko- -polski (E -J), Wyd. Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa, s. 15.

2. Riverscape [w:] „Public space design guide”, London Borough of Richmond upon Thames 2006 (źró- dło: www.richmond.gov.uk).

3. Гармаш П., 1998, Крым, путево- дитель, «Таврида -Вояж» Симферо- поль, стр. 9.

4. Державні будівельні норми Ук- раїни (źródło: www.dbn.at.ua).

5. Историко -архитектурный опор- ный план, охранные зоны и рекомен- дации по реконструкции историчес- кого центра города Симферополя, 1993, Историческая справка, Сим- ферополь, т. 1, стр. 1–113.

6. Симферопольский альбом, «Тав- рия» 1996.

7. Чупиков Б., Петровская М., 1984, Симферополь, Симферополь, стр.

145–146.

Ryc. 11. Martwe drzewa (fot. T. Tokarczuk) Fig. 11. Dead trees (photo T. Tokarczuk) Ryc. 9. Budowa centrum biznesu

(fot. T. Tokarczuk) Fig. 9. Construction of a business-center (photo T. Tokarczuk)

Ryc. 10. Budynek nowego klubu sportowego (fot. T. Tokarczuk)

Fig. 10. Building of the new sports club (photo T. Tokarczuk)